Նոր Զելանտա
Նոր Զելանտա (անգլերէն՝ New Zealand), կղզի-պետութիւն Խաղաղական Ովկիանոսին հարաւ-արեւմուտքը։ Աշխարհագրականօրէն երկիրը կը զբաղեցնէ երկու հիմնական հողատարածք՝ Հիւսիսային կղզին (կամ Te Ika-a-Māui) եւ Հարաւային կղզին (կամ Te Waipounamu) եւ շուրջ 600 փոքր կղզիակներ։ Նոր Զելանտան տեղակայուած է Աւստրալիոյ Թասմանեան ծովէն 1500 քմ արեւելք եւ Խաղաղական Ովկիանոսին կղզային տարածքներէն՝ Նոր Կալեդոնիայէն, Ֆիճիէն եւ Տոնկայէն 1000 քմ հարաւ։ Հեռու գտնուելուն պատճառով, մարդու կողմէ շատ բնակութիւն չէ հաստատուած։ Երկար ատեն մեկուսացած ըլլալուն պատճառով, Նոր Զելանտայի մէջ զարգացած է անասնական, սնկային եւ բուսական աշխարհը։ Երկրին սուր լեռնագագաթները, ինչպէս՝ Հարաւային Ալփերը, հրաբխային ժայթքումներու հետեւանք են։
| Նոր Զելանտա | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
 | |||||
| Կը ներառնէ | Նորթլենտ, Օքլենտ, Ուայքաթօ, Պէյ Օֆ Փլենթի, Կիսպորն (Նոր Զելանտայի արեւելեան ափ), Թարանաքի շրջան, Մանաուաթու, Հոքսի Ծոց, Ուելինկթըն շրջան, Մարլպորոյի շրջան, Նելսըն, Թասմանի շրջան, Արեւմտեան շրջան, Քենթըրպըրի շրջան, Օթակոյի շրջան, Սաութլենտի շրջան եւ Չաթամ կղզիներու խորհուրդ | ||||
| Պետական լեզու | Մաուրի[1], Նոր Զելանտայի շարժումներու լեզու[2] եւ անգլերէն | ||||
| Մայրաքաղաք | Ուելինկթըն | ||||
| Օրէնսդիր մարմին | Նոր Զելանտայի խորհրդարան | ||||
| Երկրի ղեկավար | Չարլզ Գ․ | ||||
| Կառավարութեան ղեկավար | Christopher Luxon? | ||||
| Ազգաբնակչութիւն | 5 118 700 մարդ (31 Դեկտեմբեր 2021) | ||||
| Օրհներգ | Նոր Զելանտայի քայլերգը | ||||
| Կարգախօս | 100% Pure | ||||
| Հիմնադրուած է | 13 Դեկտեմբեր 1986 եւ 26 Սեպտեմբեր 1907 թ. | ||||
| Արժոյթ |
Նոր Զելանտական տոլար | ||||
| Ժամային համակարգ | UTC+13? եւ UTC+12? | ||||
| Հեռաձայնային համակարգ | +64 | ||||
| Համացանցի յղում | .nz? | ||||
| Մարդկային ներուժի զարգացման թիւ | 0,937[3] | ||||
| govt.nz | |||||
Նոր Զելանտայի մայրաքաղաքը Ուելինկթոնն է, սակայն ամէնէն բնակելի քաղաքը Օքլենտն է։
1250-1300 թուականներուն կղզիներուն մէջ բնակութիւն հաստատած են փոլինեզիացիները (Polynesians), որոնք աւելի ուշ կոչուած են նորզելանտացիներ եւ ստեղծած՝ Մաորի (Māori) մշակոյթը։ 1642-ին հոլանտացի ճանապարհորդ Աբել Թասման եղած է առաջին եւրոպացին, որ ոտք դրած է Նոր Զելանտա։
1840-ին բրիտանացի եւ մաուրի ղեկավարները կը ստորագրեն Ուայթանգիի համաձայնագիրը, որմով կղզիներու նկատմամբ կը հռչակուի բրիտանական գերիշխանութիւնը։
1841-ին Նոր Զելանտա կը դառնայ Բրիտանական կայսրութեան գաղութը, իսկ 1907-ին՝ Տոմինիոն։
Ներկայիս Նոր Զելանտայի 4,7 մլն բնակչութեան մեծամասնութիւնը եւրոպական ծագում ունի․ բնիկ մաորիները, ասիացիները եւ խաղաղական ովկիանոսին կղզիաբնակները փոքրամասնութիւն են։
Նոր Զելանտայի մշակոյթը գլխաւորաբար ձեւաւորած են մաորի եւ վաղ շրջանի բրիտանացի բնակիչները։ Պաշտօնական լեզուներն են՝ անգլերէնը, մաորիերէնը եւ Նոր Զելանտայի շարժումներու լեզուն, սակայն գերակշռող ու պաշտօնական լեզուն անգլերէնն է։
