|
== Ղարաբաղը պատկանում է Ադրբեջանին! ==
{{Տեղեկաքարտ երկիր}}
'''Հայաստանի Հանրապետութիւն,''' [[Անդրկովկաս]]<nowiki/>ի շրջանի պետութիւն` [[Եւրոպա]]<nowiki/>յի եւ [[Ասիա|Ասիոյ]] սահմանագլխուն, [[Հարաւային Կովկաս]]<nowiki/>ի մէջ։
Հայաստանը ժողովրդավար պետութիւնն մըն է, մշակութային հարուստ ժառանգութեամբ։ Աշխարհի ամենահին քաղաքակրթութիւններէն մէկուն ժառանգորդն է եւ սակայն ներկայ տարածքը Պատմական Հայաստանի ([[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական Բարձրաւանդակ]]) մէկ փոքր մասն է միայն։
Քաղաքական տեսանկիւնէն ընդունուած է իբրեւ [[եւրոպա]]կան երկիր․ բնօրրան հնդեւրոպական մշակոյթներու եւ քրիստոնէութեան։ Մեծ դեր ունեցած է անոնց տարածման։
Հիւսիսէն սահմանակից է [[Վրաստան]]ին, [[արեւելք]]էն՝ [[Ատրպէյճան]]ին, հարաւ-արեւելքէն՝ [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութեան]], [[հարաւ]]էն՝ [[Իրան]]<nowiki/>ին, հարաւ–արեւմուտքէն՝ Ատրպէյճանի սահմաններուն մէջ գտնուող [[Նախիջեւան]]<nowiki/>ի Ինքնավար Հանրապետութեան, [[արեւմուտք]]էն՝ [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]]։
[[21 Սեպտեմբեր]] [[1991]]-ին համաժողովրդական հանրաքուէով, Հայաստանը կը վերանկախանայ (տե՛ս [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն]])։ Հայաստանի բնակչութեան 99%-ը «Այո» կ՛ըսէ անկախութեան եւ Հայկական ԽՍՀ Գերագոյն Խորհուրդը կ՛ընդունի «Անկախութեան մասին հռչակագիր»-ը, հռչակելով Հայաստանի Հանրապետութեան (ՀՀ) անկախութիւնը։
Սեպտեմբեր 21-ը կը նշուի իբրեւ Ազգային Տօն։
* Հ․Հ․ պետական լեզուն [[հայերէն]]ն է, իսկ գիրը՝ 5-րդ դարասկիզբին [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ի ստեղծած հայկական գիրը։
* Հ․Հ․ պետական կրօնը [[քրիստոնէութիւն]]ն է («<nowiki/>[[Հայ Առաքելական Եկեղեցի]]<nowiki/>»ն 301 թուականէն ի վեր)։ Հայաստան առաջին երկիրն է որ ընդունեց քրիստոնէութիւնը իբրեւ պետական կրօն։
* [[Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութիւն|Հ․Հ․ Սահմանադրութիւնը]] ընդունուած է [[5 Յուլիս]] [[1995]]-ին եւ փոփոխութիւն կրած է [[27 Նոյեմբեր]] [[2005]]-ին՝ համաժողովրդական հանրաքուէով մը։
Հայաստան Միջազգային եռեսունհինգէ աւելի կազմակերպութիւններու անդամ է, ինչպէս՝ [[Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն]] (ՄԱԿ), [[Եւրոպական Խորհուրդ]], [[Անկախ Պետութիւններու Համագործակցութիւ]]<nowiki/>ն ([[Ապրիլ|ԱՊՀ]]), եւայլն։ 2015 թուականէն [[Եւրոպական Միութիւն|Եւրոպական Միութեան]] մէջ անոր թեկնածութիւնը նկատի առնուած է։
== Անուան ստուգաբանութիւն ==
[[Պատկեր:Hayk statue.JPG|ձախից|մինի|[[Հայկ նահապետ]] ([[Նոր Նորք համայնք]])]]
Հայոց անուանադիր նախնին [[Հայկ նահապետ|Հայկ]]ն է։ Սերունդները հետագային անոր անունով ալ կոչուած են՝ ''հայկազունք, հայք, հայեր,'' հայերու երկիրը՝ [[Հայք]], ''Հայոց աշխարհ''։ Միջնադարին «Հայ» արմատին կ՛աւելնայ պարսկական «-ստան» վերջածանցը, որ ունի ''երկիր'', ''տարածք'' իմաստը։ Այդպէս «Հայք» կամ «Մեծ Հայք» եզրոյթը ''Հայաստանի'' կը փոխուի։
[[Մովսէս Խորենացի]]<nowiki/>ի եւ [[Միքայէլ Չամչեան]]<nowiki/>ի համաձայն՝ «Արմենիա» անունը սկիզբ առած է [[Արամ]] անունէն, որ [[Հայկ Նահապետ]]<nowiki/>ի ուղիղ ժառանգորդն էր։
Ըստ Սրապոնի, Արմենիա անունը ծագած է Արղոնաւթեան արշաւանքին [[Ոսկէ Գեղմ]]ը ''χρυσόμαλλο δέρας'' [[Յունաստան]] տանելու ընթացքին [[Սեւ Ծով|Սեւ ծովուն]] ափերուն շրջագայող Արմէն նաւավարէն։ Սակայն այս առասպելը աւելի նոր է քան Հայկ եւ Արամի անուններէն առաջացած բնիկ հայ-արմեն ցեղանունին։
Իսկ [[20-րդ դար]]ու հայ պատմաբան [[Լէօ]]<nowiki/>ի համաձայն «Արմէն »անունը [[Յունական դիցաբանութիւն|յունական առասպել]]<nowiki/>ի հերոս Արմենիոսի անունէն առաջացած է, երբ ինք եւ իր ժողովուրդը գալով [[Թեսալիա]]յէն՝ ([[Յունաստան]]<nowiki/>ի մայր ցամաքամասին կեդրոնական նահանգ, ուր կը յղուի Արղոնաւթեան արշաւանքի գաղափարը) բնակած են [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհին]] տարածքին եւ ձուլուած այնտեղ ապրող հայկական ծագումով ցեղերու ու ցեղային միութիւններու հետ։<ref>{{գիրք
|հեղինակ = Լեո
|մաս =
|վերնագիր = Երկերի ժողովածոյ
|բնօրինակ =
|հղում =
|հրատարակություն =
|պատասխանատու խմբագիր =
|վայր = Երեւան
|հրատարակչություն =
|թվական =
|հատոր = 1
|էջերի թիվ =
|մեջբերվող էջեր =
|ISBN =
}}</ref>
Կայ նաեւ Հայաստան անուան ստուգաբանութեան [[Վրացիներ|վրացական]] տարբերակը, որուն համաձայն հայերու առաջնորդ [[Հայկ Նահապետ|Հայկ]]<nowiki/>ը, վրացիներու առաջնորդ Քարթլոսը եւ կովկասեան տարբեր ցեղերու առաջնորդներ, եղբայրներ եղած են եւ սերած նոյն հօրմէն ու մօրմէն։<ref>Հ․ Գ․ Ժամկոչյան «Հայոց պատմություն</ref> Թէպետեւ այժմ վրացիները հայկական պետական կազմաւորումներէն մէկուն՝ Սումխու երկրի ([[Ծոփք]]-[[Քոմմակենէ]]) անունով Հայաստանը կը կոչեն ''Սոմխեթի'', ժողովուրդին՝ ''սոմեխներ''։
Հայաստանը օտարները (աշխարհի գրեթէ բոլոր լեզուներով) կը կոչեն Արմենիա՝ [[յունարէն]]՝ ''Αρμενία'' {{lang-en|Armenia}}, {{lang-ru|Армения}}, {{lang-ar|أرمينيا}}, {{lang-fa|ارمنستان}}, {{lang-de|Armenien}} եւայլն։ Այդ անունը կու գայ հայկական «Արմէ(ն)» եւ «Ուրմէ» ցեղերու անուանումէն, առաջինը այդպէս անուանած են [[ասորեստան]]ցիներ<nowiki/>ն ու [[բաբելոն]]ցիներ<nowiki/>ը։ Այնուհետեւ այդ անունը տարածուած է [[Յունաստան|յոյներ]]<nowiki/>ու եւ [[Փիւնիկիա|փիւնիկեցիներ]]<nowiki/>ու միջոցով։ Ասորեստանի Ք․Ա․ 1300 արձանագրութիւնները Հայաստանը «Նայիրի» կը կոչեն: Հայաստան անունը նշուած է Աքքատի թագաւոր Նարամ Սինի սեպագիր արձանագրութիւններէն մէկուն մէջ՝ Ք․Ա․ 2000, Արմանի երկիրը անունով, ինչպէս նաեւ [[Պեհիսթունի արձանագրութիւն|Պեհիսթունի եռալեզու արձանագրութեան]] մէջ, Ք․Ա․ 515, Արմենի անունով։
Յունարէնով Արմենիա ''Αρμενία'' անունին կը հանդիպինք Միլիթեցի (Միլիթոս ''Μίλητος'' , Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ափերուն յունական գաղթօճախ) Հեքաթէոսին (կամ Էքաթէոս) արձանագրութիւններուն մէջ, Ք․Ա․ 476։ Իրոտոթոս ''Ηρόδοτος'' պատմաբանը Ք․Ա․ 440 կը գրէ․- «''Ἀρμένιοι δὲ κατά περ Φρύγες ἐσεσάχατο, ἐόντες Φρυγῶν ἄποικοι''», այսինքն՝ հայերը զինուած էին Ֆրիքեացիներուն նման, ըլլալով անոնց գաղթօճախը․․․ (7.73)։ Քանի մը տասնեակ տարիներ ետք, յոյն պատմագէտ եւ զօրավար [[Քսենոֆոն]]ը, իր [[Նահանջ Բիւրուն]] հատորին մէջ, մանրամասնօրէն կը նկարագրէ հայերուն կեանքը, սովորութիւնները, անոնց հիւրասիրութիւնը։ Կը նշէ թէ կը խօսին լեզու մը, որ իրեն համար աւելի մօտ է պարսկերէնին։
== Աշխարհագրութիւն ==
[[Պատկեր:South Caucasus Satellite Image.jpg|մինի|Հայկական Բարձրաւանդակ․ նկարուած հարաւային Կովկասի արբանեակէն]]
Հայաստանը, ընդհանրապէս Հայկական Բարձրաւանդակը, շնորհիւ իր աշխարհագրական դիրքին առեւտուրի եւ մշակոյթի խաչմերուկ դարձած է, սակայն նաեւ պատերազմներու թատերաբեմ եղած է։ Բարձր լեռներով ու լեռնաշղթաներով պաշտպանուած տարածք է եւ լեռնակղզիի երեւոյթ ունի․ այդ իսկ պատճառով Հայկական Բարձրաւանդակ կամ Հայկական Լեռնաշխարհ կոչուած է։
=== Դիրք եւ տարածութիւն ===
Հայաստան կը գտնուի արեւմտեան Ասիոյ (Կովկաս եւ Միջին Արեւելք կամ՝ Եուրասիա) շրջանին մէջ։ Փոքր Ասիայէն մինչեւ Պարսկաստան երկարող լեռներու եւ բարձրաւանդակներու մէկ մասն է։
[[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական Բարձրաւանդակ]]<nowiki/>ի կամ լեռնաշխարհի տարածութիւնն է մօտաւորապէս 300․000 ք․ քմ․ եւ [[Կովկաս]]<nowiki/>ի, [[Միջերկրական Ծով|Միջերկրական]]<nowiki/>ի, [[Կեդրոնական Ասիա|Կեդրոնական Ասիոյ]] եւ [[Սեւ Ծով]]ու միջեւ քարուղիի երեւոյթն ունի։
Հ․Հ․ սահմանակից երկիրներն են հիւսիսէն՝ [[Վրաստան]]<nowiki/>ը, արեւելքէն՝ [[Ազրպէյճանի Հանրապետութիւն|Ատրպէյճան]]<nowiki/>ը եւ [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախ]]<nowiki/>ը, հարաւէն՝ [[Իրան|Պարսկաստան]]<nowiki/>ը, հարաւ-արեւմուտքէն՝ [[Նախիջեւան]]<nowiki/>ը ([[Ատրպէյճան]]) եւ արեւմուտքէն՝ [[Թուրքիա]]<nowiki/>ն։
[[Պատկեր:Satellite image of Armenia in May 2003.jpg|մինի|168x168փքս|Հ․Հ․- նկարուած NASA-ին արբանեակէն, 2003]]
=== Մակերեւոյթ ===
Հայաստան լեռնային երկիր է․ լեռները կը կազմեն անոր 90%-ը, իսկ ծովուն մակարդակէն միջին բարձրութիւնը՝ 1700 մեթր է։ Լեռնագագաթներուն պարագային, 3000 մեթրը սովորական բարձրութիւն է։ Հարուստ է նաեւ բլրաշարքերով եւ լեռնաշղթաներով։ Հայաստանի Հանրապետութեան ամենաբարձր լեռը [[Արագած]]<nowiki/>ն է (4090 մ․) եւ ամենամեծ լիճը [[Սեւանայ Լիճ|Սեւան]]<nowiki/>ն է՝ 1417 քառ. ք․մ․։ Իսկ հայկական բարձրաւանդակի ամենաբարձր լեռը Արարատն է ([[Մեծ Մասիս]] գագաթով՝ 5165 մ․) եւ լիճերէն [[Վանայ լիճ]]ը ամենամեծը՝ 3760 ք․ քմ. մակերեսով (նախապէս [[Ուրմիոյ Լիճ|Ուրմիոյ լիճ]]<nowiki/>ն էր, սակայն լիճ թափուող գետերու ջուրն անխնայ օգտագործելու պատճառով անոր մակերեսը զգալիօրէն նահանջած է), իսկ [[Սեւանայ Լիճ|Սեւանայ լիճ]]<nowiki/>ը ծովու մակերեսէն աշխարհի ամենաբարձր լիճերէն է։
Հարթ տարածքները լեռնադաշտեր են, թիւով քիչ եւ ծովու մակերեսէն շատ բարձր։
=== Կլիմա եւ բուսականութիւն ===
[[Պատկեր:Արագածի ալպիական արգելավայր, ՎԱՍ 01.jpg|մինի|Արագածի ալպիան պատսպարանը]]
Հայաստան կը գտնուի բարեխառն գօտիին մէջ եւ անոր կլիման ցամաքային է․ սաստիկ ձմեռ, իսկ ամառը կիզիչ եւ չոր։ Անձրեւները անբաւարար են ու այդ պատճառով բուսականութիւնը հարուստ չէ։ Սակայն [[Սեւ Ծով|Սեւ]] եւ [[Կասպից Ծով|Կասպից]] ծովերուն հետ դրացիութիւնն ու լեռնալանջերուն դիրքը կլիման կ՛այլազանեն։
==== Խոնաւ ու կանաչապատ շրջաններ ====
Սեւ Ծովուն ափամերձ [[Ճորոխ գետ]]ի աւազանը եւ Բիւրակնեան լեռները բաւարար անձրեւ կ՛ընդունին։ Նոյնպէս արեւմտեան [[Եփրատ գետ|Եփրատ]]<nowiki/>ի հովիտը, [[Կուր գետ]]<nowiki/>ի աւազանը, [[Հայկական Տաւրոս]]<nowiki/>ի լեռնալանջերը, իսկ Հ․Հ․ մէջ՝ Սեւանի եւ Զանգեզուրի շրջանները։
==== Արեւով հարուստ, անձրեւով աղքատ շրջաններ ====
[[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]<nowiki/>ին, Վանայ լիճին աւազանին եւ [[Արածանի]]<nowiki/>ի հովիտի մէջ անձրեւի քանակը անբաւարար է եւ այդ պատճառով կ՛օգտագործուին ոռոգման արուեստական միջոցներ։
==== Ցած ջերմաստիճաններով շրջաններ ====
[[Էրզրում]]<nowiki/>ի եւ [[Կարս]]<nowiki/>ի սարահարթերը ձմրան եղանակին ամէնէն ցած ջերմաստիճանները կ՛արձանագրեն ( -30° եւ -35° միջեւ)։
