Արեւելեան Թեմ (ԱՄՆ)

ԱՄՆ-ի Արեւելեան թեմը կազմաւորուած է 1927-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գէորգ Ե. Սուրենեանցի հայրապետական կոնդակով։ Մինչ այդ ԱՄՆ-ի հայ համայնքը միաւորուած էր մէկ թեմի մէջ՝ ստեղծուած 1898-ին, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա. Վանեցիի կոնդակով։ Կեդրոնն էր Ուստր քաղաքը, 1923-ին՝ Պոսթոնը, իսկ 1927-ին՝ Նիւ Եորքը։ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գէորգ Ե. Սուրենեանցի կոնդակով (1927) ԱՄՆ-ի արեւմտեան նահանգները ընդգրկուած են նոր՝ արեւմտեան թեմին մեջ, իսկ արեւելեան, հարաւ, հարաւ-արեւմտեան եւ կեդր. նահանգները մնացած են արեւելեան թեմի իրաւասության ներքոյ։ Կեդրոնը մնացած է Նիւ Եորքը։

Այժմ (2001) ԱՄՆ Արեւելեան թեմը կ'ընդգրկէ ԱՄՆ-ի 21 նահանգներու 64 եկեղեցական համայնքներ։ Թեմի տարածքին մէջ կը գտնուի ԱՄՆ-ի առաջին հայկական եկեղեցին՝ Ս. Փրկիչը, որ կառուցուած է 1891-ին, Ուստրույի մէջ։

1902-ին Մկրտիչ Ա. Վանեցին հաստատուած է ի գործադրութիւն հայ ժողովրդեան Ամերիկայի սահմանադրութեան, որ այժմ յայտնի է որպես Կանոնադրութիւն Ամերիկայի (արեւելեան թեմ) Հայաստանեայց եկեղեցւոյ։ 1898-էն այսօր թեմն ունեցած է 11 առաջնորդ։ Առաջինը Յովսէփ արք. Սարաճեանն էր, 1939–44-ին՝ Գարեգին արք. Յովսէփեանը (յետագային՝ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս), 1966–90՝ Թորգոմ արք. Մանուկեանը (ապա՝ Երուսաղէմի հայոց պատրիարք)։ Թեմի առաջնորդանիստ Մայր տաճարը՝ Ս. Վարդանը, 1968-ին օծած է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգէն Ա Պալճեանը։ Թեմին կը պատկանին շուրջ 42 եկեղեցիներ՝ Յունյըն Սիթիի մէջ՝ Ս. Խաչ (1907), Ուոթըրվլիթի մէջ Ս. Պետրոս (1916), Չելթենհեմի մէջ՝ Ս. Երրորդութիւն (1917), Սաութ Միլուոքիում՝ Ս. Յարութիւն (1924), Նիո Պրիթընիի մէջ Ս. Յարութիւն (1925), Շիքակոյի մէջ՝ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ (1926), Սաութֆիլտի մէջ՝ Ս. Յովհաննէս (1931), Ուաշինկթընի մէջ՝ Ս. Մարիամ (1963) եւն։

Թեմի հովանիին ներքեւ հիմնուած են շարք մը կրթական հաստատութիւններ։

Նիւ Եորքի մէջ, 1961-էն կը գործէ Տիրան արք. Ներսոյեանի նախաձեռնութեամբ ստեղծուած Ս. Ներսէս ընծայարանը (ճեմարանը), որ պատրաստած է հոգեւոր սպասաւորներ (դաստիարակ, ծխատէր քահանայ եւն)։ Ընծայարանն ունի ԱՄՆ-ի արեւելեան, արեւմտեան եւ Քանատայի թեմերուն կողմէ ընտրուած խնամակալ մարմին, որուն նախագահն է Արեւելեան Թեմի առաջնորդը։ Կրօնական դաստիարակութեան բաժանմունքը եւ հայ դպրոցներու կրթական կեդրոնը ստեղծուած են դասագիրքեր եւ պատրաստուած ուսուցիչներ՝ թեմի դպրոցներուն համար։