Հոգեբանութեան մեթոտներ

Հոգեբանութեան մեթոտներ, հետազոտական միջոցներու, գործիքներու համակազմ հոգեկան տարբեր երեւոյթներու, գործընթացներու առանձնահատկութիւններու, օրինաչափութիւններու հետազոտութեան համար։ Ընդհանուր առմամբ, մեթոտը կարելի է սահմանել որպէս միջոց հետազոտութեան նպատակակէտի եւ առարկայի ճանաչողութեան մեջ արդիւնքներու հասնելու համար։ Հետազոտութեան առարկայի սահմանումը եւ հետազոտութեան համապատասխան մեթոտի ընտրութիւնը կախուած է հետազոտողի տեսական ուղղուածութենէն, անոր համար ալ մեթոտը կարելի է դիտարկել որպէս տեսական, յղացական սկզբունքներու համագումար, որոնց համագումարը կը կազմէ գիտութեան մեթոտաբանութիւնը: Հետազոտութեան մեթոտներուն մէջ կը որոշարկէ, կ'առարկայանայ գիտութեան մեթոտաբանութիւնը, իրենց հերթին, մեթոտները կ'որոշարկուին ուսումնասիրող նպատակակէտի եւ առարկայի վերաբերեալ տուեալներու հաւագրման, վերլուծութեան տարբեր ընթացակարգերու, ներգործութեան, եւ կանոններու մէջ։ ՙՄեթոտի առարկայացման արդիւնքը մեթոտաբանութիւնն է :

Գիտության մեթոտաբանութիւն

Ցանկացած գիտութիւն արդիւնավետ զարգանալու համար կը հիմնուի որոշակի սկզբնական դրոյթներու վրայ, որոնք կը պատկերացնեն ուսումնասիրող երեւոյթներու վերաբերեալ։ Այդպիսի դրոյթներու դերին մէջ հանդէս կ'ուգայ գիտութեան մեթոտաբանութիւնը եւ տեսութիւնը: Գիտության մեթոդաբանությունը ցույց է տալիս, թե ինչ պետք է ուսումնասիրի տվյալ գիտությունը, կ'ուղենշէ այն միջոցներու մշակումը, որոնք թոյլ կ'ուտան հեշտութեամբ դուրս բերել ուսումնասիրող երեւոյթի առանձնահատկութիւնները, այսինքն՝ կ'առաջադրէ տուեալ գիտութեանը համապատասխանող մեթոտներու համակազմ:

Մեթոտաբանութիւնը տեսական եւ գործնական գործունէութեան կազմակերպման եւ կառուցման սկզբունքներու եւ միջոցներու համակարգ է, ինչպէս նաեւ ուսւմունք այդ համակարգի մասին։ Այն հանդէս կ'ուգայ որպէս շրջապատող իրականութեան ճանաչողութեան գիտականօրէն եւ հասարակայնօրէն հաստատուած սկզբունքներու եւ օրինակելի համակարգ, տեսական անդրադարձի, վերլուծութեան ձեւ։ Կ'առանձնացնեն գիտութեան մեթոտաբանութեան երեք հիմնական մակարդակներ..

• Ընդհանուր՝ փիլիսոփայական, մեթոտաբանութիւն. կ'ապահովէ հստակ պատկերացումներ աշխարհի զարգացման մասին առավել ընդհանուր կանոններու, օրինաչափութիւններու վերաբերեալ։ Որպէս համընդհանուր գիտական մեթոտներ հանդէս կ'ուգայ գիտական վերլուծութեան, համադրականութեան մեթոտները, վատ հաղորդիչ մեթոտը, մոտելավորման, դասակարգման մեթոտները, որոնք կը կիրառուին գիտութեան ցանկացած բնագաւառին մէջ:
• Յատուկ մեթոտաբանութիւն կամ հենց յատկապէս գիտութեան մեթոտաբանութիւն. թոյլ կ'ուտայ տուեալ գիտութեանը ձեւակերպելու սեփական ներգիտական կանոններն ու օրինաչափութիւնները, որոնք կը վերաբերին հենց իր կողմէն ուսումնասիրող երեւոյթներուն:
• Մասնաւոր մեթոտաբանութիւն. յատկապէս գիտութեան հետազոտական հնարներու, մեթոտներու, միջոցներու համագումար ուսումնասիրող երեւոյթներու վերաբերեալ տուեալներու հաւաքագրման, վերլուծութեան համար:

Հոգեբանութեան մեթոտաբանութիւն

Ընդհանուր մեթոտաբանական սկզբունքներ

Հոգեբանական գիտութեան ընդհանուր մեթոտաբանական սկզբունքները հիմնուած են աշխարհի ճանաչողութեան վատ հաղորդական-մատերիալիստական մօտեցման վրայ։ Հիմնական սկզբունքներն են.

• Մեզ շրջապատող աշխարհը նիւթական է՝ կազմուած էութենէն:
• Էութիւնը առաջնային է, իսկ գիտակցութիւնը՝ երկրորդային. «էութիւնը կը գտնուի անընդհատ շարժման, զարգացման մէջ եւ կ'ենթարկէ հետեւեալ կանոններուն. հակադրութիւններու պայքար եւ միասնութիւն, քանակական փոփոխութիւններէն՝ որակական փոփոխութիւններ, բացասման բացասում»,
• Էութեան շարժումն ու փոխազդեցութիւնը կը որոշէ առարկայական իրականութեան երեւոյթներու, մասնաւորապէս՝ հոգեկանի առանձնահատկութիւնները։
• Հոգեկան բարձր զարգացած էութեան հատկութիւն է, գլխուղեղի գործառոյթ։
• Շրջապատող աշխարհը եւ հոգեկանը անցած են բարեշրջութեան եւ զարգացման երկարատեւ ճանապարհ

Յատուկ մեթոտաբանական սկզբունքներ

Հոգեբանութեան յատուկ մեթոտաբանական սկզբունքներն են.