Նոր Զելանտան զարգացած երկիր մըն է եւ առողջապահական, կրթական, տնտեսական ազատութեան եւ կեանքի որակի ոլորտներուն մէջ միջազգային ամէնէն բարձր հորիզոնականը կը գրաւէ։
Երկրին օրէնսդիր մարմինը ընտրութեամբ ձեւաւորուող խորհրդարան է, մինչդեռ օրէնսդիր քաղաքական իշխանութիւնը կը ղեկավարէ վարչապետը։ Պետութեան գլուխն է Եղիսաբեթ Բ. թագուհին, որ կը ներկայացնէ գնդապետ-նահանգապետը։ Բացի ատկէ, Նոր Զելանտան տեղական կառավարման նպատակներով բաժնուած է 11 շրջանային խորհուրդներու եւ 67 տարածքային կառավարման մարմիններու։ Նոր Զելանտա անդամագրուած է Միացեալ ազգերու կազմակերպութեան, Ազգերու համագործակցութեան, Տնտեսական համագործակցութեան եւ զարգացման կազմակերպութեան, Խաղաղական ովկիանոսեան կղզիներու ֆորումին եւ Ասիական եւ խաղաղական ովկիանոսեան տնտեսական խորհուրդին։
Ստուգաբանութիւն Խմբագրել
«Նոր Զելանտա» անունը յառաջացած է «Զիլանտ»էն, որ Հոլանտայի մէջ շրջանի մը անունն է։ Մաորի լեզուով «Նոր Զելանտա»ն կը կոչուի «Aotearoa», որ կը նշանակէ՝ «Երկար ճերմակ ամպին երկիրը»։
Թանգարաններ Խմբագրել
Նոր Զելանտայի առաջին ռազմա-պատմական թանգարանը բացուած է 1852-ին՝ Օքլենտի մէջ, որը երկրի մինչեւ օրս գործող մեծագոյն թանգարաններէն մէկն է[4]։
Նոր Զելանտայի ամէնէն մեծ թանգարանը ներկայիս Ուելինկթոնի մէջ գտնուող Նոր Զելանտայի ազգային թանգարանն է, որ աւելի ծանօթ է Տէ Պապա անունով։ Թանգարանը սկիզբ առած է 1865-ին, բայց ժամանակակից տեսքով անիկա բացուած է 1998-ին։ Ամէն տարի թանգարանը կ'ընդունի շուրջ 1,3 մլն այցելու[5]։
Աւելի քան 1,3 մլն նորզելանտացիներ (բնակչութեան 31%-ը) ամէն տարի թանգարաններ կ'այցելեն[6]։
Կրթութիւն Խմբագրել
Նոր Զելանտայի կրթական համակարգը կը ներառէ նախադպրոցական ուսումնական հաստատութիւնները, անվճար տարրական ու միջին դպրոցական կրթութիւնը եւ բարձրագոյն կրթական համակարգը, որոնք հաւասարապէս հասանելի են բոլոր նորզելանտացիներուն։
Նախադպրոցական կրթութեան համակարգը նախատեսուած է մինչեւ վեց տարեկան երեխաներու համար։ Նախադպրոցական հաստատութիւնները Նոր Զելանտայի պետութեան չեն պատկանիր եւ մաս կը կազմեն յատուկ վաճառականական ոլորտին։ Միջին հաշուով, նախադպրոցական տարիքի երեխաներուն մինչեւ 60%-ը կը յաճախէ մանկական կրթական կեդրոններ[7]։
Դպրոցական կրթութիւնը հասանելի է հինգ տարեկանէն եւ պարտադիր է վեցէն մինչեւ տասնվեց տարեկաններու համար։ Բոլոր դպրոցներուն մէջ կրթութիւնը անգլերէն է, իսկ կարգ մը մասնագիտացած դպրոցներու մէջ, կրթութիւնը կը տրուի գերազանցապէս մաորի լեզուով։ Միաժամանակ մաորի լեզուն պարտադիր է տարրական դպրոցներուն մէջ, եւ երկրին դպրոցներուն մեծ մասին մէջ կը գործեն յատուկ ծրագիրներ մաորի լեզուն սորվիլ փափաքողներու համար։
Դպրոցներուն մէջ կրթութիւնը կը համապատասխանէ կրթութեան համաշխարհային ընդհանուր չափանիշներուն[8]։
