Երգիծանք

Երգիծանք (գրականութեան եւ արուեստի իրականութեան գեղարուեստական արտացոլման իւրայատուկ տեսակ։ Երգիծական ստեղծագործութեան հիմքին մէջ դրուած է երգիծանքի գեղագիտական ստորոգութիւնը։

Էութիւն

Գրականութեան մէջ մնացած հնագոյն ձեւերէն է, որ փոխանցուած է յոյներէն: Նախնական ձեւերը նկատուած են հին թատերգութեան (յատկապէս կատակերգութեան) մէջ եւ ժողովրդական տօնակատարութեանց ժամանակ: Յոյները ունէին առասպելական սաթիրոսներ (խեղկատակ չաստուածներ) ցից մազերով, այծի ոտքերով: Ասոնք գրեթէ միշտ ծաղրական դեր կը կատարին: Բայց այդ ձեւը որդեգրուեցաւ գրական միւս ձեւերուն մէջ՝ առակէն սկսեալ մինչեւ արձակի եւ քերթուածի զանազան ձեւերը: Երգիծանքի միջոցով կը ծաղրուին առանձին անձնաւորութիւններ, երեւոյթներ, կենցաղային խորթ սովորոյթներ եւ այլն: Հայ գրականութեան յայտնի երգիծաբաններն են Յ. Պարոնեան, Ե. Օտեան: Առաջինին գրեթէ ամբողջական գործը կը բովանդակէ երգիծաբանական ոճ: Երգիծաբանութիւնը, քննադատելու, ծաղրելու աստիճաններով տարբեր կ'ըլլայ: Սուր երգիծանքը եւրոպական գրականութեան մէջ կը կոչուի սաթիր: Կայ պարսաւ (բանֆլէ), որուն որուն բովանդակութիւնը սուր, մերկացնող շարադրանք մըն է որեւէ անձի մը հանդէպ (յիշեցէ՛ք Մ. Նալբանդեանի «Երկու տող» բանֆլէ-ն՝ ուղղուած Գաբրիէլ Եպիսկոպոս Այվազեանի դէմ): Երգիծանքը կ'օգտագործուի հաւասարապէս ե՛ւ արձակ, ե՛ւ չափածոյ գրականութեան մէջ: Երգիծանք կ՛ենթադր է կեանքի այնպիսի կողմէր, որոնք իրենց թերութիւններով հիմք կու տան ծիծաղի համար։ Երգիծանք կ՛օգտուի չափազանցման, գրոտեսկի, այլաբանութեան եւ գեղարուեստական պայմանականութեան այլ միջոցներեն։ Հասարակական-գեղազիտական բարձր իդէալի դիրքերեն այն կը դատապարտ է արատաւոր երեւոյթը։ Երգիծանքին մէջ իդէալը կ՛արտայայտուի բացասականի ժխտմամբ։ Ատով իսկ այն կը դառնա հնի եւ յետադիմականի դէմ մղուող պայքարի զէնք։ Գեղարուեստին մէջ որոշ ժանրեր, գրեթէ պարտադրաբար, կապուած են կեանքի երգիծական ընկալման հետ, օրինակ, կատակերգութիւնը, վոեւդիլը, առակը, ֆելիետոնը, պամֆլետը գրականութեան մէջ եւ թատրոնին մէջ, ծաղրանկարը, շարժը՝ կերպարուեստին մէջ։

Երգիծանքը թերեւս հանդէս գալ նաեւ միւս գրական ժանրերու (վէպ, պատմուածք, պօէմ): Սկզբնաւորուելով անտիկ գրականութեան մէջ, Երգիծանք համապատասխան փոփոխութիւններ կրած հասարակութեան եւ արուեստի զարգացմանը զուգընթաց։ Բացառապէս երգիծական տաղանդով օժտուած գրողներեն են Մոլիերը, Սուիֆտը, Գոգոլը, Մալտիկով Շչեդրինը։

Երգիծանքը հայ գրականութեան մէջ

Հայ գրականութեան մէջ այդպիսի դէմքեր են Յակոբ Պարոնեանը, Երուանդ Օտեանը, Լեռ Կամսարը: Կերպարուեստին մէջ Երգիծանքի վարպետներից են Ու․ Տոգարթը, 0․ Դոմիեն, Տ․ Բիդաորուպը, ռուս երգիծաբաննկարիչներից՝ Պ․ Ֆեդուոովը, Վ․ Պերովը։ Սովետական Երգիծանքի ներկայացուցիչներեն են Դ․ Մոորը, Կուկրինիկսները, Բ․ Եֆիմովը, հայ իրականութեան մէջ՝ Վ․ Խօջաբեկեանը, Տ․ Շավարշը, Ս․ Արուտչեանը, Գ․ Եարալեանը, սփիւռքին մէջ՝ Ա․ Սարուխանը, Չ․ Տամատեանը, Տ․ Աճեմեանը։ Տարբեր են կ՛լլան Երգիծանքի երանգները՝ անզիջող, ոչնչացնող ծաղրեն (սատիրա) մինչեւ թերութիւններու մեւղմ պատկերին մէջ (տես նաեւ Հումոր):

Գրականութիւն

• Ջրբաշյան է․, Գրականության տեսություն, 4 հրտ․, Երգիծանք, 1972 թվականին, էջ 95-101, 133—55, 392—96։
• Озмитель Е․ К․, О сатире и юморе, Л․, 1973 года․ է․ Ջրբաշյան։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։