• Որոշականութեան (պատճառականութեան) սկզբունք. հոգեկան երեւոյթներու պատճառականութիւնը կը նշանակէ, որ անոնք կը միջնորդաւորեն բնական եւ սոցիալական պայմաններով եւ կը փոխուին այդ պայմաններու փոփոխութեամբ։
• Գործունէութեան եւ գիտակցութեան միասնութիւն. կը նշանակէ, որ գիտակցութիւնն ու գործունէութիւնը հակադիր չեն միմեանց, բայց նոյնական ալ չեն, այլ կը կազմեն անքակտելի միասնութիւն։ Գիտակցութիւնը կը ծագի, կը զարգանայ եւ կը յարէ գործունէութեան մէջ, գործունէութիւնն ալ հանդէս կ'ուգայ որպէս գիտակցութեան գործունեայ ձեւ. գիտակցութիւնը կ'ապահովէ գործունէութեան աշխոյժութիւնը։
• Զարգացման սկզբունք. կը նշանակէ, որ հոգեկանը կարող է հստակ բացատրել միայն այն դէպքին մէջ, երբ դիտարկուի զարգացման գործընթացքին մէջ եւ որպէս այդ զարգացման արդիւնք։
• Անձնային մօտեցման սկզբունք. հետազոտողներուն կողմնորոշէ մարդու անհատական, սոցիալ-հոգեբանական բոլոր առանձնահատկութիւններու վրայ:

Մասնաւոր մեթոտաբանական սկզբունքներ

Հոգեբանութեան մասնաւոր մեթոտաբանաութիւնը իրենմէ կը ներկայացնէ յատկապէս հոգեկան երեւոյթներու, անոնց ենթատեսակներու ուսումնասիրութեան մեթոտներն ու մեթոտիկաները; Անոնց օգտագործումը կը կարգաւորէ հետեւեալ կանոններով.

• Հոգեկան երեւոյթներու եւ գործընթացներու յայտնութեան բնոյթն պայմանաւորուած է անոնց առանձնահատկութիւններով եւ հատկութիւններով,
• Հոգեբանական հետազոտութեան յատկապէս մեթոտիկաներու կիրառութիւնը կ'ենթարկէ թուաբանական-վիճակագրական վերլուծութեան եւ ընդհանրացման,
• Հոգեբանական բոլոր հետազոտութիւնները պետք է անցկացուին համապատասխան ծրագիրերու, նախագիծերու համաձայն

Հոգեբանական մեթոտներու դասակարգերը

Հոգեբանութեան մէջ կ'օգտագործեն բազմազան եւ բազմաքանակ մեթոտներ, որոնց առանձնացումն ու թուարկումը բաւական բարդ է։ Իհարկէ, դժուարութիւնը կը կայանայ ոչ այնքան քանակութեան, որքան անոնց զարգացման ուժականութեան մէջ։ Նոր մեթոտներու ստեղծմանը զուգահեռ տեղի կ'ունենայ արդէն յայտնի մեթոտական ընթացակարգերու անընդհատ վերամշակում, կը շտկէ՝ կախուած անոնց կիրառութեան առանձին պայմաններէն։ Բազմազանութեան հետ մէկտեղ՝ հոգեբանական հետազոտութիւններու արդիւնավետ անցկացումը, մարդկանց եւ կենդանիներու հոգեկան ոլորտի մասնագիտացուած ուսումնասիրումը կը պահանջէ հստակ կողմնորոշում գիտութեան գործիքակազմի մէջ։ Այս խնդիր լուծման համար առաջադրուած են հոգեբանական մեթոտներու դասակարգման տարբեր եղանակներ:

Դասակարգին մէջ՝ ըստ հետազոտուողներու տրուած պատասխաններու տեսակ

Ըստ հետազոտուողներու տրուած պատասխաններու բնոյթի՝ մեթոտները կը բաժնուին հետեւեալ խումբերու.

• Ենթարկական մեթոտներ. եթէ հետազոտուողի պատասխանները կը տրուին արտայայտութիւններու, ըսելիք ձեւով, ապա կը խօսինք ենթարկական մեթոտի մասին, քանի որ տրուած պատասխանները կը հիմնուին հետազոտուողի ենթարկական տպաւորութիւններու, իր հետ անցեալին տեղի ունեցած կամ ներկայիս տեղի ունեցողի ենթարկական գնահատականներու վրայ, երբեմն ալ ասուաը կը վերաբերի ապագային։ Այս տեսանկիւնէն՝ նոյնիսկ տարրական ազդանշանի յայտնաբերումը խօսքային պատասխաններու ձեւով, օրինակ՝ «կը տեսնեմ», «կը զգամ», «կը լսեմ» եւ այլն, նոյնպէս պետք է դասել ենթարկական մեթոտներու շարքին, քանի որ հետազոտողը ներհայեցման միջոցով կը դատէ իր մօտ այս կամ այս զգայարան ազդեցութիւնը առկայութեան կամ բացակայութեան մասին։ Այս մեթոտական սկզբունքի համաձայն՝ ենթարկական մեթոտներու շարքին կը դասաուանդենզրոյցը, ինքնակենսագրական, ինքնագնահատման մեթոտիկաները, հարցարանները (այդ թիւին մէջ՝ անձնական), գիտափորձի համապատասխան տարբերակները, սոցիալ-հոգեբանական եւ թերապեւտիկ մեթոտներու մեծ մասը, հոգեմարմնական մեթոտիկաները, ինքնադիտումը: Իհարկէ, հետազոտողի պատասխաններով, որոնք կը համարուին ուսումնասիրութեան առարկայ։ Պետք է նաեւ հաշուի առնել ենթակայ-առարկայի հարաբերութիւնները. հետազոտողը՝ որպէս ճանաչողութեան ենթակայ, ենթակայութիւնը իր տարրը կը ներդէ ստացած արդիւնքներու մէջ, քանի որ կ'իրականացնէ պատասխաններու ամրագրելը, տուեալներու մեկնաբանութիւն։ Արդիւնքին մէջ կը ստացուի, այսպէս կոչուած, «երկակի ենթակայութիւն»: Սովորաբար ենթակայութեան այս կողմը բաց կը թողէ այս դասակարգման շրջանակներուն մէջ:
• Ենթարկական մեթոտներ. այս շարքին կը դասուանդեն այն մեթոտները, որոնց կիրառութեան արդիւնքին մէջ ստացած տուեալները հիմնուած են առարկայական ցուցանիշներու վրայ՝ որպէս հետազոտողի կողմէն իրականացրած որոշակի գործունէութեան արդիւնք կամ որոշակի սարքավորումներու արդիւնք, որոնք կը գրանցուին հետազոտուողի բնախօսական հակազդեցութիւնները մեթոտի կիրառման ընթացքին։ Հոգեբանական հետազոտութիւններուն մէջ փորձարկողին կ'առաջարկեն սովորաբար որոշակի խնդիր լուծել (իմացական, ըմբռնողական, շարժողական եւ այլն), իսկ ստացած տուեալներու համաձայն՝ դատողութիւն կ'առնէ այս կամ այն հոգեբանական որակի վերաբերեալ։ Այս խումբին կը պատկանին ձեռքբերման, միտքի քնութիւնները, հոգեշարժողական մեթոտիկաները, գործուն պատասխաններով գիտափորձերը՝ օրինակ ազդեցութեան ժամանակի չափումը եւ այլն։