Ներկայիս երկրին մէջ կը գործէ 36 բարձրագոյն ուսումնական կեդրոն, ներառեալ՝ 8 համալսարան, 21 արհեստագիտական հիմնարկ (անգլերէն՝ Institute of Technologies) եւ բազմարուեստեան կրթական կեդրոն (անգլերէն՝ Polytechnic)։ Անկէ բացի, կը գործեն մասնագիտական պատրաստութեան 46 կեդրոն եւ 895 յատուկ կրթական ուսումնական հաստատութիւններ, որոնց մեծ մասը կը կազմեն օտարերկրացի ուսանողներու համար անգլերէնի ուսուցման կեդրոնները[9]։
Երկրին մէջ զարգացած է հեռակայ ուսուցման համակարգը։
Անասնական Աշխարհ Խմբագրել
Նոր Զելանտա ունի վայրի անասուններու յատուկ տեսակներ եւ տեսակաւոր չթռչող թռչուններ, զորս ուրիշ երկիրներու մէջ կարելի չէ գտնել։ Կայ նաեւ մողէզի նման սողուն մը (tuatara), որ կրնայ 100 տարի ապրիլ։ Նոր Զելանտա յատուկ է նաեւ ջղջիկներու քանի մը տեսակներով եւ ծովային մեծ ստնաւորներով, ինչպէս՝ կէտեր եւ դլփիններ[10]։
Վտանգուած Անասուններ Խմբագրել
Նոր Զելանտայի Արափաուա կղզիին յատուկ այծերէն կը գոյատեւեն միայն 150-ը, իսկ մանրակազմ ճերմակ հնդկահաւերէն` 90-ը. նախապէս կը կարծուէր, թէ անոնք անհետացած են, սակայն վերջերս վերայայտնուած են Ալապամայի մէջ: Անդին`քերի կոչուած արջառի տեսակը ամէնէն հազուագիւտն է. անիկա կը հաշուէ միայն 93 անասուն[11]:
Աշխարհի ամէնէն երկար անունը ունեցող բլուրը Խմբագրել
Նոր Զելանտայի մէջ կը գտնուի աշխարհի ամէնէն երկար անունը ունեցող բլուրը՝ «Թաումաթաուաքաթանկիհանկաքոաուաուոթամաթէաթուրիբուքաքաբիքիմաունկահորոնուքուբքքայիֆենուաքիթանաթահու» (մաորի լեզուով՝ Taumatawhakatangihangakoauauotamateaturipukakapikimaungahoronukupokaiwhenuakitanatahu)։
Պատերասրահ Խմբագրել
| Նոր Զելանտայի համայնապատկերներ |
|---|
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել
- ↑ https://www.legislation.govt.nz/act/public/2016/0017/latest/DLM6174518.html
- ↑ https://www.legislation.govt.nz/act/public/2006/0018/latest/DLM372782.html
- ↑ Human Development Report — Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր, 2022.
- ↑ «Auckland War Memorial Museum» (անգլերեն)։ Auckland War Memorial Museum։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-08-21-ին։ արտագրուած է՝ 2009-05-11
- ↑ «Museum of New Zealand» (անգլերեն)։ Museum of New Zealand։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-08-21-ին։ արտագրուած է՝ 2009-05-11
- ↑ «Museums and art galleries» (անգլերեն)։ Statistics new Zealand։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2006-06-09-ին։ արտագրուած է՝ 2009-05-11
- ↑ «Early childhood education» (անգլերեն)։ Ministry of Education։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-08-21-ին։ արտագրուած է՝ 2009-05-25
- ↑ «New Zealand Education System Overview» (անգլերեն)։ Ministry of Education։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-08-21-ին։ արտագրուած է՝ 2009-05-25
- ↑ «Tertiary qualifications» (անգլերեն)։ New Zealand Qualifications Authority։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2003-03-08-ին։ արտագրուած է՝ 2009-05-25
- ↑ Անասուններ
- ↑ Վտանգուած Անասուններ