=== Բուսական եւ կենդանական աշխարհ ===
[[Պատկեր:Որոտանի կիրճը.jpg|մինի|Որոտանի կիրճը եւ Սատանի կամուրջը․ Սիւնիք]]
''Տե՛ս [[Հայաստանի Բնապահպանման Տարածքներու Ցուցակ]]''
Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը մեծ դեր խաղցած է անոր կենդանական աշխարհի հարստութեան։''' ''' Միջին հաշուով կան 523 ողնաւոր կենդանիներու եւ 17000 անողնաւոր կենդանիներու տեսակ։ Իսկ Հայկական բուսական աշխարհը ունի մօտաւորապէս 3600 տեսակ։
==== Բնապահպանում ====
[[Պատկեր:Persian Leopard sitting.jpg|մինի|Կովկասեան յովազ]]
''Տե՛ս բուն յօդուած՝ [[Հայաստանի Բնապահպանման Տարածքներու Ցուցակ]]''
Հ․Հ․ մէջ, [[1986 թուական|1986]]-էն սկսեալ կը հիմնուին առաջին յատուկ պահպանուող տարածքները։
Ըստ՝ Հայաստանի «Բնութեան յատուկ պահպանուող տարածքներու մասին» օրէնքին ([[1991 թուական|1991]])՝ իբրեւ բնապահպանման տարածքներ արձանագրուած են ազգային պարտէզները, պուրակները, արգելավայրերը եւ բնութեան յուշարձանները : Անոնք (ներառեալ Սեւանայ լիճը) Հայաստանի տարածքին 12,5%-ը կը կազմեն․ չորս ազգային պուրակներ՝ [[Սեւանի Ազգային Պարտէզ|Սեւան]], [[Դիլիջանի Ազգային Պարտէզ|Դիլիջան]], [[Արփի լիճի Ազգային Պարտէզ|Արփի լիճ]] եւ [[Արեւիկ Ազգային Պարտէզ|Արեւիկ]], 26 պատսպարաններ, երեք արգելարաններ՝ ([[Խոսրովի անտառ]], [[Շիկահողի արգելոց|Շիկահողի]], [[Էրեբունիի արգելոց|Էրեբունի]], 5 Բուսաբնական Պարտէզներ եւ 230 բնութեան յուշարձաններ:
Այս տարածքներուն վրայ, տնտեսական գործունէութիւնը սահմանափակելու կամ արգիլելու նպատակով Հայաստանի Կառավարութիւնը սահմանած է պահպանման գօտիներ։ Հոն կը պահպանուին եւ կ՛աճին Հ․Հ․ բուսական եւ կենդանական աշխարհներու տեսակին 60%-ը․ կ՛ ընդգրկեն հազուագիւտ, անհետացման վիճակի մէջ տեսակներ եւ կամ բնիկ տեսակներու գերակշռող մասը, ինչպէս նաեւ՝ վայրի բնիկ պաշարները։ Նշենք թէ, կովկասեան յովազը ենթարկուած էր հետապնդումներու եւ պահպանութեան տակ անցած է միայն 1987 թուականին․ իսկ 2013-ին իրականացուած է էջ յովազի մը նկարահանումը։ Այս ուղղութեամբ Հայաստանի «Վայրի բնութեան եւ մշակութային արժէքներու պահպանման հիմնադրամ»ը (FPWC), Յունուար 2021-ին կը յայտարարէ թէ Հայաստան կովկասեան յովազի բազմացող զոյգ մը պիտի ունենայ։
=== Գլխաւոր դաշտեր, հարթ տարածութիւններ ===
[[Պատկեր:Ararat panorama from Dzorap.jpg|մինի|440x440փքս|Արարատեան դաշտին համայնապատկերը, դիտուած Աղձք գիւղէն]]
Հայաստանի հարթ տարածութիւնները ծովու մակերեսէն բաւական բարձր են։ Շատ շրջաններու մէջ անձրեւի անբաւարարութեան պատճառով արուեստական ոռոգման պէտքութիւնը կայ․ հին ժամանակներէն՝ ինչպէս օրինակ, Ուրարտուի Մենուա թագաւորի օրով կառուցուած 70 քմ․ երկարութեամբ ջրատարը, ծանօթ ալ իբրեւ «Շամիրամի ջրանցք» անունով։
==== Արարատեան դաշտ ====
[[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]<nowiki/>ը կը գտնուի Հայաստանի կեդրոնը եւ ամենակարեւոր հարթ տարածութիւնն է։ Շրջապատուած է լեռներով, կը տարածուի Արաքս գետի զոյգ ափերուն վրայ եւ երկրագործական հարուստ շրջան մըն է: Անոր մէկ մասը Հ․Հ․ սահմաններուն մէջն է, կ՛երկարի Արարատէն [[Արագած]]։
[[Պատկեր:Արագած լեռը Շիրակի դաշտից.jpg|մինի|Շիրակի դաշտը․ խորին՝ Արագածը]]
==== Հիւսիսային հրաբխային դաշտեր ====
Հիւսիսային հրաբխային բարձրաւանդակը օղակուած է լեռներով եւ անոր մաս կը կազմեն [[Արտահանի դաշտ|Արտահան]]<nowiki/>ի, [[Ախալքալաքի դաշտ|Ախալքալաք]]<nowiki/>ի, [[Կարսի դաշտ|Կարս]]<nowiki/>ի, [[Շիրակի դաշտ|Շիրակ]]<nowiki/>ի եւ [[Տեկորի դաշտ|Տեկոր]]<nowiki/>ի դաշտերը։ Հողը հրաբխային ըլլալով, բերրի է։
==== Արցախի եւ Էրզրումի դաշտեր ====
[[Արցախի սարահարթը|Արցախ]]<nowiki/>ի եւ [[Էրզրումի սարահարթ|էրզրում]]<nowiki/>ի բարձրադիր սարահարթերը դաշտերու ամբողջութիւն մըն են։ Էրզրումի (Կարին) սարահարթին քանի մը տեղերուն ճահիճներ կան (գոյացած՝ արեւմտեան [[Եփրատ գետ|Եփրատի]] ջուրերով)։
==== Եփրատ գետի հովիտներ ====
[[Արածանիի հովիտը|Արածանի]]<nowiki/>ի ընդարձակ եւ ջրարատ հովիտը, կ՛ընդգրկէ Ալաշկերտի, Մանազկերտի, Մուշի եւ Խարբերդի դաշտերը, ուր մինչեւ 20-րդ դարասկիզբին կը մշակուէին հացահատիկ, բամպակ, բիրնձ, խաղող եւայլն։
==== Արեւմտեան Եփրատի հովիտ ====
[[Արեւմտեան Եփրատի հովիտ]]ը կ՛ընդգրկէ Դերջանի եւ Երզնկայի հարուստ դաշտերը։
==== Վանայ լիճին աւազանը ====
[[Վանայ լիճին աւազանը|Վանայ լիճին]] հարթ տարածութիւնը կ՛ընդարձակուի լիճին եւ զայն շրջապատող լեռներուն եռանկիւնաձեւ միջոցին միջեւ։
=== Հրաբխային ու յաճախակի երկրաշարժներու ենթակայ երկիր ===
Հրաբխային արտավիժումները ժամանակի ընթացքին յառաջացուցած են կոնաձեւ գագաթներ, ինչպէս օրինակ՝ Արարատը։ Իսկ կան հարթ տարածութիւններ, որոնք ժամանակին ողողուած են լաւաներով։
Երկրաշարժները յաճախակի են․ անոնք կործանիչ եղած են ու են։ Մօտիկ անցեալին, անոնք աւերած են գիւղեր, քաղաքներ, մայրաքաղաքներ․ [[Անի Քաղաք|Անին]]՝ 1319, Ակոռի գիւղը՝ 1840, Տերսիմի (Թունջելի կամ՝ Քարաժայռ) շրջանը, յատկապէս [[Ճապաղջուր]]ը (Պինկէօլ) յաջորդաբար՝ 2003, 2010, 2020 եւ [[Սպիտակի Երկրաշարժ|Սպիտակն]] ու [[Կիւմրի]]ն՝ [[1988 թուական|1988]] [[7 Դեկտեմբեր|Դետեմբեր 7]]-ին։
=== Գլխաւոր լեռնաշղթաներ ===
==== Շրջապատի լեռնաշղթաներ ====
Ծրջապատի լեռնաշղթաները Հայկական Բարձրաւանդակին հարաւը եւ հիւսիս-արեւմուտքը կը գտնուին։ Անոնք են՝ լայնանիստ [[Հայկական Տաւրոս]]<nowiki/>ը Ընձաքիարս եւ [[Արտոս լեռ|Արտոս]] (3554 մ․) բարձր գագաթներով, [[Կորդուաց լեռներ|Կորդուաց]]<nowiki/>ը, [[Կոտուր Զագրոշեան Լեռնաշղթայ|Կոտուր-Զագրոշ]]<nowiki/>ը (Սուրովա գագաթով)՝ Զագրոշին վրայ կը գտնուի Խանասորի լեռնանցքը (ծանօթ՝ [[Խանասորի Արշաւանք|Խանասորի արշաւանքէն]]), [[Արսիան-Մեծրաց լեռներ|Արսիան-Մեծրաց]]<nowiki/>ը (Սողանլուղ)՝ հարուստ անտառներով եւ հանքային ջուրերով, Լազիստանի սահմանային լեռները ([[Սեւ Ծով]]ուն ափերուն զուգահեռ)՝ Պարխարեան, Խաղտիաց, եւ Արեւելեան Պոնտական, հանածոներով հարուստ [[Անդիպոնտական լեռներ|Անդիպոնտական]] լեռները՝ որոնց գլխաւոր գագաթն է ջուրի բազմաթիւ հոսանքներու աղբիւր [[Ծաղկաւէտ (լեռնագագաթ)|Ծաղկաւէտը]] (3076 մ․)։
==== Կեդրոնի լեռնաշղթաներ ====
[[Պատկեր:Munzur Valley, Ovacik.JPG|մինի|Մնձուրի լեռնաշղթան եւ համանուն հովիտը]]
Կը գտնուին Հայկական Բարձրաւանդակին կեդրոնը։ Անոնք են՝ հրաբխային [[Հայկական Պար (լեռնաշղթայ)|Հայկական Պարը]] Սինակ, [[Սուկաւէտ (լեռնագագաթ)|Սուկաւէտ]] (3445 մ․) եւ [[Այծպտկունք (լեռնագագաթ)|Այծպտկունք]] (3174 մ․) գագաթներով, մինչեւ [[Թոնտուրէկ լեռ (Թոնտրակ)|Թոնտուրէկ]] երկարող [[Շարիան-Ծաղկանց]]ը եւ հրաբխային եւ ջրարատ [[Մնձուր-Բիւրակնեան (Պինկէօլ)|Մնձուր-Բիւրակնեանը (Պինկէօլ)]] [[Սրմանց (լեռնագագաթ)|Սրմանց]] գագաթով (3250 մ․) որ ծնունդ կու տայ [[Արաքս (գետ)|Արաքս]] գետին։
==== Փոքր Կովկասի լեռնաշղթաներ ====
Կ՛երկարին Հայկական Բարձրաւանդակին հիւսիս արեւելեան մասին, Մեծն Կովկասեան լեռնաշղթային զուգահեռ։ Բաժնուած են երեք մասերու՝ հիւսիսի, կեդրոնի, հարաւի եւ հարաւ-արեւելեան։
===== Հիւսիսային մաս =====
[[Աղդաւալար (լեռնաշղթայ)|Աղդաւալար]]․ կը գտնուի Կարսին հիւսիսը։ Իսկ լեռները Աճառա-Իմերեթեան, Սուրամի եւ Թրիալէթի Հայկական Բարձրաւանդակին սահմանամերձ են։
===== Հարաւ-արեւելեան մաս =====
Արցախի լեռներն ալ մաս կը կազմեն Փոքր Կովկասին։ Արցախի լեռնաշղթային ամենաբարձր գագաթը Կուսանացն է (2832 մ․)։
===== Հայաստանի Հանրապետութեան սահմաններուն մէջ =====
Հ․Հ․ սահմաններուն մէջ կը գտնուին [[Փոքր Կովկաս]]ի կեդրոնի եւ հարաւի լեռնաշղթաները։
====== Կեդրոնի մաս ======
[[Պատկեր:Вид на крепость Качахакаберд из селения Колатак,2.JPG|մինի|Սիւնիքի բարձրաւանդակ]]Աւելի բարձր են հիւսիսային մասի լեռներէն։ Անոնք են՝ [[Վիրահայոց լեռնաշղթայ|Վիրահայոց]] եւ [[Խոնաւի լեռնաշղթայ|Խոնաւի]] լեռներ, [[Բազումի լեռնաշղթայ|Բազումի]] (ամենաբարձ գագաթը՝ [[Ուրասար (լեռնագագաթ)|Ուրասար]] 2992 մ․) եւ [[Ծաղկունեանց լեռնաշղթայ|Ծաղկունեանց]] լեռներ ու [[Սեւանայ Լիճ|Սեւանայ լիճ]]<nowiki/>ը շրջապատող [[Փամպակի լեռնաշղթայ|Փամբակի]], [[Գանձակի լեռնաշղթայ|Գանձակի]], [[Վարդենիսի լեռնաշղթայ|Վարդենիսի]] (ամենաբարձր գագաթը՝ [[Վարդենիս (լեռնագագաթ)|Վարդենիս]] 3522 մ․) [[Գեղամայ լեռնաշղթայ|Գեղամայ]] (ամենաբարձ գագաթը՝ [[Աժտահակ (լեռնագագաթ)|Աժտահակ]] 3597 մ․), [[Սեւանի լեռներ|Սեւանի]] ([[Փերեզակ (լեռնագագաթ)|Փերեզակ]] գագաթով 3290 մ․) եւ [[Թեքսարի լեռնաշղթայ|Թեքսարի]] (ամենաբարձր գագաթը՝ [[Սեմասար (լեռնագագաթ)|Սեմասար]] 3379 մ․) լեռնաշղթաները։
====== Հարաւային մաս ======
Փոքր Կովկասի բարձրագոյն ծայրամասն է։ Կ՛ընդգրկէ [[Զանգեզուրի (Սիւնաց, լեռնաշղթայ)|Զանգեզուր]]<nowiki/>ի կամ Սիւնաց լեռնաշղթան, ամենաբարձր գագաթներով՝ Զանգեզուրի․ Կապուտջուղ (3906 մ․), [[Իշխանասար (լեռնագագաթ)|Իշխանասար]] (3550 մ․), [[Ծղուկի լեռներ]] ([[Թրասար (լեռնագագաթ)|Թրասար]] գագաթ՝ 3954 մ․), ինչպէս նաեւ Բարգուշատի լեռնաշղթան՝ ամենաբարձր [[Արամազդ (լեռնագագաթ)|Արամազդ]] գագաթով (3392 մ․)։ [[Օձասար լեռ|Օձասար]] (2415 մ.)՝ Նախիջեւանի շրջան։
=== Գլխաւոր առանձին լեռները ===
==== Պատմական Հայաստան ====
===== Արարատ =====
[[Պատկեր:Bashindzhagian ararat.jpg|մինի|Արարատ․ հեղինակ՝ Գէորգ Բաշինջայեան, 1912]]
Արարատ կամ Մասիսներ հրաբխային չոր լեռները, կոնաձեւ գագաթներով կը գտնուին Հայկական Բարձրաւանդակին կեդրոնը, Թուրքիոյ եւ Հ․Հ․ սահմանին։ [[Մեծ Մասիս]]<nowiki/>ի գագաթը (5156 մ․) ծածկուած է յաւերժական ձիւնով, իսկ անոր կողերուն կը գտնուին խորունկ ձորեր։ [[Փոքր Մասիսի]] բարձրութիւնն է 3925 մ․։
===== Կարսի շրջան =====
[[Ալամ լեռ|Ալամ]] (2517 մ․), [[Ալաջա (լեռ, Կարս)|Ալաջա]] (2695 մ․), [[Աղադաւալար (լեռնագագաթ)|Աղադաւալար]] (2427 մ․), [[Զիարեթ (լեռ, Կարս)|Զիարեթ]] (2782 մ․) եւ [[Ընկուզուտ լեռ|Ընկուզուտ]] (2800 մ․) լեռներ։
===== Արտահանի շրջան =====
[[Մենաբերդ լեռ|Մենաբերդ]], [[Բաշիւրդ լեռ|Բաշիւրդ]] (3230 մ․) եւ [[Մեծ Եղնախաղ (լեռնագագաթ)|Մեծ Եղնախաղ]] (3042 մ․)՝ Եղնախաղի լեռնաշղթայի լեռնագագաթ, Հ․Հ․, [[Վրաստան]]ի եւ [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] սահմանագծին։
===== Էրզրումի ([[Կարին|Կարին)]] շրջան =====
[[Պատկեր:Ararat valley panorama.jpg|մինի|440x440փքս|[[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտի]] համայնապատկերը «<nowiki/>[[Չարենցի Կամար (յուշարձան)|Չարենցի կամար]]<nowiki/>»էն]]