Հիմնական յօդուած՝ Գործունեայ մեթոտներ։

• Գործունեայ մեթոտներ. հիմնուած են այն ենթադրութեան վրայ, որ բազմատարբերակային որոշումներով իրավիճակներուն մէջ հետազոտուողը կ'ուտայ պատասխանի այնպիսի տարբերակ, որ կը համապատասխանէ անոր անձնային որակներուն, անձի ուղղուածութեանը։ Անոր ձգտումները, դիրքորոշումները, դրդապատճառները, խնդիրները գործունեայ են դուրս՝ պատասխաններու ձեւով։ Հետեւաբար, այդպիսի ազդեցութիւններու հիման վրայ՝ կարելի է վերակառուցել անոր ներաշխարհը։ Կ'ենթադրէ, օրինակ՝ մեկնաբանել բազմանշանակ նկարները (շարադրական քննութիւն), առաջադրուած իրավիճակի վերլուծութեան առանձնահատկութիւնները, պարզաբանել անորոշ բծերը (Ռորշարխի «թանաքաբծեր»), ավարտել անվարտ նախադասութիւնները եւ այլն:

Որպէս այս դասակարգման որոշակին մէջ՝ հանդէս կ'ուգայ գերմանացի հետազոտողներու առաջադրած մօտեցումը, ըստ որու՝ հոգեբանութեան հետազոտական գործիքակազմը կը բաժանուի դատողութեան, ձեռքբերման եւ մեկնաբանման մեթոտներու: Առաջինը՝ ենթարկական մեթոտներն են, երկրորդը՝ առարկայական, երրորդը՝ գործունեայ։

Դասակարգին մէջ՝ ըստ հետազոտութեան առարկայի

Հետազոտութեան առարկայի համապատասխան մեթոտները կը բաժանուին հետեւեալ խումբերու.

• կենդանիներու ուսումնասիրման մեթոտներ,
• մարդու ուսումնասիրման մեթոտներ,
• սոցիալական խումբերու ուսումնասիրման մեթոտներ,
• զանգուածային հաղորդակցութիւններու ուսումնասիրման մեթոտներ։

Ըստ հետազոտութեան առարկայի հոգեբանական մեթոտները կը բաժանուին.

• հոգեկան գործընթացներու ուսումնասիրման մեթոտներ,
• հոգեկան վիճակներու ուսումնասիրման մեթոտներ,
• հոգեկան հատկութիւններու ուսումնասիրման մեթոտներ,
• անձի ուսումնասիրման մեթոտներ,
• Վարքի ուսումնասիրման մեթոտներ։

Գոյութիւն ունի նաեւ մեթոտներու առաւել մասնաւոր դասակարգին մէջ՝ ըստ հետազոտութեան առարկայի.

• անձի ուսումնասիրող բաղադրիչի համաձայն. ընդունակութիւններու, միտքի, խառնուածքի, հետաքրքրութիւններու, բնավորութեան գիծերու քննութիւններ եւ այլն։

Դասակարգին մէջ՝ ըստ գիտակարգերու

Հոգեբանական մեթոտները կարելի է դասակարգել եւ այն գիտակարգերու համապատասխան, որոնց կողմէն առաւելապէս կը մշակեն անոնք.

• անձի հոգեբանութեան մեթոտներ,
• հոգեբնագիտական մեթոտներ,
• սոցիալ-հոգեբանական մեթոտներ,
• զոհոգեբանութեան մեթոդներ,
• Հոգեբանա-մանկավարժական մեթոտներ եւ այլն:

Դասակարգին մէջ՝ ըստ ուսումնասիրող առարկայի նկատմամբ ունեցած ազդեցութեան

Ուսումնասիրող առարկայի նկատմամբ ունեցած ազդեցութեան բնոյթի եւ նպատակի համաձայն՝ կ'առանձնանան հետազոտական, զննողական (ախտացոյց), խորհրդատուական եւ հոգեշտկողական մեթոտներ։

• Հետազոտական մեթոտներ, որոնք թոյլ կ'ուտան էական գիտելիք ձեռք բերել հետազոտութեան առարկայի վերաբերյալ։ Այս մեթոտներու օգնութեամբ հնարավոր է ոչ միայն այս կամ այն հոգեկան երեւոյթի բացատրումն ու հաստատումը, այլեւ անոնց զարգացման կանխատեսումը, նոյնիսկ՝ դրսեւորման կանխարգելումը։ Այս խումբին կը դասուին փորձարակական մեթոտիկաները, դիտումը, զրոյցը, հարցումը, մոտելավորումը, որոնք կը կիրառուին այս կամ այն օրինաչափութեան կամ փաստի յայտնաբերման կամ հաստատման համար։
• Զննողական մեթոտներ, որոնք ուսումնասիրող առարկայի վերաբերեալ նոր գիտելիք չեն յանձներ, բայց թոյլ կ'ուտան հաստատել առարկայի այս կամ այն առանձնահատկութեան առկայութիւնը (բացակայութիւնը), զարգացման մակարդակը։ Այս մեթոտներն աւելի շատ ախտացոյց նշանակութիւն ունին։ Անոնց շարքին կը դասուին թեստավորման բոլոր տեսակները, սոցիալ-հոգեբանական շատ քննութիւններ, որոնք չունին փորձարակական բնոյթ։ Յաճախ ախտացոյց բնոյթ ունին նաեւ դիտումը, զրոյցը, հարցումը։
• Հոգեբանական խորհրդատուութեան մեթոտներ. հետազոտութեան առարկայի(մարդ, խումբ) վրայ խորհրդատուի ներազդեցութեան միջոցներ, ովքեր հոգեբանական օգնութեան կարիք ունին՝ առանց իրենց կենսագործունէութեան մէջ անմիջական ներգրաւման եւ անոնց հոգեկան ոլորտի ուղղակի կարգավորման։ Խորհրդատուութիւնը այցելուի եւ մասնագետի շփման՝ հատուկ կազմակերպուած գործընթացք է, որու նպատակն է իրականցնել այցելուի հոգեկան լրացուցիչ հնարաւորութիւնները, ընդունակութիւնները, որոնք թոյլ կ'ուտան ելք գտնելու կեանքի դժուար իրավիճակներուն մէջ։ Խորհրդատուութիւնը մեծապէս ուղղուած է այցելուի ինքնաճանաչմանը, սոցիալական, մասնագիտական հարմարմանը եւ այլն։ Սովորաբար, հոգեբանական խորհրդատուութեան ընթացքին առկայ են ուսուցանման, մտաբուժութեան տարրեր։ Սակայն վերջիններէն խորհրդատուութիւնը կը տարբերի անոնցմով, որ չի կեդրոնանար այցելուի տրուած տեղեկութեան վրայ, այլ կարեւոր կը դառնայ փոխազդեցութեան գործընթացը, այցելուի անձնային միջոցները։ Հիմնական ձեւերն են. մարզանքները, օրինակները, ցուցադրական փորձերը, զրոյցները։ Հասկնալի է, որ խորհրդատուութեան ընթացքին կարող է կիրառել հոգեախտացոյցի ամբողջ գործիքակազմը:
• Հոգեշտկողական մեթոտներ. անձի վրայ ազդեցութեան միջոցներ, որ հոգեբանական օգնութեան կարիք ունի, ուղղուած են անոր հոգեկան ոլորտի ու վարքի շտկմանը։ Հոգեշտկումը կը կրէ գործնական-կիրառական բնոյթ եւ միջբնագաւառային հետաքրքրութիւններու կը ոլորտէ, ինչպէս օրինակ՝ իրաւաբանական եւ դարմանական հոգեբանութեան, աշխատանքային սփորդի, քաղաքական հոգեբանութեան եւ այլն։ Հիմնական ձեւերն են մտաբուժութիւն, հոգեախտացոյց՝ յատկապէս առաջադրանքներով, գործունեայ մարզանքը:

Դասակարգին մէջ՝ ըստ առաջադրուող գրգռիչ նիւթի

Ըստ հետազոտոուողին առաջադրուող գրգռիչ նիւթի եւ անոր պատասխաններու ձեւի՝ մեթոտները կը բաժնուին.

• Խօսքային (բառական) մեթոտներ. եւ՛ գրգրիչը, եւ՛ պատասխանը խօսքային են։
• Խօսքային-ոչ խօսքային մեթոտներ. գրգռիչը խօսքային է, իսկ պատասխանը՝ ոչ խօսքային։
• Ոչ վխօսքային-խօսքային մեթոտներ. գրգիռ ոչ խօսքային, իսկ պատասխանը՝ խօսքային։
• Ոչ խօսքային մեթոտներ. երկուքն ալ ոչ խօսքային բնոյթ կը կրեն։

Եթէ ուշադրութիւն կը դարձնէ միայն գրգիռի ձեւին, ապա կ'առանձնացնեն միայն խօսքային եւ ոչ խօսքային մեթոտներ:

Դասակարգին մէջ՝ ըստ ուսումնասիրող մասնակիցներու քանակի

Դասակարգման այս չափանիշի համաձայն՝ կը տարբերին անհատական եւ խմբային մեթոտներ։ Երբ մեթոդը նախատեսուած է մէկ հետազոտողի հետ աշխատանքի համար, ապա այդ մեթոտը անհատական է։ Մէկէն աւելի մասնակիցներու համար կը կիրառեն խմբային մեթոտներ։ Անոր հետ մէկտեղ կ'առանձնացնեն խմբային մեթոտի տարատեսակներ. հենց խմբային, հաւաքական եւ զանգուածային:

Խմբային մեթոտը հիմնուած է ուղղահայաց հարաբերութիւններու վրայ։ Ըստ էութեան այս անհատական մեթոտի կ'իրականացնէ մի քանի մասնակիցներու հետ։ Ութը Մասնակիցներու՝ միմեանց վրայ ազդեցութիւնը կամ կը բացակայի, կամ կ'անտեսէ։ Հաւաքական տարբերակին մէջ ազդեցութեան այս տեսակը ոչ միայն նկատի կ'առնենք, այլեւ առանձնահատուկ կը խթանէ։ Հորիզոնական հարաբերութիւնները առաւել կարեւոր կը դառնան, քան ուղղահայաց հարաբերութիւնները։ Զանգուածային տարբերակը միջանկեալ դիրք կը զբաղեցնէ: Կը կիրառէ այն դէպքին մէջ, երբ խումբը նշանակելէն չափերով եւ կառուցուածքաւորուած չէ։ Սովորաբար անոնք ոչ կազմակերպուած, տարերային խումբերն են։ Ան կարող է ըլլալ մարդկանց պատահական կուտակին մէջ, որեւէ համերգի, դասախօսութեան հաւաքուած մարդկանց, երկրպագուներու լսարան։ Այս դէպքին մէջ հորիզոնական հարաբերութիւնները կ'իրականացնեն կազմակերպուածութեան շատ ցածր մակարդակի վրայ՝ հիմնականին «վարակի» եւ «ընդօրինակման» մեքենականութիւններով։ Ուղղահայաց կապերը նոյնէպ կ'իրացնեն ցածր կազմակերպուածութեամբ՝ «ներշնչանքի» եւ «ընդօրինակման» միջոցով:

Հոգեբանական մեթոտներու մեծամասնութիւնը կարելի է անցկացնել եւ՛ անհատական, եւ՛ խմբային ձեւերով։ Անոր համար, նախընտրելի է խօսիլ ոչ այնքան այս չափանիշով մեթոտներու տարբերութեան, որքան մեթոտական տարբեր եղանակներու մասին:

Դասակարգին մէջ՝ ըստ միօրինակութեան աստիճանի

Ըստ միօրինակութեան (միարկութեան) աստիճանի՝ մեթոտները կը բաժնուին չափանշուած (չափանիշ) եւ ոչ չափանշուած (ոչ չափանիշ) խումբերու։ Չափանշութիւնը կը վերաբերի, առաջին հերթին, ընթացակարգին, այսինքն՝ հետազոտողի եւ հետազոտողի գործողութիւններու յաջորդականութեանը եւ բնոյթին, պատասխաններու եւ գրգռիչի տեսակին եւ ռեժիմին։ Յաճախ չափանշութեան մէջ հասկացութիւնը կը ներառուի եւ եսթոնիական ցուցանիշներու առկայութիւն, որոնց հետ կարելի է համեմատել յատկապէս հետազոտութեան տուեալներ։ Շատ յաճախ, այս դէպքին մէջ խօսք կը գնէ, այսպէս կոչուած, «չափանիշ սանդղակներու» մասին, որոնք հոգեախտացոյց մեթոտիկաներու անբաժանելի մասե կը կազմեն:

Մեթոտները կարող են ըլլալ ամբողջութեամբ կամ մասնակի չափանշուած։ Հոգեբանական հարցազրոյցի համար, ուրտեղ կը բացակային եսթոնիական ցուցանիշները, միարկութեան կ'ենթարկուին ընթացակարգը (կիսաչափանշուած տարբերակ):

Դասակարգին մէջ՝ ըստ հրահանգի տեսակի եւ առկայութեան

Մեթոտներու մեծ մասը կ'ենթադրէ հետազոտողին իրազեկին մէջ հետազոտութեան գործընթացքին համապատասխան գործողութիւններու եւ պատասխաններու վերաբերեալ։ Նման հրահանգաւորումը կը տրուի կամ բանաւոր կամ գրաւոր, ինչ որոշակիօրէն կը կարգաւորէ հետազոտողի վարքը։ Հրահանգի մանրամասնութիւնը, կրկնութիւնը, հստակութիւնը, հասկանալիութիւնը եւ այլ յառաչափեր, կը որոշեն հետազոտութեան յատկապէս խնդիրներու եւ պայմաններու համաձայն, այդ թիւին եւ հետազոտական ընտրանքի հիման վրայ։ Այսպիսի մեթոտները կը կոչուին հրահանգով մեթոտներ։ Սակայն, հոգեբանութեան մեթոտական համակազմում կան նաեւ առանց հրահանգի մեթոտներ, որոնք նպատակ չունին՝ հետազոտողին տեղեկացնելու հետազոտութեան ընթացքին մէջ իր կողմէն իրականացուելիք դերի մասին։ Այդպիսի են, օրինակ՝ թաքնուած դիտելը։

Հրահանգի տեսակէն ելլելով՝ հոգեբանութեան մէջ կ'առանձնացնեն մեթոտներու երկու դասակարգերու մէջ։ Առաջին էութիւնը կը կայանայ անոնց մէջ, որ եթէ հրահանգը հետազոտողին կ'ուտայ իր աշխատանքի համար բաւարար տեղեկութիւն, ապա կը խօսին ամբողջական հրահանգով մեթոտներու մասին։ Եթէ մեթոտի մտահղացմամբ կը տրուին այնպիսի տեղեկութիւնները, որոնք թոյլ կ'ուտան հետազոտողին կանոնաւոր գործել հետազոտութեան միայն սկզբնական փուլերուն մէջ, իսկ յետոյ ան հնարաւորութիւն չունի տեղեկատուութիւն ստանալու, ապա կը խօսին ինքնահրահանգով մեթոտի մասին։ Կ՛ենթադրուի, որ աշխատանքի մէջ ներգրաւելով՝ հետազոտողը ինքնուրոյն կը խորացնէ եւ կ'ընդլայնէ սկզբնական ստացած հրահանգը:

Մէկ այլ դասակարգին մէջ նկատի կ'առնէ հանգամանքը, որ հրահանգով կարելի է կանխատեսել հետազոտողի ինքնուրոյնութեան տարբեր աստիճան գրգռին պատասխանելիս։ Մեթոտները կը բաժանուին ազատ եւ հարկադրական հրահանգով մեթոտներու։ Ազատ հրահանգը թոյլ կ'ուտայ պատասխանելու ցանկացած ձեւով ու հանգամանք ստորոգութիւնով, այդ թիւին մէջ՝ անորոշ (օրինակ՝ «չեմ գիտեր», «պարզ չէ», «կը թուի»)։ Հարկադրական հրահանգը խիստ կը կանոնակարգէ պատասխաններու հանգամանք ստորոգութիւնը, որոնցմէ հետազոտողը կարող է ընտրել որոշակի քանակութեամբ, սովորաբար՝ մէկը։ Շատ յաճախ, նախատեսած պատասխաններու համակարգը ներակայացուած է այլ ընտրանքային տարբերակներով («այո-ոչ», «կը տեսնեմ-չեմ տեսներ» եւ այլն):

Դասակարգին մէջ՝ ըստ հետազոտութեան նիւթատեխնիկական ապահովածութեան

Հետազոտութեան նիւթատեխնիկական ապահովածութեան չափանիշի համաձայն՝ կ'առանձնացնեն սարքաւորումային, առանց սարքաւորումներու եւ ազատ մեթոտներ։

• Սարքաւորումային մեթոտները կ'ենթադրեն այս կամ այն տեխնիկական միջոցի առկայութիւն, որոնց կիրառումը սովորաբար արդիւնավետ ստեղծած է որոշակի պայմաններուն մէջ (տարալուծարան, բուժարան, հատուկ կեդրոններ)։ Սարքաւորումային հագեցուածութիւնը, բարդութիւնն ու արժէքը կարող է տատանել բաւական լայն տիրոյթին մէջ. տարրական վայկեանաչափէն մինչեւ նուրմ էլեկտրոկազմութեան։ Անոր հետ մէկտեղ սարքաւորումներու օգտագործումը սովորաբար կը վերաբերի ուսումնասիրող առարկայի վերաբերեալ տուեալներու հաւաքագրման փուլին։ Սարքաւորումային հագեցուածութիւն մեծամասամբ ունին հոգեբնախօսական մեթոտները, հոգեշարժողական քննութիւնները, հակազդեցութեան ժամանակի չափման մեթոտները, հոգեմարմնական մեթոտները:
• Ոչ սարքաւորումային մեթոտները հատուկ տեխնիկական միջոցներ չեն պահանջէր եւ կը սահմանափակեն միայն թղթով եւ մատիտով (գրիչով), անոր համար ալ ստացած են «թուղթ-մատիտ» մեթոտներ անուանումը։ Չնայած այս մեթոտներու կիրառութիւնը կ'ուղէ ոչ շատ բարդ տեխնիկայի օգտագործմամբ՝ ժամացոյց, վայրկյանաչափ եւ այլն։ Գրգռիչ նիւթը կ'առաջադրէ կամ պատկերու (նկար, լուսանկար, քարտեր), պարզ առարկաներու (երկրաչափական կերպարաններ) կամ բնաբաններու միջոցով (գրական հատուածներ, հատուկ խօսքային առաջադրանքներ)։ Հետազոտողի խօսքային պատասխանները կը գրանցեն համապատասխան արձանագրութեան մէջ, կ'ամրագրեն նաեւ ոչ բառական պատասխանները։ Գրեթէ այսպիսի բոլոր մեթոտները կը նախատեսեն պատասխաններու հատուկ մշակուած պարապութեան մէջ, ինչ կը պայմանաւորէ անոնց այլ անուանումը՝ պարապութեան մեթոտներ։ Մեծամասամբ դէպքերուն մէջ, պարապութեան մէջ կը վերարտադրէ եւ գրգռիչ նիւթը, նաեւ կը ներկայացնէ հրահանգը, երբեմն ալ՝ տուեալներու վերամշակման վերաբերեալ պարզաբանումներ։ Պարապութեան մեթոտներու բնութագրական տեսակներ են Վեքսլերի, Քետտելի, Ռոզենցվեյգի քննութիւնները, տեպինգ-քննութիւնը կրճատ տարբերակով, ինքնակենսագրութիւնը եւ այլն:
• Ազատ մեթոտներու առանձնացումը պայմանական է։ Այստեղ կը դասուին այնպիսի մեթոտներ, որոնք խիստ կախուածութիւն չունին ընթացակարգէն, սարքաւորումային կամ ապահովածութիւնէն։ Ի Վերջոյ աւելի շատ կախուած է հետազոտողի հնարաւորութիւններէն, հետազոտական խնդիրներէն, քան մեթոտի պահանջներէն։ Այսպիսի մեթոտներ կարող են ըլլալ հարցազրոյցը, զրոյցը, դիտելը, կենսագրական մեթոտի եւ մտարուեստութեան որոշ տեսակներ, որոնք կարող են անցկացնել եւ հատուկ կազմակերպուած պայմաններու մէջ եւ սովորական։ Գործունէութեան արդիւնքներու վերլուծութեան, փաստաթղթերու ուսումնասիրութեան մեթոտները, որպէս կանոն, կը դասուին հենց ազատ ընթացակարգով մեթոտներու շարքին:

Դասակարգին մէջ՝ ըստ ճանաչողական հնարաւորութիւններու

Վերջին ժամանակներուն առաջադրուած է մեթոտներու դասակարգին մէջ՝ ըստ անոնց ճանաչողական հնարաւորութիւններու եւ նախատեսոուածութեան. բացատրական, նկարագրական, գործնական: Այս դասակարգման նախատիպը Ուիլհելմ Տիլթեյի ու անոր հետեւորդ Էտուարտ Շպրանգերի կողմէն առաջադրած հոգեբանական գիտութեան՝ երկու մասի կ'առանձնացնէ. բնագիտական, որ կը հիմնուի պատճառական-տրամաբանական վերլուծութեան վրայ, հոգեւոր-գիտական, որ կը հիմնուի համադրոյթի եւ մտատես հասկացման վրայ եւ ընդունակ է միայն նկարագրութեան:

«Բացատրական» մեթոտներու խումբը կը ներառէ մետագիտական (համընդհանուր գիտական) մեթոտներ՝ մաթեմաթիկական ձեւավորում, վիճակագրական վերլուծութիւն, ընդհանուր գիտական մեթոտներ՝ դիտել եւ գիտափորձ, յատկապէս գիտական մեթոտներ՝ քննութիւններ, գործունէութեան արդիւնքներու վերլուծութիւն (մրցում վերլուծութիւն, ձեռագրաբանութիւն, նկարներու վերլուծութիւն), եւ հարցում։

«Նկարագրական» մեթոտներուն կը դասուին ներհայեցութիւն, ինքնահաշուետուութիւնը, ներառուած դիտելը, անշօշափելի լսելը, զրոյցը՝ որպէս երկխօսութիւն, կենսագրական մեթոտը, ուրիշի ներշախարհի մեկնաբանութիւնը, մտատեսութիւն, մեկնաբանական։

«Գործնական» մեթոտներու խումբը կը կազմեն հոգեբանական խորհրդատուութեան, մտաբուժութեան, հոգեշտկման տարբեր տեխնիկաները։ Այսպիսի տեխնիկաներէն են հիպնոսը, հոգեվերլուծութիւնը, խելագարութիւնը, հոգեդրաման եւ հարացոյցներու առաջադրած տեխնիկաներն՝ առաւելապէս հոգեբուժական բնոյթի:

Դասակարգին մէջ՝ ըստ պատմագրական հետաքրքրութեան

Պատմագրական հետաքրքրութիւնը կ'առաջարկէ մեթոտներու դասակարգին մէջ հետեւեալ խումբերուն մէջ. ներաքննութիւն (ներհայեցողութիւն), արտահայեցողութիւն, հասկացում։ Կը համարուի, որ այս դասակարգելը հետազոտական մեթոտներու առաջին դասակարգն է հոգեբանութեան պատմութեան ընթացքին մէջ:

Հոգեկան երեւոյթներու ուսումնասիրման առաջին երկու միջոցները, ըստ երոյթին, դիտման երկու տարատեսակներն են։ Հասկացումը մտատես կը ներթափանցնէ դիտուող երեւոյթի էութեան մէջ եւ հետազոտողի ու հետազոտուողի ապրումակցումը:

Հեղինակային մօտեցումներ

Հոգեբանական գիտութեանը յայտնի են մեթոտներու առաւել մասնաւոր դասակարգումներ՝ հիմնաւորուածութեան, մշակուածութեան եւ գիտականութեան տարբեր աստիճաններով։

Տոնալտ Թոմաս Քեմպելլ

Հոգեբանական մեթոտներու Քեմպելի առաջադրած դասակարգելը հիմնուած է պատասխաններու տեսակի վրայ։ Կ'ենթադրէ, որ պատասխանները կարող են ըլլալ որոշակի, ցանկացած, ուղղակի կամ անուղղակի, կառուցուածքավորուած կամ ազատ։ Այս հատկանիշներու համակցումը կ'ուտայ պատասխաններու ութը տեսակ եւ համապատասխան քանակի մեթոտական տեսակներ:

Միխայիլ Ռոգովին, Վլադիմիր Զալեւսկի

Այս դասակարգման հիմքին մէջ ընկած է ենթարկական (հետազոտողի) եւ առարկայի (հետազոտուող) միջր հարաբերութիւնները ճանաչողական գործընթացքին մէջ։

