Ուիքիփետիա

Մտածողութիւն

Մտածողութիւն, անհատի ճանաչողական գործունէութեան գործընթացը՝ ուղղուած իրականութեան՝ ընդհանրացուած եւ միջնորդաւորուած արտացոլման, որու ժամանակ նիւթը կ'իրականացնէ տարբեր տեսակի ընդհանրացումներ[1]:

Մտածողութիւնը կ'արտացոլէ շրջապատող աշխարհի առարկաներու եւ երեւոյթներու այն կողմերն ու օրինաչափութիւնները, որոնք մատչելի չեն անմիջական զգայական արտացոլման համար: Մտածողութեան արդիւնքները միտքերն են, որոնք գլխաւորաբար կ'արտայայտուին հասկացողութիւններով եւ անոնց կապերով, խօսքերով: Մտածողութիւնը նաեւ նորութեան որոնման եւ բացայայտման գործընթացն է, որ կը յենի զգայական փորձի եւ մարդու գործնական գործունէութեան վրայ, բայց մեծ չափով դուրս կու գայ անոնց սահմաններէն:

Այսպիսով, մտածողութիւնը աշխոյժ հոգեկան գործընթացն է, որ ուղղուած է առարկայական աշխարհի առարկաներու եւ երեւոյթներու էական կողմերու ու անոնց ներքին կապերու միջնորդաւորուած եւ ընդհանրացուած արտացոլման[2]:

Մտածողութիւնը անհնար է դրսեւորել առանց խօսքի եւ ունի իր տրամաբանական ձեւերը: Մտածողութեան միջոցով մարդը դուրս կու գայ զգացողական ճանաչողութեան սահմաններէն եւ ձեռք կը բերէ իր գործունէութիւնը ծրագրելու եւ կանխատեսելու ունակութիւն:

Մտածել կը նշանակէ բացայայտել այն օրինաչափութիւններն ու յատկանիշերը, որոնք ակնյայտ չեն, այլ «թաքնուած են» երեւոյթներու կամ առարկաներու խորքային յարաբերութիւններուն մէջ: Մտածել կը նշանակէ ո՛չ թէ արտացոլել կամ արձագանգել արտաքինի ազդեցութեան, այլ հիմնուելով նախկին փորձառութեան վրայ, զգայական ճանաչողութեան արդի փորձառութեան վրայ «ստեղծել» նոր տրամաբանական ձեւեր՝ հասկացողութիւններ, դատողութիւններ, եզրայանգումներ:

Ծագումնաբանութիւն եւ կիրառութիւն

Խմբագրել
 
Մտածկոտ պահ (1904)․ հեղ․՝ Յուջին դե Բլաս

Մտածողութիւն բառը ծագում առած է հին անգլերէն þoht կամ geþoht բառերէն, ինչպէս նաեւ þencan «հասկնալ մտքով, հաշուի առնել» արտայայտութենէն[3]։

«Մտածողութիւն» բառը կրնայ նշանակել[4][5]․

  • մտածելու եզակի արդիւնք կամ եզակի միտք («Իմ առաջին միտքն էր՝ ոչ»)
  • մտաւոր գործունէութեան արդիւնք («Մաթեմատիկան մտածողութեան հսկայ ոլորտ է»)
  • մտածելու որոշում կամ համակարգ («Յոգնած էի շատ մտածելէն»)
  • մտքի ուժգնութիւն, պատճառ, պատկերացում եւայլն («Անոր բոլոր միտքերը ամբողջությամբ կեդրոնացած էին իր աշխատանքին վրայ»)
  • գաղափարի քննարկում կամ արտացոլում («Մահուան մասին միտքը կը սարսափեցնէ զիս»)
  • յիշողութիւն («Ես կը մտածեմ մանկութեանս մասին»)
  • կիսատ կամ անկատար մտադրութիւն («Որոշ միտքեր ունիմ իրագործելու»)
  • սպասում կամ ակնկալիք («Անոր կրկին տեսնելու միտք չունի»)
  • քննարկում, ուշադրութիւն, հոգատարութիւն կամ կապուածութիւն («Ան ոչինչ գիտէր իր արտաքին տեսքին մասին» եւ «Ես առանց մտածելու ըրի այդ»)
  • դատողութիւն, կարծիք կամ հաւատ («Իր կարծիքով ազնուութիւնը լաւագոյն քաղաքականութիւնն է»)
  • գաղափարներ, որոնք կը բնութագրեն յատուկ վայր, դաս կամ ժամանակ («Յունական մտածողութիւն»)
  • որեւէ բան գիտակցելու վիճակին մէջ ըլլալ («Այդ ինծի ստիպեց մտածել տատիկիս մասին»)
  • ձգտիլ հաւատալ որեւէ բանի, յատկապէս պակաս համոզուածութեամբ («Կը կարծեմ թէ կ'անձրեւէ, բայց համոզուած չեմ»)
 
Հուիկեն մտածելիս․ ձենբուդդիստ քահանա Դազու Հուիկեի դիմանկարը, որը վերագրվում է 10-րդ դարի նկարիչ Շի Քեին։

Սահմանումներ, որոնք կրնան կամ չեն կրնար պահանջել, որ միտքը

  • ծագի մարդու ուղեղին մէջ (տե՛ս մարդակերպութիւն),
  • ծագի որպէս կենդանի կենսաբանական համակարգի մաս,
  • ծագի միայն իրազեկման գիտակցական մակարդակով,
  • պահանջուած լեզու ըլլայ,
  • սկզբունքային կամ նոյնիսկ հայեցակարգային, վերացական ըլլայ («ֆորմալ»),
  • ներառէ այլ հասկացութիւններ, ինչպիսիք են նկարագրութիւնները, մեկնաբանութիւնը, պատկերացումը, ծրագրաւորումը կամ մտապահումը։