[[Արսենեակ (լեռ)|Արսենեակ (]]2415 մ․), [[Աբուսարդաղ լեռ|Աբուսարդաղ]] (2810 մ․), [[Ագրակ (լեռ)|Ագրակ]], [[Ասկերդաղ լեռ|Ասկերդաղ]], [[Բուղաթափա (լեռ, Մեծրաց լեռներ)|Բուղաթափա]] (2741 մ․), [[Բուրուլ լեռ|Բուրուլ]] (2500 մ․), [[Զիւան լեռ|Զիւան]]։
===== Երզնկայի, Էլազիղի (Խարբերդ) եւ Տիարպեքիրի շրջաններ =====
Սեպուհ (3030 մ․), [[Արղանա (լեռ)|Արղանա]], [[Զիչ լեռ|Զիչ]], [[Էլիդաղ լեռ|Էլիդաղ]], [[Աւլաման լեռ|Աւլաման]] (Էլամունի)։
===== Թունճելիի (Քառաժայռ կամ [[Տերսիմի գաւառ|Տերսիմ)]] շրջան =====
[[Պատկեր:Msho Dasht 001.jpg|մինի|[[Մշոյ դաշտ]]]]
[[Արջասար]], [[Բերկրի]], [[Զաւակատուր լեռ|Զաւակատուր]], [[Զիարեգ լեռ|Զիարեգ]] (2800 մ․), [[Օձուտ լեռ|Օձուտ]]։
===== Մալաթիայի շրջան =====
[[Բերդաճահուկ լեռ|Բերդաճահուկ]] եւ [[Գարագան լեռ|Գարագան]] լեռներ։
===== Մուշի շրջան =====
[[Անդոկ լեռ|Անդոկ]], [[Ֆռֆռքար լեռ|Ֆռֆռքար]] եւ [[Զանգակ լեռ|Զանգակ]] լեռներ։
===== Սասնոյ եւ Պիթլիսի շրջաններ =====
[[Մարաթուկ Լեռ|Մարաթուկ]] (Մարութայ սար), [[Օշուտ (լեռ)|Օշուտ]], [[Ֆարհանդա լեռ|Ֆարհանդա]]։
===== Վանայ լիճին աւազանի շրջանը =====
Վանայ լիճը կ՛եզերեն հիւսիսէն՝ [[Սիփան]] (4434 մ․) եւ արեւմուտքէն [[Նեմրութ (հրաբուխ)|Նեմրութ]] կամ՝ Սարակն (3050 մ․) լեռները։
* ''[[Վանայ լիճ]]<nowiki/>ին արեւմուտքը գտնուող Նեմրութ հրաբխային լեռը պէտք չէ շփոթել Հայկական Բարձրաւանդակին հարաւ-արեւմտեան ծայրամասին գտնուող [[Նեմրութ լեռ|Նեմրութ]] լեռնագագաթին հետ, որուն վրայ յայտնաբերուած են Կոմմագենի Անտիոքոս Ա․ Երուանդունի թագաւորին (Ք․Ա․ 69 - 34) կառուցած դամբարանաբլուր-սրբավայրը (Տաւրոսեան լեռնաշղթային արեւմտեան մաս)։''
==== Հայաստանի Հանրապետութիւն ====
===== Արագած =====
Հ․Հ․ ամենաբարձր լեռը՝ [[Արագած]]․ կը կոչուի նաեւ «Արագած քառագագաթ» իր չորս գագաթներուն համար։ Կը գտնուի Հ․Հ․ [[Արագածոտն]]<nowiki/>ի եւ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]<nowiki/>ի մարզերուն միջեւ։ Բարձրագոյն գագաթն է՝ 4095 մ․։ Ջրառատ եւ կանաչագեղ լեռ է։ Անոր լանջին կը գտնուի [[Բիւրականի աստղադիտարան]]ը։
===== Ուրիշ լեռներ =====
[[Կլոր Թառ (լեռ)|Կլոր Թառ]], [[Ծղուկ լեռ]], [[Մեծ Իշխանասար]] (3549 մ․), [[Ուղտասար]], [[Պայտասար]] (3177 մ․, [[Կոտայքի մարզ]]) ։
==== Լեռնաշղթաներու եւ լեռներու պատկերասրահ ====
<gallery widths="150">
Պատկեր:Հայկական բարձրաւանդակը, դիտուած Հայկական Տաւրոսի Նեմրութ լեռէն, 26-6-2015.jpg|Հայկական բարձրաւանդակը, դիտուած Հայկական Տաւրոսի Նեմրութ լեռէն՝ 26-6-2015
Պատկեր:Akhtamar Island on Lake Van with the Armenian Cathedral of the Holy Cross.jpg|Արտոս լեռը․ դիտուած Վանայ լիճին [[Աղթամար կղզի]]էին (դէպի հարաւ)
Պատկեր:Ծաղկավետ 3076 մ.jpg|Ծաղկաւէտ գագաթ․ Անդիպոնտական լեռնաշղթայ
Պատկեր:Demirkazik Crest of Aladag Mountains in Nigde Turkey.jpg|Հայկական Տաւրոս․ լեռնաշղթային մաս մը
Պատկեր:Tendurek Dagi NASA.jpg|Թոնտուրէկ
Պատկեր:Munzur Valley, Ovacik.JPG|Մնձուր Բիւրակնեան լեռնաշղթան
Պատկեր:Arakatz001.jpg|Արագած քառագագաթ
Պատկեր:Trialeti Range at khashuri district.jpg|Թրիալէթի լեռնաշղթայ, Փոքր Կովկաս, Վրաստան
Պատկեր:Karmir Aghek.jpg|Վիրահայոց լեռնաշղթայ, Հ․Հ․, Վրաստանի սահմանին վրայ
Պատկեր:Mount Azhdahak from Mt. Spitakasar, 2013.06.23 - panoramio.jpg|Գեղամայ լեռնաշղթայ
Պատկեր:Vardenis 012.jpg|Վարդեսնիսի լեռնաշղթայ
Պատկեր:Zangezur mountains, Sisian.jpg|Զանգեզուրի լեռնաշղթայ
Պատկեր:Kaňon řeky Karkar, Náhorní Karabach.jpg|Արցախի լեռնաշղթայ․ [[Կարկառ գետ|Կարկառ]] գետի կիրճը
Պատկեր:Իշխանասար լեռնազանգված 2.jpg|Իշխանասար․ Զանգեզուրի լեռնաշղթայ
Պատկեր:Ararat 3d version 1.gif|Արարատ լեռ․ Մեծ ու փոքր Մասիսները, 3D պատկեր
Պատկեր:Mount Nemrut (1).JPG|Նեմրութ լեռնագագաթ․ արեւելեան կողմի սրբավայրը։ Հայկական Տաւրոս լեռնաշղթային արեւմտուքը։
Պատկեր:Արեւածագը Նեմրութ լեռէն՝ հայկական Տաւրոս կեռնաշղթայ, նկար՝ 2015.jpg|Արեւածագը հայկական բարձրաւանդակին վրայ, դիտուած Նեմրութ լեռէն՝ հայկական Տաւրոս լեռնաշղթայ, նկար՝ 2015.
Պատկեր:Palandoken Erzurum 2009.JPG|Այծպտկունք 3174 մ․
Պատկեր:Çiyayê Kosedaxê û Gulsosin.JPG|Սուկաւէտ․ Հայկական Պար
Պատկեր:Suphan 01.jpg|Սիփան լեռ
Պատկեր:Nemrut Vulcano.jpg|Նեմրութ (հրաբուխ լեռ), Վանայ լիճին հարաւ-արեւմուտքը
Պատկեր:Girê Diran Mereto Shimeshîr Sason 2012.JPG|Մարաթուկ կամ Մարութայ սար
Պատկեր:Lake Sev 03.jpg|Մեծ Իշխանասարի գագաթը եւ վարը՝ Սեւ լճակը
Պատկեր:Oughtasar-Lac (6).jpg|Ուղտասար եւ համանուն լճակը
Պատկեր:Պայտասար 3177 մ.jpg|Պայտասար, Կոտայքի մարզ
Պատկեր:Aramazmountaina.jpg|Բարգուշատի լեռներ, Սիւնիք
</gallery>
=== Հայաստանի գետերը ===
Հայաստանը ջրարատ երկիր է։ Ջուրի հոսանքներուն մեծ մասը առուներ եւ գետակներ են, որոնց մեծամասնութիւնը կանոնաւոր ընթացք չունի։ Անոնք լեռնային են եւ հետեւաբար արագահոս եւ աղմկալի։ Երբեմն կը գահավիժին եւ ջրվէժներ կը ձեւացնեն։ Գետերուն մեծամասնութիւնը մեծ գետերուն հարկատուներն են։ [[Հայկական լեռնաշխարհի խոշոր գետերու ցանկ|Մեծ գետեր]]<nowiki/>ը՝ [[Եփրատ գետ|Եփրատ]], [[Տիգրիս (գետ)|Տիգրիս]], [[Ճորոխ]], [[Ալիս Գետ|Ալիս]], [[Արաքս (գետ)|Արաքս]] եւ [[Կուր]], Հայկական Բարձրաւանդակէն դուրս ելլելով կը թափին շուրջի ծովերուն մէջ։
==== Արաքս գետ եւ իր հարկատուները ====
[[Պատկեր:Arasrivermap.jpg|մինի|Արաքս գետի քարտէսը]]
[[Արաքս (գետ)|Արաքս]] կամ Արազ․ կը կոչուի նաեւ «Մայր Արաքս», որովհետեւ Հայաստանի միակ մեծ գետն է, որ ամբողջութեամբ կը հոսի Հայկական Բարձրաւանդակին մէջ։ Երկարութիւնն է՝ 933 քմ․։ Արաքսը Բիւրակնեան լեռներէն բխող առուներու միացումէն ծնունդ կ՛առնէ։ Կը ճեղքէ Հայկական Պարը եւ կը մտնէ Արարատեան դաշտ։ Անոր կանոնաւոր ընթացքը աղմկալի կ՛ըլլայ Զանգեզուրի եւ Արցախի լեռներուն միջեւ, երբ ստիպուած հունը կը նեղցնէ, որպէսզի անցնի խոր կիրճերէն։ Ապա, կը մտնէ Ատրպէյճան, ուր կը միանայ [[Կուր|Կուր գետին]] եւ կը թափի [[Կասպից Ծով]]։
===== Արաքս գետին գլխաւոր հարկատուները =====
Արաքսը Արարատեան դաշտին մէջ կ՛ընդունի իր գլխաւոր հարկատուները։
====== Արաքսի աջափնեայ հարկատուներ ======
[[Դեղին գետ|Դեղին]] եւ [[Կարմիր գետ|Կարմիր]] գետեր։ Դեղին գետի աջակողմնեան հարկատուն Մակու (պատմական [[Տղմուտ (գետ)|Տղմուտ]]) գետակն է։[[Պատկեր:Akhurian River Gorge.jpg|մինի|Հայկական Բարձրաւանդակ․ Ախուրեան գետի կիրճը]]
====== Արաքսի ձախափնեայ հարկատուներ (Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ) ======
* [[Ախուրեան (գետ)|Ախուրեան]], 186 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի [[Արփի լիճ|Արփի]] լիճէն ու կ՛ոռոգէ Շիրակի դաշտը։ Արաքս չթափած, կը միանայ [[Կարս գետ|Կարս]] գետին եւ ուղիղ հարաւ կ՛իջնէ։
* [[Քասախ]], 1480 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի Փամբակի լեռներուն հարաւային լանջերէն եւ կ՛անցնի [[Աշտարակ]] եւ [[Օշական Գիւղ|Օշական]] գիւղերուն մէջէն։ Ամրան ընթացքին, գետին ջուրերը մինչեւ Արաքս չեն հասնիր, որովհետեւ կ՛օգտագործուին ոռոգման համար։
* [[Հրազդան գետ|Հրազդա]]<nowiki/>ն կամ Զանգուն, 141 քմ․ երկարութեամբ․ սկիզբ կ՛առնէ Սեւանայ լիճէն։ Կ՛անցնի Հ․Հ․ [[Երեւան]] մայրաքաղաքին մէջէն։
* [[Ազատ (գետ)|Ազատը]], 55 քմ․ երկրութեամբ, կամ Գառնին եւ [[Վետին գետ|Վետին]]․ կը բխին Գեղամայ լեռներէն։
* [[Արփա գետ|Արփա]], 128 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի Թեքսարիի լեռնաշղթայէն։ Անոր ջուրերուն մեծ մասը արուեստական միջոցով՝ փապուղի, կը թափի [[Սեւանայ Լիճ|Սեւանայ լիճ]], վերջինս չորացումէ փրկելու համար։
*[[Ողջի գետ|Ողջի]], 82 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի [[Կապուտջուղ (լեռնագագաթ)|Կապուտջուղ]] լեռէն։ Գլխաւոր հարկատուն [[Կապուտջուղ (գետ)|Կապուտջուղ]] գետն է։
* '''Որոտան եւ իր հարկատուները'''․ [[Որոտան գետ|Որոտան]] գետի երկարութիւնն է՝ 178 քմ․։ Ան կը բխի [[Սիւնիքի բարձրաւանդակ]]<nowiki/>ի հիւսիս-արեւմտեան լանջերէն՝ 3045 մ․ բարձրութեան վրայ գտնուող Խալխա լճակէն։ Որոտան գետի վրայ կառուցուած են ջրելեկտրական մատակարարման երեք կայաններ եւ չորս ջրամբարներ ([[Սպանդարեանի ջրամբար|Սպանդարեան]]<nowiki/>ի, [[Անգեղակոթի ջրամբար|Անգեղակոթ]]<nowiki/>ի, [[Տոլորսիի ջրամբար|Տոլորս]]<nowiki/>ի, [[Շամբիի ջրամբար|Շամբ]]<nowiki/>ի)։ Որոտանի հարկատուներն են՝ [[Աղբաշգետ (գետակ)|Աղբաշգետ]], [[Այրիգետ (գետակ)|Այրիգետ]], [[Արագլիջուր (գետակ)|Արագլիջուր]], [[Բռնակոթ (գետակ)|Բռնակոթ]], [[Գիժգետ (գետակ)|Գիժգետ]], [[Զայ (գետակ)|Զայ]], [[Ծործոր (գետակ)|Ծործոր]], [[Լորագետ (գետակ)|Լորագետ]], [[Կըշկոշտի (գետակ)|Կըշկոշտի]], [[Ձկնարածի (գետակ)|Ձկնարածի]], [[Ղուռիգետ (գետակ)|Ղուռիգետ]], [[Մադան (գետակ)|Մադան]], [[Միլիցաթոռ (գետակ)|Միլիցաթոռ]], [[Մուխուրթորեան (գետակ)|Մուխուրթորեան]], [[Նորաւան գետակ|Նորաւան]], [[Շաղատ (գետակ)|Շաղատ]], [[Շամբ (գետակ)|Շամբ]], [[Շաքի (գետակ)|Շաքի]] (անոր ջրվէժներէն ամենածնօթն է [[Շաքիի Ջրվէժ|Շաքիի ջրվէժը]]), [[Սալվարդ (գետակ)|Սալվարդ]], [[Սառնակունք (գետակ)|Սառնակունք]], [[Սիսիան (գետակ)|Սիսիան]], [[Սուլթանլու (գետակ)|Սուլթանլու]], [[Վաղատնի (գետակ)|Վաղատնի]] եւ [[Ուղտի աչք (գետակ)|Ուղտի աչք]]։
==== Եփրատ գետ եւ իր հարկատուները ====
Եփրատը Միջին Արեւելքի մեծ գետերէն է։ Ունի 2700 քմ․ երկարութիւն, որուն 800-ը միայն Հայաստանի մէջ կը գտնուի։ Եփրատը Տիգրիսին միանալով կը կազմեն [[Շաթ էլ Արապ]]<nowiki/>ը եւ կը թափին [[Պարսից Ծոց]]։ Եփրատը կը կազմուի [[Արեւմտեան Եփրատ]] եւ Արեւելեան Եփրատ ([[Արածանի|Արածանի)]] գետերու միացումով։[[Պատկեր:Tigr-euph.png|մինի|Եփրատ եւ Տիգրիս գետերուն հոսքը․ Կը թափին Պարսից Ծոց]][[Արեւմտեան Եփրատ]]ը կը բխի Անդիպոնտական լեռներուն Ծաղկաւէտ գագաթէն։ Անոր հոսքը ընդհանրապէս հանդարտ է։ [[Դերջան]]<nowiki/>ի եւ [[Երզնկա]]<nowiki/>յի դաշտերէն անցնելէ ետք, [[Խարբերդ]]<nowiki/>ի դաշտին մէջ կը միանայ Արածանիին։ Յոյները զայն կ՛անուանէին Թիլէվոաս (''Τηλεβόας''), որ կը նշանակէ՝ «․․․որուն ձայնը կամ աղմուկը մինչեւ հեռուները կը հասնի» (''τηλέ'' «հեռու», ''βόας'' «կանչը»)։
[[Արածանի]]<nowiki/>ն կամ Արեւելեան Եփրատը ծնունդ կ՛առնէ Թոնտուրէկ լերան մօտէն։ Արագահոս եւ ջրառատ է։ Անոր գլխաւոր հարկատուներն են՝ [[Շարիան գետ|Շարիան]], [[Մանազկերտ գետ|Մանազկերտ]], [[Խնուս գետ|Խնուս]], [[Բիւրակ գետ|Բիւրակ]] եւ [[Մեղրագետ]] գետերը։ [[Մուշ]]ի դաշտը ոռոգելէ ետք, [[Խարբերդի դաշտ|Խարբերդի]] դաշտին մէջ Արեւմտեան Եփրատին միանալով՝ կը կազմեն Եփրատ գետը։