• Հերմենեւտիկական մեթոտ. հպատակը եւ առարկան հակադրուած չեն միմեանց։ Մեթոտը իրենցմէ կը ներկայացնէ մտային գործողութիւն, մեկնաբանութիւն՝ մօտենալով հասկացմանը։
• Կենսագրական մեթոտ. առարկան հանդէս կ'ուգայ որպէս ճանաչողութեան ենթակայ ամբողջ, բայց անգործ։
• Դիտման մեթոտ. հպատակի եւ առարկան հստակ տարանջատի մէջ, առարկան գործունեայ է, բայց ոչ հպատակի նկատմամբ։
• Ինքնադիտման մեթոտ. հպատակը կը վերափոխէ առարկայի, առկայ է փոխազդեցութիւն, բայց ոչ հակադրութիւն։
• Դարմանական մեթոտ. առարկան հակադրուած է հպատակին, բայց անգործ է, կ'անցնի արտաքինէն դիտարկուող մեխանիզմներէն ներքինին։
• Գիտափորձ. հպատակի եւ առարկայի գործունեայ կը հարկադրեն, ընդ որուն մէջ, հպատակը կ'ազդէ առարկայի կենսագործունէութեան եւ հատկութիւններու վրայ:

Վլատիմիր Տրուժինին

Այս դասակարգելը, աւելի նման է ենթադրութիւններու համագումարի, որոնք կը պահանջեն հետագայ համակարգին մէջ:

Առաջին ենթադրութիւնը հոգեբանական մեթոտներու համակազմը կը ներկայացնէ այլ գիտութիւններու հետ համանմանութեամբ.

1. Փորձական մեթոտներ, որոնց օգնութեամբ կ'իրականացնէ հետազոտութեան առարկայի եւ ենթակայի իրական փոխազդեցութիւն։ Այդպիսի են՝ դիտել, գիտափորձ, զրոյց, արխիվային մեթոտ։
2. Տեսական մեթոտներ, երբ ենթական կը փոխազդէ առարկայի մտային ձեւի հետ. մակածական մեթոտ (արդիւնքը՝ մակածական վարկած, օրինաչափութիւն, դասակարգին մէջ), յառաջբերական մեթոտ (արդիւնքը՝ տեսութիւն, կանօն եւ այլն), ձեւավորում (տրամաբանական ծրագրել՝ արդիւնքը՝ առարկայի, գործըթնացի, վիճակի ձեւ)։
3. Մեկնաբանութիւն եւ նկարագրել, երբ ենթական «արտաքինէն» կը փոխազդէ հետազոտութեան առարկայի՝ նշանային-խորհրդանշական պատկերացումներու հետ։

Երկրորդ ենթադրութիւնը կ'առաջադրէ փորձական հոգեբանական մեթոտներու դասակարգման երկու հիմնաւորումներ. հետազոտողի գործունեայ աստիճան եւ միջնորդաւորուածութեան մակարդակ։ Վերջաւորութեան համաձայն կ'առանձնացնեն.

• Գիտափորձը որպէս գործունեայ միջնորդաւորուած մեթոտ,
• Զրոյցը՝ որպէս գործունեայ անմիջական մեթոտ,
• Չափելը՝ որպէս անգործ միջնորդաւորուած մեթոտ,
• Դիտելը՝ որպէս անգործ անմիջական մեթոտ։

Երրորդ ենթադրութիւնը նախորդ գաղափարի զարգացումն է այլ չափանիշներով։ Կ'առանձնացնէ հետազոտող-հետազոտող փոխազդեցութեան զօրութիւնը եւ փորձական ընթացակարգի ենթարկական-առարկայութեան աստիճանը։ Առաջին չափանիշը կը պայմանավորուի «փոխազդեցութեան առկայույուն»-«փոխազդեցութեան բացակայութիւն» բեւեռները, երկրորդը՝ «առարկայական գործընթաց»-«ենթարկական գործընթաց» բեւեռները:

Բորիս Անանեւ

Հոգեբանական մեթոտներու դասակարգման առաւել տարածուած, ընդունուած, յաջող մօտեցում կը համարուի Բորէն Անանեւի առաջադրած դասակարգելը, որ հիմնուած է պուլղար հոգեբան Բիրյովի դասակարգման վրայ: Կը համարուի, որ Անանեւի առաջադրած դասակարգումը կը համապատասխանէ ժամանակէն գիտութեան մակարդակին՝ խթանելով հոգեբանութեան մեթոտաբանութեան համար կենդրոնական այս խնդիրի հետագայ հետազոտութիւնը: Մեթոտներու խմբավորումը կը համապատասխանէ հոգեբանական հետազոտութեան փուլերուն. կազմակերպչական(ծրագրում), տուեալներու մշակման, արդիւնքներու մեկնաբանութեան։

Համադրելով հետազոտական փուլերու առանձնահատկութիւններն ու մեթոտներու համակազմը՝ առաջադրուած է հոգեբանութեան մեթոտական գործիքակազմի առաւել զարգացած, ամբողջական համակարգ.

1. Կազմակերպչական մեթոտներ (մօտեցումներ). համեմատական, երկարային, համալիր մեթոտներ։
2. փորձարական մեթոտներ, որու կազմին մէջ կ'առանձնացնեն.

• Դիտող մեթոտներ՝ ինքնադիտել։
• Խօսքային-առեւտրական մեթոտներ՝ զրոյց, հարցում (անկետաւորում եւ հարցազրոյց)։
• Փորձարակական մեթոտներ՝ տարալուծարան գիտափորձ, բնական գիտափորձ, ձեւավորող գիտափորձ։
• Հոգեախտաճանաչութեան մեթոտներ՝ հոգեախտաճանաչութեան քննութիւններ, հոգեիմաստաբանական մեթոտներ, հոգեշարժողական մեթոտներ, անձի սոցիալ-հոգեբանական ախտորոշման մեթոտներ։
• Հոգեբուժական մեթոտներ՝ գործունէութեան արդիւնքներու վերլուծութեան մեթոտներ, վերակառուցման մեթոտ, փաստաթղթերու ուսումնասիման մեթոտ, ձեռագրաբանութիւն։
• Կենսագրական մեթոտներ։
• Հոգեբնախօսական մեթոտներ՝ բուսական նյարդային համակարգի ուսումնասիրման մեթոտներ, մարմնական նյարդային համակարգի ուսումնասիրման մեթոտներ, կենդրոնական նյարդային համակարգի ուսումնասիրման մեթոտներ։
• Առանձին գործողութիւններու եւ շարժումներու հետազոտութեան ընդհանուր մեթոտներ, գործունէութեան աշխատանքային ազդեցութիւններու հետազոտութեան հատուկ մեթոտներ։
• Մոտելավորել՝ հոգեկանի մոտելավորել, հոգեբանական մոտելավորել։
• Հոգեբանական ճիւղային գիտակարգերու հատուկ մեթոտներ։