Մտածողութեան սահմանումները կրնան նաեւ ուղղակի կամ անուղղակի կերպով ծագիլ մտքի տեսութիւններէն։

Տեսութիւններ․

  • «Մտածողութեան գործընթացներու եւ մտածող մեքենաներու տեսութեան ամփոփ նկարագիր» (Կայնիելլօ)[6] – մտածողութեան գործընթացներ եւ մտաւոր երեւոյթներ՝ մոտելաւորուած մաթեմատիկական հաւասարումներու տեսքով
  • Մակերեւոյթներ եւ էութիւններ․ Նմանութիւնը որպէս մտածողութեան հումք եւ կրակ (Հոֆստադեր եւ Սանդեր)[7] – նմանութիւններու վրայ կառուցուած տեսութիւն
  • Լեզուի եւ մտածողութեան ջղային տեսութիւն (Ֆելդման եւ Լակոֆֆ)[8] – լեզուի եւ տարածական յարաբերութիւններու ջղային մոտելաւորում
  • Մտածողութեան ձեւեր – մտածողութեան կառուցուածքը, ուժը եւ սահմանափակումները (Բաում)[9] – մտաւոր մոտելներու հիման վրայ կառուցուած տեսութիւն
  • Չգիտակցուած մտածողութեան տեսութիւն[10][11] – մտածողութիւն, որ գիտակցուած չէ
  • Լեզուաբանութեան տեսութիւններ – մտածողութեան բովանդակութիւնը (Սթիվեն Պինկեր, Նոամ Չոմսկի)[12] – Լեզուաբանական եւ ճանաչողական տեսութիւն այն մասին, որ մտածողութիւնը հիմնուած է սինթետիկ եւ լեզուաբանական անընդհատ կրկնուող գործընթացներու վրայ
  • Մտածողութեան վարկածներու լեզուն (Ջերրի Ֆոդոր)[13] – Մտաւոր վիճակները ներկայացնող սինթետիկ արտայայտութիւն – Բառացի՝ «Մտածողութեան լեզու»[14]։

Ծանօթագրութիւններ

Խմբագրել
  1. ↑ Իմացական գործընթացների պրակտիկում (Յիշողութիւն, մտածողութիւն եւ խօսք, երեւակայութիւն): Մտածողութիւնն ապահովում է օբյեկթիւ աշխարհի, նրա օրէնքների ճանաչում: Ուսումնամեթոտական ձեռնարկ / Կազմ. եւ գլխ. խմբ. Դ. Ռ. Հայրապետեան- Եր.: ԵՊՀ հրատ., 2009, - 190 էջ:
  2. ↑ Գրիգորեան Վ.Հ. Հոգեֆիզիոլոգիայ. - Եր.: Երեւանի համալս. հրատ., 2007, 366 Էջ
  3. ↑ Harper Douglas։ «Etymology of Thought»։ Online Etymology Dictionary։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ մայիսի 22 
  4. ↑ Random House Webster's Unabridged Dictionary, Second Edition, 2001, Published by Random House, Inc., 978-0-375-42599-8, p. 1975
  5. ↑ Webster's II New College Dictionary, Webster Staff, Webster, Houghton Mifflin Company, Edition: 2, illustrated, revised Published by Houghton Mifflin Harcourt, 1999, 978-0-395-96214-5, p. 1147
  6. ↑ Caianiello E.R. (1961)։ «Outline of a theory of thought-processes and thinking machines»։ Journal of Theoretical Biology։ 1, Issue: 2։ էջեր 204–235։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 22-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ հունիսի 27 
  7. ↑ "Surfaces and Essences: Analogy as the Fuel and Fire of Thinking" by Douglas Hofstadter and Emmanuel Sander, 2013, Basic Books, 978-0-465-01847-5
  8. ↑ «The Neural Theory of Language and Thought»։ icbs.berkeley.edu։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013 թ․ հունիսի 13-ին։ արտագրուած է՝ 2018 թ․ հունվարի 20 
  9. ↑ "ThoughtForms – The Structure, Power, and Limitations of Thought: Volume 1 – Introduction to the Theory" by Peter Baum, 2013, Aesir Publishing, 978-0-9884893-0-1
  10. ↑ «Unconscious Thought Theory»։ changingminds.org։ արտագրուած է՝ 2018 թ․ հունվարի 20 
  11. ↑ Ap Dijksterhuis, Ap and Nordgren, Loran F. (2006)։ «A Theory of Unconscious Thought» (PDF chapter)։ Perspectives On Psychological Science 1–2։ էջեր 95–109։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ հունիսի 27 
  12. ↑ "The Stuff of Thought: Language as a Window into Human Nature" by Steven Pinker, 2008, Penguin Books, 978-0-14-311424-6
  13. ↑ «Language of Thought Hypothesis | Internet Encyclopedia of Philosophy»։ www.iep.utm.edu (en-US)։ արտագրուած է՝ 2017 թ․ նոյեմբերի 20 
  14. ↑ (հայերեն) Մտածողություն, 2024-03-07, https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%BF%D5%A1%D5%AE%D5%B8%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6, վերցված է 2024-11-05 
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Մտածողութիւն&oldid=235687» էջէն