==== Տիգրիս գետ եւ իր հարկատուները ====
Տիգրիսն ալ, Եփրատի նման, Միջին Արեւելքի մեծ գետերէն է։ Անոր երկարութիւնը՝ մինչեւ Եփրատին հետ միացումին, 1900 քմ․ է։ Ան ալ կազմուած է իր երկու ճիւղերուն միացումով՝ Արեւմտեան Տիգրիս եւ Արեւելեան Տիգրիս։
[[Արեւմտեան Տիգրիս]]ը (կամ՝ Արղանա) [[Ծովք լիճ]]էն եւ Տաւրոսեան լեռներէն բխող վտակներու միացումէն ծնունդ կ՛առնէ։ Անոր կարեւոր հարկատուներն են՝ [[Ամբար գետ|Ամբար]], Քաղիրդ (Պաթման)՝ [[Սասուն գետ]], [[Արզան գետ|Արզան]]։ Հոսելով դէպի հարաւ եւ ապա արեւելք՝ կը հանդիպի ու կը միանայ Արեւելեան Տիգրիսին։
[[Արեւելեան Տիգրիս]]ը (թրք․՝ Պոթան գետ) [[Հայկական Տաւրոս]] եւ Կորդուաց լեռներէն բխող վտակներու միացումն է։ Կը հոսի դէպի արեւմուտք եւ Սղերդ քաղաքին հարաւ-արեւմուտքը հասնելով կը միանայ Արեւմտեան Տիգրիսին։ Արեւելեան Տիգրիսին հարկատուներն են [[Մոկս գետ|Մոկս]], [[Խիզան գետ|Խիզան]], [[Բաղէշ գետ|Բաղէշ]] (թրք․՝ Bitlis Çayı ) [[Խարզան գետ|Խարզան]]։ Իսկ Արեւմտեան Տիգրիսին միանալէ ետք Տիգրիս գետի վտակներն են [[Խապուր գետ|Խապուր]], [[Մեծ Զաբ գետ|Մեծ Զաբ]], [[Բարազգիր գետ|Բարազգիր]] եւայլն։
==== Ճորոխ գետ եւ իր հարկատուները ====
[[Ճորոխ գետ]]<nowiki/>ը ջրառատ եւ արագահոս գետ է։ Կը բխի Ճորոխի լեռնաշղթայի Չորմայրի գագաթէն ([[Կարին]]էն 50 քմ․ հիւսիս)։ Լեռները ճեղքելով եւ 345 քմ․ հոսելէ ետք, [[Սեւ Ծով]] կը թափի։ Անոր կարեւոր հարկատուներն են՝ [[Օլթի գետ|Օլթի]], [[Թորթում գետ|Թորթում]], Բերտա եւ Աջարա։
[[Պատկեր:Turkey-kizilirmak el.svg|մինի|Ալիս Գետը]]
==== Ալիս գետ ====
[[Ալիս Գետ|Ալիս գետը]] ծնունդ կ'առնէ [[Փոքր Ասիա]], Հայկական Բարձրաւանդակին հիւսիս արեւմտեան մասի [[Անդիպոնտական լեռներ]]ու արեւմտեան հատուածներէն։ Կը հոսի երկու ուղղութեամբ։ Գետը՝ երկու ճիւղերը միանալէ ետք, Սեւ Ծով կը թափի։ Երկայնքը 1182 քմ․ է։
==== Կուր գետ եւ իր հարկատուները ====
[[Կուր|Կուր գետ]]<nowiki/>ը Անդրկովկասի մեծագոյն գետն է՝ 1500 քմ․ երկարութիւն ունի։ Սկիզբ կ՛առնէ [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհի]] [[Փոքր Կովկաս]]<nowiki/>ի հարաւ-հիւսիսային հրաբխային բարձրաւանդակէն՝ [[Մեծ Հայք]]<nowiki/>ի Տայք նահանգի Արծիան (Արսիան) եւ անոր շարունակութիւնը կազմող Մեծրանց (այժմ Սողանլուղ) լեռներէն։ Հայկական Բարձրաւանդակին կը պատկանի անոր վերին հոսանքը։ Կ՛ոռոգէ [[Արտահանի դաշտ]]<nowiki/>ը։ Արաքս գետին հետ միանալով, կը թափի [[Կասպից ծով|Կասպից Ծով]]։ Անոր գլխաւոր հարկատուներն են՝ [[Խրամ գետ|Խրամ]] (որուն գլխաւոր հարկատուն Հ․Հ․ մէջ հոսող [[Դեբետ (Ձորագետ)]] գետն է), Հ․Հ․ մէջ հոսող [[Աղստեւ գետ|Աղստեւ]] եւ [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութեան]] [[Թարթառ գետ|Թարթառ]] գետերը։
==== Ուրիշ գետեր ====
* [[Մասրիկ (գետ)|Մասրիկ]], 45 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի [[Սեւանի լեռներ]]էն (Հայաստանի ու Ատրպէյճանի սահմանագլուխ) եւ կը թափի [[Սեւանայ Լիճ|Սեւանայ լիճ]]։
* [[Աշոցք (գետ)|Աշոցք]], 20 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի [[Ջաւախքի լեռնաշղթայ]]էն։ [[Ախուրեան (գետ)|Ախուրեանի]] ձախ վտակն է։
* [[Գաւարագետ]], 50 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի [[Գեղամայ լեռնաշղթայ]]էն եւ կը թափի Սեւանայ լիճ։
* [[Վարդենիս (գետ)|Վարդենիս]], 116 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի [[Վարդենիսի լեռնաշղթայ]]<nowiki/>ի լարջերէն՝ 3215 բարձրութեամբ եւ կը թափի Սեւանայ լիճ։
* [[Ձկնարած (գետ)|Ձկնարած]], 16 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի Սիւնիքի բարձրաւանդակէն եւ կը թափի [[Սպանդարեանի ջրամբար|Սպանդարեանի]] ջրամբարը։
* [[Գորիս (գետ)|Գորիս]] (Վասարակ կամ Զանգեզուրի գետ), Որոտան գետի հարկատուներէն է 29 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիքի]] Մեծ Իշխանասար լեռնագագաթէն։
==== Ստորերկրեայ գետեր ====
Հայաստանի տարածքին կան 8000-է աւելի աղբիւրներ։ Հ․Հ․ հարուստ է ստորերկրեայ աղբիւրներով, որոնք ընդհանրապէս մեծ գետերուն՝ [[Ախուրեան (գետ)|Ախուրեան]], [[Մեծամօր (գետ)|Մեծամօր]], [[Աշոցք (գետ)|Աշոցք]], [[Գաւառագետ (գետ)|Գաւառագետ]], [[Մասրիկ (գետ)|Մասրիկ]], [[Գորիս (գետ)|Գորիս]] եւ [[Ազատ (գետ)|Ազատ]], վտակներն են։ Ստորերկրեայ աղբիւրներուն 96% կ՛օգտագործուի խմելու համար, այդ պատճառով բնապահպանման խնդիր է անոնց ջուրերուն մաքրութեան պահպանումը։ Անոնց կարեւոր մասը նաեւ հանքային է՝ հարուստ քիմիական տարբեր բաղադրութիւններով, ինչպէս օրինակ՝ [[Արարատ (հանքային ջուր, Արարատ)|«Արարատ»]], [[Արզնի (հանքային ջուր)|«Արզնի»]], [[Բջնի (հանքային ջուր)|«Բջնի»]], [[Դիլիջան (հանքային ջուր)|«Դիլիջան»]], [[Լիճք (հանքային ջուր)|«Լիճք»]], [[Լոռի (հանքային ջուր)|«Լոռի»]], [[Հանքաւան (հանքային ջուր)|«Հանքաւան»]], [[Ջերմուկ (հանքային ջուր)|«Ջերմուկ»]], [[Սեւան (հանքային ջուր)|«Սեւան»]] եւ ուրիշ հանքային ջուրեր։
==== Ջրվէժներ ====
[[Թորթումի ջրվէժ]] (Էրզրումի շրջան), Մենչունայի՝ Արդուին, Գուագուայ՝ [[Արածանի]]ի աւազան ([[Տարօն|Տարօն)]], Գռլաւուկի՝ Սեբաստիայի նահանգ, Գոչանի՝ [[Ակն]], Խարերդի նահանգ, Քասախի՝ Արագածոտն, [[Գեղարօտի ջրվէժ|Գեղարօտի]]՝ Արագածոտն, [[Թռչկանի Ջրվէժ|Թռչկանի]]՝ [[Լոռի (մարզ)|Լոռիի]] եւ [[Շիրակի մարզ|Շիրակի]] սահման, Աղուանի՝ [[Մեղրագետ]]<nowiki/>ի ձախ վտակին վրայ ([[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]), [[Շաքիի Ջրվէժ|Շաքիի]]՝ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]], Շըռռանի՝ Գորիս գետի աւազանին վրայ ([[Քարահունջ]], Սիւնիք), [[Ջերմուկի Ջրվէժ|Ջերմուկի]]՝ (Արփա գետի աւազան, [[Վայոց Ձոր]]), Հերհերի՝ (Հերհեր, Վայոց Ձոր)։
==== Գետերու, ջրվէժներու պատկերասրահ ====
<gallery>
Պատկեր:Botan Valley.jpg|Արեւելեան Տիգրիս գետին հովիտը
Պատկեր:BatmanDam-July2012-01.JPG|Արեւմտեան Տիգրիս գետին ջրամբարը
Պատկեր:Murat 06.jpg|Արեւելեան Եփրատ կամ Արածանի
Պատկեր:Kemaliye, Erzincan.jpg|Արեւմտեան Եփրատ․ երբ կ՛անցնի [[Երզնկա]]յէն<nowiki/>յէն
Պատկեր:Yusufeli Çoruh Valley 11.jpg|Ճորոխ գետ
Պատկեր:Areni village.jpg|Արփա գետը կը ճեղքէ Արենի գիւղը
Պատկեր:Togana Ter-Ter river e-citizen.jpg|Թարթառ գետը
Պատկեր:Agstev3.JPG|Աղստեւ գետը Դիլիջանը կը ճեղքէ
Պատկեր:Օշականի հնգաթռիչք կամուրջը.jpg|Քասախ գետը եւ Օշականի հնգաթռիչք կամուրջը
Պատկեր:Tumo Center for Creative Technologies (wide angle).jpg|Հրազդան գետ, Երեւան․ նկարին կեդրոնը՝ «Թումօ ստեղծարար արուեստագիտութեան կեդրոն»ը։
Պատկեր:Ազատի կիրճը ուշ ամռանը.jpg|Ազատ գետին կիրճը ուշ աշնան
Պատկեր:Sisian Bridge.JPG|Որոտանը կը ճեղքէ Սիսեանը
Պատկեր:Spandaryanresvoir.jpg|Սպանդարեանի ջրամբարը
Պատկեր:Գետ Սիսիան.jpg|Սիսիան գետ․ Որոտանին հարկատուներէն
Պատկեր:Տոլորսի ջրամբար.jpg|Տոլորսի ջրամբար
Պատկեր:Vorotnavank 2013 20.jpg|Ծործոր գետը կ՛անցնի Որոտնավանքէն
Պատկեր:Shaki waterfall.jpg|Շաքիի ջրվէժը
Պատկեր:2014 Prowincja Sjunik, Rzeka Szaki (02).jpg|Շաքի գետակ
Պատկեր:Debeda River.JPG|Դեբետ գետ
Պատկեր:Kızılırmak- AVANOS - panoramio.jpg|Ալիս գետը
Պատկեր:Tortum Waterfalls.JPG|Թորթումի շրվէժը Յուլիս ամսուն․ Կարնոյ շրջան
Պատկեր:TORTUM ŞELALESİ - panoramio (13).jpg|Մենչունայի ջրվէժ, Արդուին, Հայկական Բարձրաւանդակի հիւսիսը
Պատկեր:Kasakh Waterfall3.jpg|Քասախի ջրվէժ
Պատկեր:Shaki Waterfall, Armenia.jpg|Շաքիի ջրվէժ
Պատկեր:Շինուհայրի ջրվեժ.jpg|Շինուհայրի ջրվէժ, Որոտան գետի ձախ աւաանին վրայ, Սիւնիք
Պատկեր:1 (248)1Jermuk.jpg|Ջերմուկի ջրվէժ
Պատկեր:Հերհերի ջրվեժ.jpg|Հերհերի ջրվէժ, Վայոց Ձոր
</gallery>
=== Հայաստանի լիճերը ===
Հայաստան հարուստ է մեծ ու փոքր լիճերով, որոնց մեծ մասը հրաբուխի խառնարաններ են։
==== Պատմական Հայաստանի լիճերը ====
===== Մեծ լիճեր =====
[[Ուրմիոյ Լիճ|Ուրմիոյ լիճ]] (Կապուտան ծով)․ ան ամբողջութեամբ Հայաստանի չէ պատկանած։ Ընդարձակ է, սակայն ոչ խորունկ։ Անոր ջուրը չափազանց աղի է։ Ընդհանուր մակերեսը՝ 5800 ք․ քմ․ է։
[[Վանայ լիճ]], պատմութեան ընթացքին կոչուած է նաեւ՝ Նայիրի երկրի ծով, Բզնունեանց ծով, Տոսպայ լիճ եւ Ռշտունեանց ծով․ մակերեսը 3760 ք․ քմ․ է։ Նաւարկելի լիճ է եւ հին տարիներէն նաւարկութեամբ իրարու կը կապէ լճափնեայ գիւղերն ու քաղաքները։ Լիճին մէջ կան չորս կղզիներ՝ [[Աղթամար կղզի|Աղթամար]], [[Լիմ (կղզի)|Լիմ]], [[Կտուց (կղզի)|Կտուց]] եւ [[Արտեր կղզի|Առտեր]]։
===== Գլխաւոր փոքր լիճեր =====
[[Աղայի (լիճ)|Աղայի]]՝ [[Խարբերդ]]<nowiki/>ի շրջան, [[Անհատակ (լիճ)|Անհատակ]]՝ [[Տերսիմի գաւառ|Տերսիմ]]<nowiki/>ի (Քարաժայռ) շրջան, [[Արղնոյ ծովակ]]՝ Տիգրիս գետի հիւսիսը, [[Արճակ (լիճ)|Արճակ]]՝ [[Վասպուրական]] ([[Վան]]ի արեւելքը եւ ծովու մակերեսէն 1890 մ․ բարձր), [[Բակօ (լիճ)|Բակօ]]՝ Ճորոխի աջ կողմը, [[Տիբսիզ Գիօլ (լիճ)|Տիբսիզ Գիօլ]]՝ [[Պայազիտ]]ի շրջան, [[Դուռնագիօլ (լիճ)|Դուռնագիօլ]]՝ [[Կարսի սարահարթ]], [[Եղիգի (լիճ)|Եղիգի]]՝ Տուրուբերան, [[Զինակեր (լիճ)|Զինակեր]]՝ Ճորոխի աւազան, [[Ծովակ (լիճ)|Ծովակ]] կամ Չըլտըր՝ [[Արտահան]]ի շրջան, [[Ծովք (լիճ)|Ծովք]] կամ Խարբերդի ծով, [[Օրդակ (լիճ)|Օրդակ]]՝ Արտահանի շրջան, [[Թոնրակ (լճակ)|Թոնրակ]]՝ Վասպուրական, [[Թոդորակ (լճակ)|Թոդորակ]]՝ Սեբաստիա, [[Էրհաջի (լճակ)|Էրհաջի]]՝ Սուրմալու, [[Էգրիդիր (լճակ)|Էգրիդիր]]` Հայկական Տաւրոսին արեւմուտքը։[[Պատկեր:Sevan aerial.jpg|մինի|Սեւանայ լիճը տիեզերքէն]]
==== Հայաստանի Հանրապետութեան լիճերը ====
Հ․Հ․ լիճերուն եւ լճակներուն մեծամասնութիւնը բարձրադիր են եւ արձանագրուած՝ [[Հայաստանի Բնապահպանման յուշարձաններու ցանկ|Հայաստանի Բնապահպանման Յուշարձաններու ցանկ]]<nowiki/>ին մէջ։
===== Սեւանայ լիճ =====
[[Սեւանայ Լիճ|Սեւանայ]] կամ Գեղամայ լիճ․ կը գտնուի Հ․Հ․ Գեղարքունիքի մարզին մէջ։ Աշխարհի ամենաբարձր մեծ լիճերէն է․ ծովուն մակերեսէն բարձրութիւնն է՝ 1900 մ․։ Լիճին մակերեսի տարածութիւնն է՝ 1260 ք․ քմ․։
===== Փոքր լիճեր =====
====== Արագածոտնի մարզ ======
[[Ամբերդ (լճակ)|Ամբերդ]], [[Ամբերդալիճ]], [[Լեսինգ (լճակ)|Լեսինգ]], [[Կուրաղբիւր (լճակ)|Կուրաղբիւր]], [[Միրաք (լճակ)|Միրաք]], [[Ումրոյ (լճակ)|Ումրոյ]], [[Քարի Լիճ|Քարի լիճ]]։
====== Արարատի մարզ ======
[[Կապոյտ (լճակ)|Կապոյտ]], [[Կարմրակ (լճակ)|Կարմրակ]], [[Պղտոր (լճակ)|Պղտոր]], [[Վիշապալիճ]]։