1. Տուեալներու վերլուծութեան մեթոտներ՝ քանակական մեթոտներ, որակական մեթոտներ։
2. Մեկնաբանական մեթոտներ (մօտեցումներ)՝ ծննդական, կառուցուածքային, գործառնութեան, համալիր, համակարգային։

Մեթոտական համակազմի առաջադրուած համակարգը ընդհանուր պատկերացում կ'ուտայ օգտագործող մեթոտներու մասին, բացի այդ, այն ճկուն եւ բաց համակարգ է, որ թոյլ կ'ուտայ լրացումներ շտկումներ՝ առանց ամբողջ էական փոփոխութեան։

Գրականութիւն

• Балин В. Д. Психическое отражение: Элементы теоретической психологии.СПб., 2001.
• Балин В. Д. Теория и методология психологического исследования. Л., 1989.
• Берталанфи Л. История и статус общей теории систем // Системные исследования. М., 1973. С. 20-37.
• Амосов Н. М., Голованъ Э. Т., Заславский С. Я., Иванов-Myравский К. А., Старинен В. С. Об одном подходе к моделированию психических функций // Кибернетика и техника вычислений. Киев, 1964. С. 6–21.
• Амосов Н. М., Голованъ Э. Т., Заславский С. Я., Старинен В. С. О возможном подходе к моделированию психической сферы человека // Вопросы психологии, 1965, № 2.
• Адлер Ю. П. Предпланирование эксперимента. М., 1978.
• Вудвортс Р. Экспериментальная психология. М., 1950.
• Ганзен В. А. Методические указания по курсу «Системные методы в психологии». Л., 1987.
• Ганзен В. А. Системные описания в психологии. Л., 1984.
• Ганзен В. А. Системный подход в психологии. Л., 1983.
• Ганзен В. А., Балин В. Д. Теория и методология психологического исследования. СПб., 1991.
• Гиппенрейтер Ю. Б. Введение в общую психологию. Курс лекций. М., 1996.
• Гласс Дж., Стэнли Дж. Статистические методы в педагогике и психологии. М., 1976.
• Cook Т. D., Campbell D. T. The design and conduct of quasiexperiments and true experiments in field settings In: М. D. Dunnet Handbook of industrial and organizational researgh. Chicago, Rand McNally, 1976.
• Chrlstensen L. В. Experimental Methodology. Boston, 1980.
• Шихирев П. Н. Об особенностях методов социально-психологического исследования в США//Методология и методы социальной психологии. М.: Наука, 1977. С. 218-228.
• Читашвили М. Д. Роль установки в психологическом эксперименте//История и некоторые вопросы современного состояния экспериментальных исследований в отечественной психологии. М.: ИП РАН, 1990.
• Хайтун С. Д. Наукометрия: состояние и перспективы. М.: Наука, 1983.
• Суходольский Г. В. Основы математической статистики для психологов. Л.: ЛГУ, 1972.
• Рузавин Г. И. Методы научного исследования. М.: Мысль, 1974.
• Савченко Т. Н. Математические методы в психологии и социологии: программа курса. М.: Российский открытый университет, 1993.
• Рузавин Г. И. Научная теория: логический и методологический анализ. М.: Мысль, 1978.
• Михайлов А. А. Современная философская герменевтика: Критический анализ. Минск, 1984.
• Методология исследований по инженерной психологии и психологии труда. Ч.1/ Под ред. А. А. Крылова. Л.: ЛГУ, 1974.
• Методики диагностики психических состояний и анализа деятельности человека/ Под ред. Л. Г. Дикой. М.: ИП РАН, 1994.
• Лекторский В. А. Субъект, объект, познание. М.: Наука, 1980.
• Лакатос И. Доказательства и опровержения. М.. Прогресс, 1967.
• Куликов Л. В. Введение в психологическое исследование. СПб. 1994.
• Куликов Л. В. Психологическое исследование. СПб: Наука, 1994.
• Дружинин В. Н., Дрынков А. В. Роль априорных моделей в психологическом исследовании//Психология и общественная практика. М : Общество психологов СССР, 1981.
• Дэйвидсон М. Многомерное шкалирование: методы наглядного представления данных. М.: Финансы и статистика, 1988.
• Дружинин В. Н. Логико-системный подход к внешнему описанию поведения// Математическая психология: теория, методы, модели, М.: Наука, 1985. С 54-60.
• Быков В. В. Методы науки. М., 1972
• Волков А. М. Структурно-функциональные системы психики: концепция и аппарат понятий// Математические методы в исследованиях индивидуальной и групповой деятельности. М.: ИП РАН, 1990.
• Гадамер Х. Г. Истина и метод. М.: Прогресс, 1988.
• Биометрия: Учебное пособие/Под ред. М. М. Тихомировой. Л.: ЛГУ, 1982.
• Брушлинский А. В. Деятельность субъекта и психическая деятельность// Деятельность: Теория, методология, проблемы. М., 1990. С. 129-143.
• Зинченко В.П., Мамардашвили М.К. Об объективном методе в психологии //Вопр. философии, 1977, с. 109-125.
• Пономарев Я.А. Методологическое введение в психологию. М., 1983.-203 с.
• Анцыферова Л.И. Принцип связи психики и деятельности и методология психологии //Методологические и теоретические проблемы психологии. М.: Наука, 1969.
• Зинченко Б.П., Смирнов С.Д. Методологические вопросы психологии. [Текст] М., 1983. – 120 с.
• Ломов Б.Ф. Методологические и теоретические проблемы психологии. [Текст] М., 1984.-203 с.
• Ярошевский М.Г. Принцип детерминизма и логика развития научного знания //Вопр. Философии, 1976, № 10, с. 43-54.
• Готтсданкер Р. Основы психологического эксперимента. [Текст] М., 1982.-305 с.
• Гудвин Д. Исследование в психологии. Методы и планирование. – Спб. 2004. 66 с.
• Lawson R., Goldstein S., Musty R. Princepes and Methods of Psychology. N.Y., 1975.
• Good W. J., Hatt P. K. Methods in social research. N.Y., 1952.
• Triandis H. C. Culture and social behavior, N. Y, 1994.
• Vande VajverF., Leung K. Methods and Data Analysis for Cross-cultural Research, 1997.
• Schwartz S. H. Universals in the content and structure of values: theoretical advances and empirical tests in 20 coutries, in M. Zanna (Ed), Advances in experimental social psychology. Orlando, 1992, v. 25.