====== Արմաւիրի մարզ ======
[[Ակնայ լիճ (Արմաւիր)]], [[Եղեգնուտ (լճակ)|Եղեգնուտ]], [[Մեծամօր (լճակ)|Մեծամօր]]։
====== Գեղարքունիքի մարզ ======
[[Պատկեր:Yerevan Lake 01.jpg|մինի|Երեւանեան լիճ]]
[[Աբդուլհիսար (լճակ)|Աբդուլհիսար]], [[Աղի (լճակ)|Աղի]], [[Արմաղանի (լճակ)|Արմաղանի]], [[Արտանիշ (լճակ)|Արտանիշ]], [[Արփա (լճակ)|Արփա]], [[Գիլի (ջրաճահճային լիճ)]], [[Լայնաձոր (լճակ)|Լայնաձոր]]։
====== Երեւան ======
Երեւանը ունի չորս արհեստական լիճեր՝ ջրամբարներ։
[[Երեւանեան լիճ|Երեւանեան]], [[Վարդավառի (արհեստական լիճ)|Վարդավառ]], [[Երազանք (արհեստական լիճ)|Երազանք]] եւ [[Քանաքերի (արհեստական լիճ)|Քանաքերի]]։
[[Պատկեր:Vardavar lake, Lyon park, Yerevan.jpg|մինի|Վարդավառի լիճ, Երեւան]]
====== Լոռիի մարզ ======
[[Դսեղի Ծովեր (լիճ)]], [[Մթնալիճ]]։
====== Կոտայքի մարզ ======
[[Ակնալիճ (ջրամբար)]], [[Ապրէի (լճակ)|Ապրէի]], [[Բազմալիճք]], [[Բարձրունի (լճակ)|Բարձրունի]], [[Լուսնալիճ]], [[Ղազի (լճակ)|Ղազի]], [[Սագերու (լճակ)|Սագերու]]։
====== Շիրակի մարզ ======
[[Անանուն (լճակ)|Անանուն]], [[Արթիկ (լճակ)|Արթիկ]], [[Գիոլլի (լճակ)|Գիոլլի]], [[Կեռլիճ]], [[Շաքրոյ (լճակ)|Շաքրոյ]]։
====== Սիւնիքի մարզ ======
[[Ալ լիճ]], [[Բերդալիճ]], [[Գազանալիճ (կամ՝ Ղազանի)]], [[Գոգիլիճ]], [[Զարդովգիօլ (լճակ)|Զարդովգիօլ]], [[Խոտ (լճակ)|Խոտ]], [[Ծաղկար (լճակ)|Ծաղկար]], [[Ծանծաղ (լճակ)|Ծանծաղ]], [[Կապի (լճակ)|Կապի]], [[Կապոյտ (լճակ)|Կապոյտ]], [[Կապուտան (լճակ, Սիւնիքի մարզ)]], [[Կապտաչ (լճակ)|Կապտաչ]], [[Հայկալիճ]], [[Ճանուտ (լճակ)|Ճանուտ]], [[Շնհեր (լճակ)|Շնհեր]], [[Ոսկելիճ]], [[Պելելիկ (լճակ)|Պելելիկ]], [[Սեւ (լճակ)|Սեւ]], [[Սեւտիրոջ (լճակ)|Սեւտիրոջ]]։
====== Վայոց ձոր մարզ ======
[[Ալագիոզ (լճակ)|Ալագիոզ]], [[Ալակն (լճակ)|Ալակն]], [[Եղէգնալիճ]], [[Հայելի (լճակ)|Հայելի]], [[Մայրադուրք (լճակ)|Մայրադուրք]], [[Սրբալիճ]]։
====== Տաւուշի մարզ ======
[[Գոշի Լիճ|Գոշ]], [[Պարզ լիճ]]։
==== Լիճերու պատկերասրահ ====
<gallery>
Պատկեր:Erchek Lake.jpg|Արճակ լիճ, Վասպուրական
Պատկեր:Cildir 02.jpg|Ծովակ կամ Չըլտըր լիճ
Պատկեր:-Tsghuk mountain S-N 08.jpg|Բերդալիճ եւ Ծղուկ լեռ
Պատկեր:Ayghr lake.jpg|Ակնա կամ Այղր լիճ
Պատկեր:Axyr lich.jpg|Մեծամօր լիճ
Պատկեր:«Արմաղան» հրաբուխը.JPG|Արմաղանի լճակ
Պատկեր:«Ակնա» լիճ1.JPG|Ակնալիճ
Պատկեր:Lernanist, lake Aphrey (01).jpg|Ապրէի լիճ
Պատկեր:Lake Bardzruni - panoramio (1).jpg|Բարձրունի լիճ
Պատկեր:Lusnalidj 06.jpg|Լուսնալիճ
Պատկեր:Անանուն լիճ.jpg|Անանուն լիճ
Պատկեր:Lake Sev 01.jpg|Սեւ լիճ․ դիտուած Մեծ Իշխանասարի գագաթէն (Սիւնիքի բարձրաւանդակ)
Պատկեր:Եղեգնալիճ, Ռինդ 5.jpg|Եղեգնալիճ
Պատկեր:Gosh lake in 2015 june 02.JPG|Գոշ լիճ
Պատկեր:Parz lich Парз лич.jpg|Պարզ լիճ
Պատկեր:Hazar Gölü.JPG|Ծովք լիճ
Պատկեր:«Աժդահակ» հրաբուխ3.JPG|Աժդահակ լերան խառնարանային լիճը
Պատկեր:Kari Lake.jpg|Քարի լիճ․ 3207 մ․ բարձրութեան վրայ
</gallery>
== Պատմութիւն ==
=== Նախնադար ===
Հայ ժողովուրդը կազմաւորուած ու իր պատմական ուղին անցուցած է [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհ]]<nowiki/>ին մէջ։ Այդ հնագոյն մարդու նախնական բնակեցման այն տարածքներէն է, որ հարուստ է նախնադարի բոլոր հանգրուաններուն վերաբերող յուշարձաններով։
Քարէ դարը հնագէտները երեք ժամանակաշրջաններու բաժնած են՝ Հին Քարի Դար (''Paleolithic'', մինչեւ Ք․Ա․ 12-րդ հազարամեակ), Միջին Քարի Դար (''Mesolithic'', Ք․Ա․ 12-րդ հազարամեակին մինչեւ Ք․Ա․ 7-րդ հազարամեակին կէսերը) եւ Նոր Քարի Դար (''Neolithic'' Ք․Ա․.7-րդ հազարամեակի կէսերէն մինչեւ 5-րդ հազարամեակի կէսեր), որոնցմէ իւրաքանչիւրը կը բաժնուի առանձին շրջաններու։
Նախնադարեան հասարակութեան ներկայութիւնը Հայաստանի տարածքին սկսած է մօտ 2 միլիոն տարի առաջ եւ աւարտած է մօտ 100.000 տարի առաջ։ Հայկական լեռնաշխարհին մէջ այս ժամանակաշրջանէն յայտնաբերուած են քանի մը բացօթեայ հնավայրեր, կայաններ եւ քարայրային տիպի յուշարձաններ։ Անոնցմէ յայտնի է Գուգարքի մէջ յայտնաբերուած Հին Քարէ Դարու կայանը, որու տարիքը մօտ 1,8 միլիոն տարի է․ հարաւարեւմտեան [[Ասիա|Ասիոյ]] մարդու մինչեւ այժմ յայտնի հնագոյն կայանն է։ Հնագոյն ժամանակներու մասին հարուստ տեղեկութիւններ կը պարունակեն նաեւ Ազոխի քարայրը [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի]] մէջ, Արտին լերան շրջակայքը եւ քանի մը յուշարձաններ [[Արեւմտեան Հայաստան]]<nowiki/>ի մէջ։ Միջին Հին Քարէ Դարու ժամանակաշրջանը Հայկական լեռնաշխարհին մէջ աւարտած է մեզմէ մօտաւորապէս 40 հազար տարի առաջ։ Վերին Հին Քարէ Դարը կ՚ընդգրկէ Ք․Ա․ մօտ 40,000-14,000 թուականներու միջեւ ժամանակաշրջանը։ Հայաստանի տարածքին յայտնի են վերին Հին Քարէ Դարէն շուրջ 60 յուշարձան։ Անոնց հիմնական մասը կը գտնուի լեռնաշխարհի հիւսիս-արեւելեան, հարաւային եւ հարաւ-արեւմտեան մասերուն մէջ՝ [[Եփրատ գետ|Եփրատի]] աւազանին, Կորդուաց աշխարհին, [[Տիգրիս (գետ)|Տիգրիս]]<nowiki/>ի աւազանին մէջ եւ այլուր։
=== Միջին Քարի Դարաշրջան ===
Միջին Քարի Դարուն յուշարձաններու թիւը լեռնաշխարհի սահմաններուն մէջ թերեւս չ'անցնիր 35-ը: Անոնք կը ներառնեն բացօթեայ կայաններ ու հնավայրեր եւ նաեւ՝ քարայր կացարաններ ու ժայռածածկեր։ Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքին այսպիսի յուշարձաններ կան [[Ապարանի Դաշտ|Ապարան]]<nowiki/>ի սարահարթին մէջ։
=== Նոր Քարի Դարաշրջան ===
[[Պատկեր:Zorats Karer 2008, part of the stone circle.jpg|մինի|[[Քարահունջ|Զօրաց Քարեր - Քարահունջ]]]]
Նոր Քարի Դարուն ընթացքին՝ Ք․Ա․ 8-րդ հազարամեակի վերջերը, արդէն գոյութիւն ունէին կազմաւորուած երկրագործական հասարակութիւններ։ 1990-ականներու առաջին կիսուն Սասնոյ գետի արեւմտեան ափին կատարուած պեղումներուն տուեալները կը փաստեն, թէ այդտեղ կայուն բնակատեղիներ հիմնող առաջին համայնքները հանդէս կու գան արդէն Ք․Ա․ 10-րդ հազարամեակէն։ Ուսումնասիրութիւններէն ակնյայտ կը դառնայ թէ [[Հայկական Տաւրոս]]էն դէպի հիւսիս ինկած շրջաններուն մէջ Նոր Քարէ Դարու մշակոյթը տեղական արմատներ ունի։ Եդեսիոյ մօտ գտնուող Պորտաբլուր հնավայրի արեւելեան հատուածի վաղ շերտերուն մէջ բացուած է 1000 քառ. մեթր տարածք ունեցող հրապարակ մը, որու մօտերը պեղուած են այսպէս կոչուած «սալէ կոթողներու տունը» եւ «գանգերու տունը»: Այս ընկերութեան կեանքին մէջ կարեւոր տեղ ունին հաւատալիքներն ու ծէսերը, որոնք գլխաւորաբար կապուած էին նախնիներու պաշտամունքի եւ ցուլի պաշտամունքի հետ։ Պորտաբլուրին մէջ բացայայտուած են [[Երկիր]] մոլորակի վրայ մինչ օրս յայտնի ամենահին տաճարները։ Այդտեղ յայտնաբերուած են մօտ 700 քարէ արձանիկներ։
=== Մետաղի Դարաշրջան ===
Ք․Ա․ 5-րդ հազարամեակի կէսերուն եւ 4-րդ հազարամեակի ընթացքին Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերը թեւակոխած են Պղինձի Քարի Դար (էնեոլիթ), որուն կը յաջորդէ Մետաղի Դարը (Ք․Ա․ 3-րդ եւ 2-րդ հազարամեակներ)։ Հայկական Բարձրաւանդակը բնակող հասարակութիւնը կը ներկայանայ զարգացման նոյն մակարդակով եւ համասեռ մշակոյթով, որ շուրջ հազար տարի կը պահպանէ մշակութային միասնութիւնը։ Կը տարածուի Կուր-Արաքսեան մշակոյթը. յայտնի է Շենգաւիթեան մշակութային համալիրը [[Երեւան]]<nowiki/>ի հարաւարեւմտեան մասին մէջ։ Ք․Ա․ 3-րդ հազարամեակի վերջերուն երկու հարիւրամեակներու մէջ կ՚արմատաւորուին, այսպէս կոչուած, Թռեխք-Վանաձորեան մշակութային համալիրները։ Անոնք ներկայացուած են բացառապէս դամբարաններով, իսկ մեծաքանակ բնակատեղիներ չեն փաստագրուած։ Լեռնաշխարհի հարաւ-արեւմտեան շրջաններուն մէջ Ք․Ա․ 2-րդ հազարամեակի սկիզբէն հանդէս կու գայ տեղական Ծոփք-Մալաթիայի միջին Մետաղի Դարուն մշակոյթը:
[[Պատկեր:Areni-1 cave panorama.jpg|մինի|Արենի քարանձաւ]]
==== Հայկական վաղեմի պետականութիւն ====
Ք․Ա․ 3-րդ հազարամեակին հայկական բարձրաւանդակին վրայ Արմէն եւ Հայասա ցեղերու միութեամբ կ՛առաջանայ Արատտա-Արարատի աստուածապետութիւնը, որ հետագային կը կոչուի՝ Արմանում․ յիշատակուած է իբրեւ «սուրբ ծէսերու կամ օրէնքներու երկիր» սումերական «Էնմերքարը եւ Արատտայի տէրը» դիւցազնավէպին մէջ։
Այս ժամանակաշրջանին օտարներու յարձակումներէն պաշտպանուելու համար, կը ստեղծուին տոհմացեղային (նախարարական) զինուած ուժեր։ Աս կը վկայեն հնավայրերէն եւ հնագիտական պեղումներէն յայտնաբերուած դամբարանները՝ Արարատեան դաշտ (Վերին Նաւեր), Արցախ, Գուգառք (Լոռէ բերդ), Թռեղք եւ Սեւանայ լիճ (Լճաշէն), Վանայ լիճի աւազան, Բարձր Հայք, Աղձնիք եւ Ծոփք, ուր գտնուած իրերը «կը պատմեն» հայ թագաւորներուն եւ զօրավարներուն կենցաղին մասին։ Ինչպէս նաեւ, օտար թագաւորներու կամ կառավարիչներու արձանագրութիւնները, ուր վերջիները կը գրեն հայկական ուժերուն դէմ անոնց տարած յաղթանակներուն մասին։
=== Երկաթէ դարաշրջան ===
[[Պատկեր:Ուջան քարայր-կացարան «Ղազարի»13.1-1.JPG|մինի|Ուջան․ կայան-կացարան]]
Հայաստանի մէջ [[Երկաթէ Դար|Երկաթէ դար]]<nowiki/>ը կը սկսի Ք․Ա․ 2-րդ հազարամեակին։ Հայկական լեռնաշխարհը՝ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]], [[Մուշ]], [[Խնուս]] եւայլն, շնորհիւ իր հարուստ [[Երկաթ Եւ Պողպատ|երկաթ]]<nowiki/>ի պաշարներուն Միջին արեւելքի գլխաւոր մատակարարը կը դառնայ եւ գերիշխող դիրք կ՛ունենայ։ Հայոց ազգային միատարրութիւնը եւ նոյնանման մշակոյթը կը փաստեն գտնուած հնագիտական իրեր (զէնքեր, աշխատանքի գործիքներ, խեցեղէն, մետաղէ իրեր եւ զարդեր) [[Մեծամօր]], [[Հին Շիրակաւան]], [[Վերին Նաւեր]], [[Ուջան]], [[Լճաշէն]], [[Քարաշամբ]], [[Առաջաձոր]], [[Վանաձոր]], [[Թռեղք]], [[Լոռի բերդ|Լոռի Բերդ]], [[Արթիկ]], Հառիճ, Հոռոմ, [[Բարձր Հայք]], [[Արածանի]]ի հովիտ, [[Բալահովիտ]] եւ ուրիշ շրջաններուն մէջ։
Հայկական լեռնաշխարհը բնիկներէն ''հայ'' կ՛անուանուի, իսկ Խաթթերը (կամ Խեթերը) կ՛աւելցնեն ''ասա'' ածանցը՝ (''հայ+ասա'') Հայասա․ այսինքն՝ հայերու երկիր, Հայք։
==== Արմանի երկիրը ====
Ք․Ա․ 2-րդ հազարամեակին ընթացքին, կը զօրանայ Սումերներուն պետութիւնը՝ [[Միջագետք]]<nowiki/>ի առաջինը, Աքքատի թագաւորի ատեն։ Անոր յաջորդին Նարամ Սինի ձգած արձանագրութիւններուն մէջ յստակօրէն կը յիշուի Արմանում՝ Արմանի հայերու երկիրը, որ ան յարձակած ու նուաճած է։
==== Հայասա-Ազզի պետութիւնը ====
Ք․Ա․16-րդ դարավերջէն մինչեւ Ք․Ա․ 13-րդ դարուն առաջին կէսի ժամանակաշրջանին մէջ յստակ կ՚ընդգծուի վերոյիշեալ մշակոյթներու խաչասերման եւ «ժողովրդագրական պայթումի» հետ զուգորդուող Լճաշէն-Մեծամօրեան մշակոյթի ծաւալման համապատկերը։ Այդ ժամանակաշրջանէն գտնուած հնագիտական իրերէն յատկանշական են ծիսական անօթները, սպիտակ եւ կարմիր գոյներով յարդարուած խեցեղէնը, [[պրոնզագոյն]] դաշոյնները, նետասլաքները, մեծաքանակ ուլունքները, աշխատանքի գործիքներ եւ այլ նիւթեր։
Հայասա եւ Ազզի հայկական երկու պետութիւնները իրարու կը միանան եւ Հայասա-Ազզի պետութիւնը (Հայկական բարձրաւանդակին կեդրոնը) կը հիմնուի, Ք․Ա․ 18-րդ մինչեւ Ք․Ա․ 13-րդ դար։ Այս պետութիւնը յաճախակի կռիւներ կը մղէ դրացի Խաթթի պետութեան հետ։ Պետութեան 500 տարուան պատմութեան ընթացքին կը շինուին բերդեր, պարիսպներ եւ ամրոցներ, որոնցմէ նշանաւոր են Ուրա եւ Անի-Կամախ բերդերը։ Կը զարգանան հողագործութիւնը, անասնապահութիւնն ու մետաղագործութիւնը։ Պետութիւնը կը տկարանայ երբ միակամութիւնը կը կորսնցնէ։
=== Պատմական ժամանակաշրջան ===
[[Պատկեր:Black-obelisk.jpg|մինի|Սալմանասար Գ․ քարակոթողը, որուն արձանագրութեան մէջ նշուած է Վանի թագաւորութեան առաջին մայրաքաղաք Արզաշկունը․ Բրիտանական Թանգարան]]
==== Հայկական առաջին պետութիւններու ձեւաւորում ====
Ք․Ա․ 13-րդ դարուն ընթացքին, Ասորեստանը կը յարձակի Խաթթիի վրայ ու կը յաղթէ։ Ապա, կ՛արշաւէ տկարացած եւ բաժնուած Հայասա-Ազզի պետութեան դէմ․ երեք յարձակումներէ ետք կը յաջողի հայկական բարձրաւանդակը իրեն ենթարկել։ Ասորեստանցիներուն արձանագրութիւններուն մէջ Հայկական Բարձրաւանդակը Նայիրի կը կոչուի։ Ասորեստանցիները Նայիրին կը կողոպտեն, հազարաւոր հայեր Ասորեստան գերի կը տարուին։
Հայկական Բարձրաւանդակը կը կառավարուի հայ ցեղապետերէ մինչեւ Ք․Ա․ 9-րդ դարուն, երբ կը զօրանայ Արամէ թագաւորին պետութիւնը՝ Վանայ լիճին հիւսիս արեւելեան ափին։ Մայրաքաղաքն է [[Արճէշ]] (Արզաշկու) քաղաքը (Ք․Ա․ 860-845)։
Արամէին մահէն ետք, քաղաքական զարգացումները կ՛առաջացնեն հայկական իշխանութիւններու՝ Այրարատեան, Գուգարք, Աղձնիք եւ Սասուն (Արմէ), միաւորումը Վանի Բիայինիլի ([[Վանայ լիճ]]ի աւազանի շրջան․ [[Վասպուրական]]ի Արծրունիներու նախնիկներուն տոհմ) իշխանութեան հովանին տակ՝ [[Վան]]-Տոսպ (Տուշպա) մայրաքաղաքով։ Հայոց Արարատեան թագաւորութիւնը ասորական սեպագիր արտասանութեամբ Ուրարտու կը կոչուի։
[[Մհերի Դուռ]]ին արձանագրութեան մէջ կը նշուի Արծուինի (Արծունիունի) քաղաքի (Աղբակ գաւառ) անունը, իսկ Արծիբիդինի (Արծիւ) եւ Ձիուկունի (Ձուկ) աստուածութիւնները՝ որ կը մարմնաւորեն երկնային եւ ջրային ուժերը, կը խորհրդանշեն հին հայկական Արծրունեաց տոհմի բնապաշտութիւնը։
[[Պատկեր:Mhera Door.jpg|մինի|Մհերի Դուռը]]
===== Մհեռի Դուռը =====
[[1823 թուական|1823]] ֆրանսացի պատմաբան Անթուան Ժան Սէն Մարթէն դիպուածով մը Մովսէս Խորենացիին Հայոց Պատմութեան մէջ կը կարդայ [[Արա Գեղեցիկ Եւ Շամիրամ|Արա Գեղեցիկի եւ Շամիրամ]]<nowiki/>ի մասին։ Կ՛ուզէ իմանալ թէ ո՞ր երկրին թագաւորն է [[Արա Գեղեցիկ]]<nowiki/>ը։ Իր միջամտումով, ֆրանսական կառավարութիւնը Հայկական Բարձրաւանդակ կը ղրկէ գերմանացի հնագէտ՝ Ֆրէտէրիք Շուլցը։ Վերջինս [[Վան]]ի հայերուն օգնութեամբ առաջինը կ՛ըլլայ որ կը գտնէ [[Մհերի Դուռ]]<nowiki/>ը։
Յաջորդող տասնամեակներուն զանազան հնագէտներ պեղումներ կը կատարեն (անգլիացի՝ Հէնրի Լայարտ, իտալացի՝ Փօլ Պոթան, ամերիկացի Տէյվիտ Ռէյնոլտզ եւ ասորի Հորմուզ Ռասսամ)։ Անոնք սեպագիր արձանագրութիւններ եւ հնագիտական իրեր կը գտնեն ու կը յայտնաբերեն Արարատեան Թագաւորութեան պատմութիւնը։
==== Վանի կամ Արարատեան թագաւորութիւն ====
''Հիմնական յօդուած'' ''[[Վանի Թագաւորութիւն]]''
[[Պատկեր:Urartu in comparison with states in 2008-fr.svg|մինի|Ուրարտու․ Ք․Ա․ 743-700]]
Պատմական Հայաստանի տարածքին առաջացած հնագոյն պետութիւնը [[Վանի Թագաւորութիւն|Վանի թագաւորութիւն]]<nowiki/>ն է (Ուրարտու)՝ [[Վան]] (Տուշպա․ հետագային՝ Տոսպ) մայրաքաղաքով (Ք․Ա․ 9-րդ մինչեւ 6-րդ դարեր)։ Հզօրութեան գագաթնակէտին հասած է Մենուա (Ք․Ա․ 810-786), [[Արգիշտի Ա․|Արգիշտի Ա.]] (Ք․Ա․ 786–764) եւ [[Սարդուրի Բ.]] (Ք․Ա․ 764–735) արքաներու օրով, որոնք [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհ]]<nowiki/>ի տարածքի սահմաններէն դուրս կ՛ելլեն եւ կը հասնին մինչեւ [[Իրան|Արեւմտեան Պարսկաստան]]<nowiki/>ը, հարաւային [[Միջագետք]]<nowiki/>ը եւ [[Միջերկրական Ծով|Միջերկրական]] ծովի ափամերձ տարածքները։ [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]<nowiki/>ի տարածքին կառուցուած են Թէյշեբայինի, Արգիշտիխինիլի եւ Էրեբունի քաղաք-ամրոցները. վերջինիս անունին հետ կապուած է Հայաստանի ներկայիս մայրաքաղաք [[Երեւան]]<nowiki/>ի անունը։
Վանի թագաւորութենէն մեզ հասած են բազմաթիւ քարէ արձանագրութիւններ, բերդերու ու տաճարներու մնացորդներ, որոնք կը վկայեն պետութեան հարուստ մշակոյթի ու զարգացած պետական համակարգի մասին։ Ք․Ա. 8-րդ դարու կէսերէն հիմնուած Վանի թագաւորութիւնը կը սկսի տկարանալ եւ անկում կ՚ապրի [[Ասորեստան]]<nowiki/>ի եւ Հիւսիսային [[Կովկաս]]<nowiki/>ի ցեղերու՝ սկիւթներու ու կիմմերներու դէմ մղած պատերազմներու հետեւանքով։ Ուրարտուի վերջին թագաւոր Ռուսա Դ․ իշխած է Ք․Ա․ 609–590 (կամ 585) թուականներուն, որմէ ետք Վանի թագաւորութիւնը կը դադրի գոյութիւն ունենալէ։ Հայերը կը շարունակեն բնակիլ ու աճիլ Վանի թագաւորութեան տարածքին։ Արարատեան թագաւորթութեան տարիներ ետք կը յաջորդէ հայկական [[Երուանդունիներ|Երուանդունեաց թագաւորութիւն]]<nowiki/>ը։
==== Երուանդունիներու թագաւորութիւն ====
''Հիմնական յօդուած'' ''[[Երուանդունիներ]]''
Արարատեան թագաւորութեան (կամ Ուրարտու) անկումէն ետք, հայերը յաջորդաբար կ՛ենթարկուին մարերուն եւ պարսիկներուն։
Ք․Ա․ 570-ականներուն [[Մերձաւոր Արեւելք|Միջին Արեւելքի]]<nowiki/>ի քաղաքական բեմին վրայ կը յայտնուին [[Երուանդունիներ]]<nowiki/>ը։ Հայաստանի պետական սահմանները կը համընկնին ճիշդ Արարատեան իշխանութեան եւ հայ ժողովուրդի ազգային միաւորման սահմաններուն։ Ասոր մասին կը վկայեն յոյն պատմիչ Իրոտոթոսի (կամ Հերոտոդոսի), ասորի ճանապարհորդ Մար Ապաս Կատինայի եւ ուրիշ շատերուն աշխատութիւնները։ Երուանդ Ա. Հայկազեանի որդին՝ Տիգրան Ա․ (Ք․Ա․ մօտաւորապէս 560–535), պարսից Աքեմէնեան արքայ Կիւրոս Բ. Մեծի հետ Ք․Ա․ 550-ին կը մասնակցի Մարաստանի, իսկ 538-537-ին [[Բաբելոն]]<nowiki/>ի թագաւորութիւններուն դէմ արշաւանքներուն։ Հայկազեան-Երուանդունիները շարունակաբար կը թագաւորեն մինչեւ Ք․Ա․ 3-րդ դարավերջը։
[[Պատկեր:Orontes I.jpg|մինի|Երուանդեան շրջանի դրամ]]
[[Մեծն Աղեքսանտր|Աղեքսանտր Մակետոնացի]]<nowiki/>ի արշաւանքներէն եւ Ք․Ա․ 331 Աքեմէնեան տիրակալութեան անկումէն ետք, Հայաստանի մէջ Երուանդ Գ․ ինքզինք անկախ թագաւոր (Ք․Ա․ 331-300) կը հռչակէ։ Անոր աջակցութեամբ Ք․Ա․ 331 [[Փոքր Հայք]]<nowiki/>ի թագաւոր կը հռչակուի զօրավար եւ թերեւս անոր ազգական Միթրաուստեսը (Միհրուայիշտ), ինչպէս նաեւ իրենց անկախութիւնը կը պահպանեն փոքր ասիական քանի մը պետութիւններ՝ Փոքր Հայքի, [[Պոնտոս]]<nowiki/>ի եւ [[Կապադովկիա|Կապադովկիոյ]] թագաւորութիւնները։
Ք․Ա․ 3-րդ դարու ընթացքին [[Ծոփք]]<nowiki/>ի եւ Կոմմագենէի թագաւորութիւնները, ուր նոյնպէս կ՚իշխէին Երուանդունիները, [[Մեծ Հայք]]<nowiki/>էն կ՚անջատուին։ Անոնք կ՛ունենան սեփական դրամ, կը կառուցեն քաղաքներ ու բերդեր։ Հայաստանը կը կորսնցնէ միասնականութիւնը եւ կը վտանգուի իր անկախութիւնը։ Սահմանամերձ քանի մը շրջաններ կ՚անցնին դրացի պետութիւններուն ազդեցութեան եւ գերիշխանութեան տակ։
Երուանդունիները [[Ախուրեան (գետ)|Ախուրեան]]<nowiki/>ի եւ [[Արաքս (գետ)|Երասխի (Արաքս)]] գետերու միացման մօտ կը հիմնեն [[Երուանդաշատ]] նոր մայրաքաղաքը, իսկ հին մայրաքաղաքը՝ [[Արմաւիր]]<nowiki/>ը (Արգիշտիխինիլի) կը դառնայ հայկական կրօնի եւ պաշտամունքի կեդրոն։
[[Մեծն Աղեքսանտր]]<nowiki/>ի մահէն ետք անոր կայսրութիւնը կը բաժնուի քանի մը մասերու եւ անոր զօրավարներէն Սելեւկոս ստանալով մեծ բաժինը, Միջին Արեւելքի մէջ հիմը կը դնէ [[Սելեւկեան Կայսրութիւն|Սելեւկեան Կայսրութեան]], որուն մայրաքաղաք կը հռչակէ [[Անտիոք]] քաղաքը։ Երուանդունիները կը պայքարին անոր բանակներուն դէմ պաշտպանելու համար [[Մեծ Հայք]]<nowiki/>ի թագաւորութեան անկախութիւնը։[[Պատկեր:Bains publics artaxata arménie.jpg|մինի|Արտաշատի հնագիտական վայր․ հանրային բաղնիքներ]]
Ք․Ա․ 200-ին սելեւկեան բանակին երկու հայ զօրավարներ՝ Արտաշէս եւ Զարեհ, պարտութեան կը մատնեն Երուանդունիները, Հայաստանը Սելեւկեան Կայսրութեան ենթակայ կը դարձնեն, կը տապալեն Երուանդ Դ. եւ յաջորդաբար կ՛իշխեն, Արտաշէսը՝ Մեծ Հայքի եւ Զարեհը՝ Ծոփքի մէջ։
==== Արտաշէսեան թագաւորութիւն ====
''Տե՛ս [[Արտաշէս Ա.|Արտաշէս Ա․]] եւ [[Մեծն Տիգրան]]''
Ք․Ա․ 190-ին Սելեւկեան կայսրութեան թագաւոր Անտիոքոս Գ. Մեծի բանակը [[Հռոմէական Կայսրութիւն|հռոմէացիներուն]] կողմէ կը ջախջախուի [[Մագնեսիայի ճակատամարտ|Մագնեսիոյ ճակատամարտ]]<nowiki/>ին։ Առիթէն օգտուելով [[Արտաշէս Ա.|Արտաշէս]]<nowiki/>ը Մեծ Հայքի մէջ, իսկ Զարեհը Ծոփքի մէջ իրենք զիրենք անկախ թագաւորներ կը յայտարարեն։
Արտաշէս Ա․ (Ք․Ա․ 189-160) կ՛իրականացնէ բազմաթիւ բարեփոխումներ, որոնք կը նպաստեն պետութեան տնտեսութեան զարգացման։ Ռազմական բարեփոխումներուն շնորհիւ, ան կ՛ընդարձակէ երկրի սահմանները եւ կը միաւորէ երկրէն անջատուած սահմանամերձ գաւառները։ [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]<nowiki/>ի [[Խոր Վիրապ|Խոր վիրապ]] կոչուող վայրին մէջ կը հիմնէ [[Արտաշատ]] մայրաքաղաքը, որ ժամանակակիցներու կողմէ երբեմն կ՚անուանուէր «Հայկական Կարթագէն», քանի որ քաղաքի կառուցման վայրը ընտրած էր Հանիպալը*, իսկ յոյն պատմիչ Փլութարխոս Արտաշատը կը նկարագրէ իբրեւ՝ «շատ գեղեցիկ քաղաք»։[[Պատկեր:Standard of the Artaxiad dynasty.svg|մինի|Արտաշէսեան հարստութեան դրօշակը]]
*''Հանիպալ․ Կարթագենի զօրավար, քաղաքագէտ եւ ռազմագէտ։ Հռոմէացիները զայն կ՛աքսորեն եւ ան ապաստան կը գտնէ Միջին Արեւելքի երկիրներուն մէջ, նաեւ՝ Հայաստան։''
[[Արտաշէս Ա.|Արտաշէս]] իր հաստատած սահմանաքարերու արձանագրութիւններուն զինք կ՛անուանէ․- «Արտաշէս, Երուանդեան թագաւոր, Բարի, Զարեհի որդի»։ [[Պատկեր:Armenian Empire.png|մինի|«Ծովէ ծով Հայաստան» Տիգրան Մեծի հիմնած հայկական կայսրութիւնը]]Հայաստանը Արտաշէսեաններու (կամ Արտաշիսեաններու) ժամանակաշրջանին հզօրութեան գագաթնակէտին կը հասնի Արտաշէս Ա․ թոռան՝ [[Մեծն Տիգրան|Տիգրան Մեծի]] օրերուն (Ք․Ա․. 95-55)։ Ան կը գրաւէ Ծոփքը եւ կ՛ազատագրէ պարթեւներու տիրապետութեան տակ գտնուող հայկական հողերը, իսկ Ք․Ա․ 83-ին՝ Սելեւկեաններու պետութեան մայրաքաղաք [[Անտիոք]]<nowiki/>ը, որ ունէր աւելի քան կէս միլիոն բնակչութիւն։ Տիգրան Մեծի թագաւորութեան շրջանին կազմուած հայկական կայսրութիւնը աւանդաբար անուանուած է «Ծովէ ծով Հայաստան»: Ի նշան հզօրութեան եւ աշխարհակալ պետութեան՝ Ք․Ա․ 80 [[Հայկական Տաւրոս]]<nowiki/>ի շրջանը Տիգրան Մեծ կը հիմնէ նոր մայրաքաղաք՝ [[Տիգրանակերտ]]<nowiki/>ը, որ կը շրջապատէ բարձր բերդապարիսպներով։ Տիգրանակերտն ու Արտաշատը իրարու հետ կապուած էին «Արքունի ճանապարհ»ով։ Ք․Ա․ 69 մայրաքաղաքը կը գրաւէ հռոմէացի Լուկուլլոս զօրավարը հայ-հռոմէական պատերազմի ընթացքին (Ք․Ա 69-66)։ Ք․Ա․ 66-ին Հայաստանը հաշտութեան ծանր պայմանագիր կը կնքէ․ Տիգրան Մեծ կը հրաժարի իր նուաճած հողերէն եւ կը պարտաւորուի տարեկան 600 տաղանդ (յուն․՝ τάλαντο, դալանտօ) ռազմատուգանք վճարել եւ հարկ եղած պարագային [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռոմէական կայսրութեան]] օգնել զօրքով։
Տիգրան Մեծի որդիի՝ [[Արտաւազդ Բ.]], օրերուն (Ք․Ա․ 55-34) Հայաստանը կը դառնայ հռոմա-պարթեւական պատերազմի թատերաբեմ։ Մարկոս Կրասսոսի եւ Մարքոս Անտոնիոսի արշաւանքներու հետեւանքով Հայաստան կը կորսնցէն իր հզօրութիւնը։ 1 թուականին Արտաշէսեան հարստութիւնը վերջ կը գտնէ<ref name="aghayan_hay_jox_patmutyun_1">Ծ. Պ. Աղայեան. «Հայ ժողովրդի պատմութեան նկարազարդ ակնարկներ» էջ 15-21:</ref>:
==== Արշակունիներու թագաւորութիւն ====
''Տե՛ս [[Արշակունիներ]]''[[Պատկեր:Standard of the Arshakuni Arsacid dynasty.svg|մինի|Արշակունիներու զինանշան]]
[[Արտաշէսեան հարստութիւն|Արտաշէսեան թագաւորութեան]] անկումէն ետք մինչեւ 52 թուական, [[Արտաշատ]]<nowiki/>ի մէջ գահ կը բարձրանան [[Հռոմ]]<nowiki/>ի եւ [[Պարթեւաստան|Պարթեւստան]]<nowiki/>ի արքայատոհմերու ներկայացուցիչներ։
59-ին հռոմէական զօրքերը Հայաստան կը ներխուժեն եւ յաջորդաբար Արտաշատն ու [[Տիգրանակերտ]]<nowiki/>ը կը գրաւեն ու կ՛աւերեն: 62-ին Հռանդէայի (Արածանիի հովիտին մօտ) մէջ հայ-պարթեւական զօրքերը հռոմէացիներուն կը հակահարուածեն․ 63-ին Հռոմի կայսրը՝ Ներոն, կը ճանչնայ Տրդատի գահակալութիւնը։[[Պատկեր:Mesrop_Mashtots_by_Francesco_Majotto.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Mesrop_Mashtots_by_Francesco_Majotto.jpg|մինի|154x154px|[[Մեսրոպ Մաշտոց]]. [[Հայ Գիրերու Գիւտ|Հայ գիրերու գիւտ]]<nowiki/>ը, ըստ իտալացի նկարիչ Ֆրանչեսկօ Մաջոտտոյի|alt=]]66-ին Տրդատը թագը Հռոմէն ստացած Հայաստան կը վերադառնայ իբրեւ հայոց թագաւոր եւ հիմը կը դնէ Արշակունիներու հարստութեան (66–428)։
Հայաստանը կը շարունակէ ունենալ համեմատաբար խաղաղ վիճակ մը։ Արտաշատէն ոչ հեռու կը հիմնադրուի նոր մայրաքաղաք [[Վաղարշապատ]]<nowiki/>ը։ 3-րդ դարասկիզբին Պարսկաստանի մէջ սկսած պարթեւ Արշակունիներուն եւ պարսիկ Սասանեան տոհմերու միջեւ ընդհարումներէն յաղթական կ՛ելլեն Սասանեանները։ [[Սասանեան Պարսկաստան|Սասանեանները]] քանիցս կը փորձեն գահընկեց ընել հայ Արշակունիներուն եւ [[Պարսկաստան]]<nowiki/>ին միացնել Մեծ Հայքի թագաւորութիւնը։
4-րդ դարասկիզբին՝ [[301 թուական|301]]-ին, հայոց արքայ [[Տրդատ Գ.]] Մեծը (287–330) քրիստոնէութիւնը կ՚ընդունի իբրեւ հայոց պետութեան պաշտօնական կրօն՝ [[Գրիգոր Լուսաւորիչ]] կաթողիկոսի գլխաւորութեամբ։ Աւատատիրական կարգեր կը հաստատուին։ Տրդատի որդիի՝ [[Խոսրով Գ․ Կոտակ|Խոսրով Գ. Կոտակ]]<nowiki/>ի օրերուն (331–338) կը կառուցուի [[Դուին]] մայրաքաղաքը:
[[Արշակ Բ.]] Արշակունիի օրերուն (350–368) Հռոմի եւ Պարսկաստանի միջեւ յարաբերութիւնները կը սրուին, ինչպէս նաեւ հայոց թագաւորական ընտանիքին եւ հայ նախարարական տուներու միջեւ լարուածութիւնները։ Հռոմ-պարսկական պատերազմը կը վերջանայ հռոմէացիներուն պարտութեամբ։ Պարսիկներուն անյաջող փորձերը Մեծ Հայքը գրաւելու կը յանգին, երբ դաւադրաբար պարսից արքայ Շապուհ Բ. Երկարակեացը դաւադրութեամբ (309–379) հայոց թագաւորը կը բանտարկէ Անյուշ բերդ։ Արշակի որդին՝ [[Պապ Թագաւոր|Պապ]]<nowiki/>ը, հռոմէացիներու օգնութեամբ գահ կը բարձրանայ։
[[387 թուական|387]]-ին Հայաստանը առաջին անգամ կը բաժնուի երկու մասի։ Հռոմէական (Արեւմտեան) Հայաստանի մէջ թագաւոր կը կարգուի Պապի որդի [[Արշակ Գ.]] (378–389), իսկ մնացեալ մասին՝ [[Խոսրով Դ.]] (384–389)։ Վերջինիս որդի՝ [[Վռամշապուհ]]<nowiki/>ի (389–415) օրերուն, [[405 թուական|405]]-ին, [[Մեսրոպ Մաշտոց]]<nowiki/>ը կը կազմէ [[հայերէն]] [[այբուբեն]]<nowiki/>ը: [[428 թուական|428]]-ին ներքին երկպառակութիւնները կ՛առաջացնեն հայոց պետականութեան կործանումը։
==== Միջնադար ====
''Հիմնական յօդուած՝ [[Բիւզանդական Հայաստան]]''
[[428 թուական|428]]-ին, Հայաստանի արեւելեան մասը կը հռչակուի իբրեւ Պարսկաստանի առանձնայատուկ վարչատարածքային միաւոր՝ մարզպանութիւն։ [[Արեւմտեան Հայաստան]]<nowiki/>ի որոշ գաւառներ՝ [[Ծոփք]], [[Աղձնիք]], [[Բարձր Հայք]]<nowiki/>ի նահանգներն ու [[Փոքր Հայք]]<nowiki/>ը եւ [[Մեծ Հայք]]<nowiki/>ի շրջաններ կը շարունակեն մնալ [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռոմէական]] (395-էն՝ [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական]]) կայսրութեան տարածքին մէջ։ Հայաստան այս ժամանակաշրջանին կռուախնձոր կը դառնայ երկու ուժերուն միջեւ, որոնց պատերազմները կատարուելով հայկական հողերուն վրայ, կ՛աւերեն Հայաստանը։ Նոյն վիճակը կը շարունակուի հետագային ու Հայաստան թատերաբեմ կը դառնայ Բիւզանդիոնի եւ արաբներու (ապա սելճուքներու) միջեւ պատերազմներուն։
===== Մարզպանական Հայաստան =====
Մարզպանական Հայաստանի կարգավիճակը ինքնավար պետութիւն է։ Հայ նախարարները եւ բարձրադաս հոգեւորականները կը պահեն իրենց աւանդական իրաւունքներն ու իրաւասութիւնները, պաշտօնակալութիւնները, հայկական բանակը, հարկային համակարգը եւայլն։ Հայ նախարարներու քաղաքական միասնութիւնը կ՚արտայայտուի մէկ բանակով, որ կը գլխաւորէ հայոց սպարապետը, կառավարման միասնական համակարգով, ըստ անհրաժեշտութեան Հայոց կաթողիկոսի նախագահութեամբ գումարուող համազգային ժողովով։
Հայաստանի մէջ մարզպան նշանակուած են նաեւ ազգութեամբ հայ մեծատոհմիկ նախարարներ, որոնցմէ առաջինն է [[Վասակ Սիւնի]]ն (443–451)։ 440-ական թուականներուն պարսից արքունիքը մարզպանական Հայաստանի պետական ինքնավարութիւնը կը ջնջէ եւ զայն պարսկական նահանգի վերածելու քաղաքականութիւն կ՛որդեգրէ։
Կը յաջորդէ 447-ին տեղի ունեցած աշխարհագիրը (մարդահամար եւ եկամուտներու հաշուառում), մեհեաններու ու ատրուշաններու կառուցումը։ Պարսիկ շահ Յազկերտ Բ. 449-ին յատուկ հրովարտակով հայոց նախարարներէն կը պահանջէ ուրանալ [[քրիստոնէութիւն]]<nowiki/>ը եւ ընդունիլ [[զրադաշտականութիւն]]<nowiki/>ը․ հետեւանքը պիտի ըլլար հայերը հեռանան դրացի բիւզանդացիներէն։ Հայերը կը մերժեն եւ 450-ին կը սկսի [[Վարդանանց Պատերազմ|Վարդանանց պատերազմ]]<nowiki/>ը, որ կ՚աւարտի [[Աւարայրի Ճակատամարտ|Աւարայրի ճակատամարտ]]<nowiki/>ով ([[Մայիս 26|26 Մայիս]] [[451 թուական|451]])։
[[Պատկեր:Roman Empire 600 AD.PNG|մինի|Բիւզանդական կայսրութիւնը 600 թուականին]]
Հայերը կը շարունակեն պայքարիլ իրենց ազատութիւնը պահպանելու համար ([[Վահանանց Պատերազմ|Վահանանց պատերազմ]], 481-484, [[Կարմիր Վարդանի ապստամբութիւն]], 571-572)։ Այս պայքարները կ՛աւարտին [[Հայաստանի Երկրորդ Բաժանումը|Հայաստանի երկրորդ բաժանումով]] ([[591 թուական|591]])․ Հայկական Բարձրաւանդակին մեծ մասը կ՛իյնայ [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութեան]] իշխանութեան տակ:
===== Բիւզանդական Հայաստան =====
Հայաստանի բիւզանդական հատուածին մէջ եւս կայսրերը կը վարեն ձուլման քաղաքականութիւն։ Յուստինիանոս Ա. կայսրը (527–565), որ կը ձգտի վերականգնել նախկին Հռոմէական կայսրութեան հզօրութիւնը, իրեն կ՚ենթարկէ [[Հիւսիսային Ափրիկէ]]<nowiki/>ն, [[Սպանիա]]ն ու [[Իտալիա|Իտալիոյ]] որոշ գաւառներ։ Ան կը ջնջէ հօրմէ աւագ որդի ժառանգութեան իրաւունքը՝ հայ նախարարական տուներու հզօրութիւնը կը վերանայ եւ անոնք կը վերածուին հասարակ բերդատէրերու։ Մեծ Հայքին մէջ կը ներառնէ Պոնտոսի արեւելեան եւ հարաւ-արեւելեան շրջանները։ Հայ նախարարներուն կը ստիպեն մեկնիլ կայսրութեան սահմաններ՝ պայքարելու թշնամիներու դէմ։ Յիշարժան է [[Սմբատ Բագրատունի]]<nowiki/>ի ըմբոստութիւնը Մորիկ կայսրին դէմ․ բիւզանդացի կայսրը անոր նետել կու տայ [[Պոլիս|Կոստանդնուպոլիսի]] [[կրկէս]]<nowiki/>ին որպէսզի գազանները զայն բզքտեն։ Սակայն անզէն հայ նախարարը յաջորդաբար կը յաղթէ [[ցուլ]]<nowiki/>ին, [[առիւծ]]<nowiki/>ին ու [[արջ]]<nowiki/>ին։ Ան ազատ կ՛արձակուի։ Բիւզանդիոնի նպատակը՝ հայկական եկեղեցին բիւզանդական եկեղեցւոյ ենթարկել էր. չի յաջողիր։
===== Արմինիա կուսակալութիւն =====
7-րդ դարու 30-ականներուն [[Արաբական թերակղզի]]<nowiki/>ին մէջ տեղի ունեցած քաղաքական ու կրօնական տեղաշարժերու հետեւանքով, կ՛առաջանայ [[Արաբական Խալիֆայութիւն|Արաբական խալիֆայութիւն]]<nowiki/>ը։ 640–650-ականներուն արաբները երեք անգամ Հայաստան կ՛արշաւեն եւ հայ նախարարները [[Թէոդորոս Ռշտունի]]<nowiki/>ի գլխաւորութեամբ կ՛որոշեն հաշտութեան պայմանագիր կնքել անոնց հետ։
652-ին հայերը [[Ասորիք]]<nowiki/>ի արաբ կառավարիչ Մուաուիայի հետ [[Դամասկոս]]<nowiki/>ի մէջ կը կնքեն հայ-արաբական պայմանագիրը՝ Հայաստանը կէս դար ժամանակաշրջանի համար ինքնիշխան կը դառնայ։
698-700 թուականներուն արաբներու հերթական արշաւանքներուն պատճառով, Հայաստանը ինքնավարութիւնը կը կորսնցնէ եւ [[Վրաստան]]<nowiki/>ի ու [[Աղուանք]]<nowiki/>ի հետ մաս կը կազմէ վարչաքաղաքական մէկ միաւորի՝ Արմինիա կուսակալութեան։ Երկիրը արաբ Ոստիկանը կը կառավարէ, որուն նստավայրը [[Դուին]] քաղաքն է։ Հայերուն կրօնական առաջնորդը՝ հայոց կաթողիկոսը, ինչպէս նաեւ քաղաքական առաջնորդ՝ հայոց իշխանը, կը պահպանեն իրենց դիրքերը։ Արաբ հարկահաւաքի պաշտօնի կողքին կար հայկական համարժէքը՝ իշխանաց իշխանը։ Հայոց այրուձիի հրամանատարութիւնը կը շարունակուի գտնուիլ հայոց սպարապետին ձեռքը։ Միաժամանակ, [[Վասպուրական]]<nowiki/>ի, [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]<nowiki/>ի եւ [[Վրաստան]]<nowiki/>ի մէջ 9-րդ դարէն կը նշանակուի գահերէց իշխանի պաշտօնը։ Ան կը վերադասէ մնացեալ բերդատէր նախարարներուն։
Արաբական տիրապետութիւնը երկպառակութիւն կը մտցնէ հայ իշխանական շարքերուն մէջ. [[Արշակունիներ|Արշակունի]] թագաւորներու թագադիր ասպետները՝ [[Սպեր]]<nowiki/>ի տէր Բագրատունիները կը կարողանան իրենց շուրջ համախմբել բազմաթիւ նախարարական տուներ, որոնք արաբական քաղաքականութեան կողքին կը միտին սեփական ուժերով պետութիւնը վերականգնել։ Անոնց կը հակառակին [[Տայք]]<nowiki/>ի տէրերը՝ հայոց [[սպարապետ]]<nowiki/>ի պաշտօնի տէր Մամիկոնեանները, որոնք ունին բիւզանդական կողմնորոշում եւ կը փորձեն կայսրութեան զօրքերով դուրս վտարել արաբները Հայաստանէն եւ վերականգնել բիւզանդական գերիշխանութիւնը։
====== Դուինի Եկեղեցական ժողովներ ======
Այս ժամանակաշրջանին [[Դուին]]ի մէջ կը գումարուին եկեղեցական ժողովներ՝ [[Դուինի Եկեղեցական Ժողով (506)|506]], [[Դուինի Եկեղեցական Ժողով (554)|554]], [[Դուինի Եկեղեցական Ժողով (609-610)|609-610]], [[Դուինի Եկեղեցական Ժողով (645)|645]], [[Դուինի Եկեղեցական Ժողով (648)|648]], [[Դուինի Եկեղեցական Ժողով (719-720)|719-720]], որոնց նպատակն է պահպանել Հայոց Առաքելական Եկեղեցւոյ անկախութիւնը։
====== Պաւղիկեան շարժում ======
[[Պատկեր:Spread of Paulicanism.png|մինի|Պաւղիկեան շարժման տարածումը Եւրոպա եւ անոր զարգացումը]]
7-րդ դարուն կէսերուն, Բարձր Հայքի Մանանաղի գաւառին մէջ կը ծագի [[Պաւլիկեան շարժում|Պաւղիկեան ժողովրդային շարժում]]<nowiki/>ը՝ ընկերային-կրօնական բնոյթով (հաւասարութեան, ազատութեան եւ անկախութեան գաղափարներ), ու կը տարածուի բիւզանդական եւ արաբական տիրապետութեան կարգ մը շրջաններու մէջ, ընդգրկելով յոյներ, ասորիներ եւ ուրիշ ազգերէ ալ ապստամբներ։ Բիւզանդական կայսրութեան մէջ, անոնք կը հալածուին եւ իրենց ղեկավարը կը սպաննուի։
700 թուականէն ետք, արաբներու կողմէ դրուած ծանր տուրքերը, մեծ թիւով իսլամ ցեղերու բնակեցումը հայ գիւղացիներուն պատկանող հողերուն վրայ, հայկական եկեղեցւոյ եւ հայ նախարարական տուներու տկարացումը (չեն կարողանար հայ ժողովուրդին, գիւղացիին շահերը պաշտպանել), անտանելի կը դարձնեն կացութիւնը։ Չդիմանալով, կարգ մը շրջաններու մէջ հայ գիւղացիներ կ՛ապստամբին հայկական եկեղեցուոյ, հայ նախարարներուն եւ արաբներուն դէմ․ կը կողոպտեն ու կ՛այրեն քանի մը բերդեր եւ վանքեր։
720-ի Դուինի ժողովի ընթացքին, Պաւղիկեանները օրէնքէ եւ կրօնքէ դուրս կը համարուին։ 725-ին, հայ նախարարներուն եւ եկեղեցուոյ բանակը կը յարձակի անոնց դէմ։ Պաւղիկեանները երկար ժամանակ դիմադրելէ ետք, կը պարտուին։ Անոնցմէ շատեր Բիւզանդիոն եւ ապա [[Եւրոպա]] կը փախչին։
Կ՛ենթադրուի թէ անոնց ղեկավարը Պաւղոս (Պօղոս) անունով գիւղացի մըն էր։
====== Թոնդրակեան շարժում ======
Դար մը ետք, [[Թոնդրակ]] գիւղին մէջ ծնունդ կ՛առնէ նոյն գաղափարներով նոր ապստամբութիւն մը՝ [[Թոնդրակեան շարժում]]<nowiki/>ը, որ կը մերժէ հայ եկեղեցւոյ եւ հայ նախարարական վիճակը։ Հայ գիւղացիներու այս շարժումն ալ կը ճզմուի։
===== Պայքար Հայաստանի անկախութեան վերականգման համար =====
8-րդ դարուն հայերը քանի մը անգամ [[Ապստամբութիւն|կ՛ապստամբին]] Արաբական խալիֆայութեան դէմ, սակայն ապարդիւն, որովհետեւ հայ նախարարական տուներուն միջեւ միակամութիւն չկայ։ Մէկ դարուան պայքարը կ՛աւարտի [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներու]] յաղթանակով, որոնք կը գլխաւորեն հայոց պետականութեան վերականգնման պայքարը։[[Պատկեր:David_of_Sasun_2.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:David_of_Sasun_2.JPG|ձախից|մինի|Սասունցի Դաւիթի արձանը Երեւանի մէջ]]8-րդ դարու վերջէն Բագրատունիները կը հովանաւորեն երկրի բոլոր կարեւոր պաշտօնները, եւ գահերէց իշխան/ներ կը նշանակեն իրենց հաւատարիմ զինակիցները՝ [[Արծրունիներ]], [[Սիւնիներ]] ու [[Վրաց Բագրատունիներ]]։ [[Աշոտ Մսակեր]] Բագրատունին կը դառնայ հայոց իշխան եւ իր իշխանութեան տարածքին կը միացնէ Մամիկոնեաններու հայրենիք [[Տարօն]]<nowiki/>ը եւ [[Տայք]]<nowiki/>ը, [[Կամսարական]] իշխաններուն տարածքները [[Շիրակ (գաւառ)|Շիրակ]] եւ [[Արագածոտն]]:
9-րդ դարու կիսուն՝ 850–855-ականներուն, հայերը արաբական տիրապետութեան դէմ անգամ մը եւս ապստամբութեան դրօշ կը բարձրացնեն։ 850-ին հայերը Հայաստանէն կը հեռացնեն ոստիկան Ապուսեթին, իսկ 851-ին արաբական բանակի գլուխը կ՚անցնի անոր որդի Եուսուֆը։ Հայոց մարզպան եւ իշխանաց իշխան [[Բագրատ Բ. Բագրատունի|Բագրատ Բագրատունիի]] որդիները՝ Աշոտն ու Դաւիթը, կը յաջողին հակահարուածել թշնամիին զօրքերը, իսկ Եուսուֆը կը սպաննուի։ Այս դէպքերը [[Սասունցի Դաւիթ]] դիւցազնավէպին հիմքը կը հանդիսանան։
853–855 թուականներուն պայքարը կը ղեկավարէ Բագրատի եղբօր՝ [[Սմբատ Խոստովանող]]ի որդին [[Աշոտ Ա. Բագրատունի|Աշոտ]]<nowiki/>ը: Ան կը պայքարի սելճուք-թուրք զօրաւոր բանակի դէմ եւ 855-ին յաղթանակով կ՚աւարտի ապստամբութիւնը<ref name="aghayan_hay_jox_patmutyun_3">Ծ. Պ. Աղայեան. «Հայ ժողովրդի պատմութեան նկարազարդ ակնարկներ» էջ 31-37:</ref>: Աշոտը 855-ին կը դառնայ հայոց իշխան, ապա նաեւ՝ սպարապետ ու իշխանաց իշխան։ Շատերու վկայութեամբ՝ Աշոտին կը պակսէր միայն թագաւորական թագը։ Անոր կը նպաստէ նաեւ 876-ին հայազգի [[Բարսեղ Ա. Մակետոնացի]] կայսեր գահակալումը եւ [[Հայկական (Մակետոնական) հարստութիւն|Հայկական (Մակետոնական) հարստութեան]] հիմնադրումը Բիւզանդիոյ մէջ։ 885-ին կաթողիկոս [[Գէորգ Գառնեցի]]ն [[Բագարան]] քաղաքին մէջ Աշոտին հայոց թագաւոր կ՛օծէ։ Թագ եւ թագաւորական զգեստներ կ՚ուղարկեն [[Պաղտատ]]<nowiki/>ի խալիֆն ու Բիւզանդիոյ կայսրը. հայոց պետականութիւնը կը վերականգնուի [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներու դրօշ]]<nowiki/>ի հովանին տակ։
===== Բագրատունիներու թագաւորութիւն =====
''Տե՛ս բուն արձանագրութիւն՝ [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներու թագաւորութիւնը]]''[[Պատկեր:Bagratuni flag.svg|մինի|Բագրատունիներու դրօշակը]]
Բագրատունիներու թագաւորութեան սկզբնական շրջանին, Հայաստանին կը միացուին Արշակունեանց թագաւորութեան պատկանող տարածքները։ Սակայն, Արծրունիներուն եւ Բագրատունիներուն միջեւ ընդհարումներուն պատճառաւ, արաբները հայկական լեռնաշխարհ կը մտնեն․ երկիրը կ՛աւերեն եւ հայ ժողովուրդը սովի կը մատնեն։ 9-րդ դարավերջին արաբները Հայաստանէն կը վտարուին։ Կը յաջորդեն 100 խաղաղ տարիներ։
928 [[Կարս]]<nowiki/>ը Հայաստանի մայրաքաղաք կը դառնայ։ Իսկ, [[Աշոտ Գ․ Ողորմած]] (Ողորմած կը կոչուի բարեսիրական գործունէութեան համար․ կը հիմնէ դպրոցներ, հիւանդանոցներ եւ ծերանոցնոր), 961 թուականին կը հիմնէ [[Անի Քաղաք|Անի մայրաքաղաք]]<nowiki/>ը (նախապէս [[Ախուրեան (գետ)|Ախուրեանի գետի]] ափին գտնուող Անի ամրոցը)։
[[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներուն թագաւորութիւն]]<nowiki/>ը կը տկարանայ երբ Բագրատունիներուն ներքին վէճերը Հայաստանը չեն կրնար պաշտպանել Բիւզանդիոնի եւ արաբներու յարձակումներէն եւ արեւելքէն արշաւող սելճուք թուրքերու արշաւանքներէն։ 1045 բիւզանդացիները Անի մայրաքաղաքը կը գրաւեն։ Հայաստան Բիւզանդական կայսրութեան ենթակայ կը մնայ մինչեւ 1071 թուականը, երբ սելճուքները Ալփ Արսլանին ղեկավարութեամբ [[Մանազկերտի ճակատամարտ (1071)|Մանազկերտի ճակատամարտ]]<nowiki/>ին պարտութեան կը մատնեն բիւզանդկան բանակը եւ Հայաստանը իրենց կ՛ենթարկեն։
====== Հայաստան առեւտուրի կարեւոր կեդրոն ======
Բագրատունիներու ժամանակաշրջանին, Հայաստանի քանի մը քաղաքներ՝ Դուին, Կարս, Անի շուկայի կարեւոր կեդրոններ կը դառնան օգտուելով Հայկական Բարձրաւանդակի դիրքէն․ Արեւելքի (յատկապէս [[Չինաստան]]), Արեւմուտքի (Բիւզանդիոն, Եւրոպա), Հարաւի (արաբական աշխարհ) եւ Հիւսիսի ([[Ռուսիա]]) խաչմերուկը։ Եւրոպական եւ Ասիական ապրանքները կարաւաններու միջոցաւ Հայաստանի շուկաները կը լեցնեն։ Իսկ, Հայաստանն ալ կ՛արտադրէ իր հանքերու հարստութիւնը եւ մանաւանդ [[Որդան Կարմիր]] ներկը։ Շնորհիւ առեւտուրին, Հայաստանի քաղաքները կը զարգանան, կը բարգաւաճին, կ՛առաջանան արհեստներու յատուկ շուկաներ։ Նոյնիսկ, նոյն արհեստին պատկանող վարպետներ համքարութիւններ (արհեստակիցներու ընկերութիւն) կը կազմեն, պաշտպանելու համար իրենց իրաւունքները։
====== Հայաստանի ներքին բաժանումները ======
Բագրատունեանց Թագաւորութեան ընթացքին, Հայաստանը միակամ չէ։ Գոյութիւն ունին փոքր թագաւորութիւններ կամ իշխանութիւններ, որոնք հպատակ են կեդրոնական թագաւորութեան։ Կարգ մը նախարարական տուներ կը բաժնուին Հայաստանի կեդրոնական թագաւորութենէն եւ փոքր թագաւորութիւններ կը հիմնեն իրենց շրջաններուն մէջ․ Արծրունիներ (908 - 1021) եւ Սիւնաց։ Իսկ Բագրատունիներուն Թագաւորութիւնը, ինքնին երեք մասի կը բաժնուի․ Կարսի թագաւորութիւն (հիմնադիր Աշոտ Գ․ Ողորմածին եղբայրը՝ Մուշեղ), [[Լոռի (մարզ)|Լոռիի]] կամ Տաշիր-Չորագետի թագաւորութիւն (հիմնադիր Աշոտ Գ․ Ողորմածին զաւակը)։
===== Հայաստան, Սելճուք Կայսրութեան նահանգ =====
[[Պատկեր:Shaddadid.gif|մինի|Հայաստան 11-րդ եւ 12-րդ դարերու ընթացքին]]
Ալփ Արսլանի արշաւանքներուն ընթացքին հայկական քաղաքներն ու գիւղերը կը քանդուին ու կ՛ամայանան, իսկ անոր յաջորդներու օրով, սելճուքներու կայսրութիւնը կը բաժնուի սելճուք պետութիւններու։ 12-րդ դարուն վերջաւորութեան Հայաստանի մեծ մասը կ՛իյնայ սելճուքներու Շահ-Արմէն պետութեան ձեռքը։ Անոնք Հայաստանը կը բնակեցնեն թուրք վաչկատուն ցեղերով։
Հայ նախարարական եւ իշխանական տուները իրենց հետեւորդներով կը գաղթեն Հայաստանի հիւսիս-արեւելեան շրջանները՝ [[Գուգարք]], [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]], [[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]] եւ [[Ուտիք]], ուր Վրաստանի օգնութեամբ (թագաւորը ծագումով հայ բագրատունի տոհմէն՝ Դաւիթ Բ․) հայկական անկախ իշխանութիւն կը հիմնեն։
====== Զաքարեանները ======
''Տե՛ս բուն արձանագրութիւն՝ [[Զաքարեաններ]]''
11-րդ դարուն վերջաւորութեան, [[Լոռի (մարզ)|Լոռի գաւառի]] հայկական նախարարական տոհմէն Զաքարէ Բ․ եւ Իւանէ Ա․ եղբայրները Վրաստանի Թամար թագուհիին թագաւորութեան տարիներուն իրենց շուրջ կը հաւաքեն հայ նախարարները եւ զօրաւոր բանակ կազմելով կ՛ազատագրեն կեդրոնական եւ հարաւային Հայաստանը ու կը ստեղծեն [[Զաքարեաններ|Զաքարեան Հայաստան]] անկախ պետութիւնը։ Զաքարեաններու ինքնիշխան պետութիւնը գրեթէ կ'ընդգրկէ [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներու]] թագաւորութեան տարածքը՝ [[Մեծ Հայք|Մեծ Հայքի Այրարատ]] եւ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]] նահանգները, [[Գուգարք]], [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախ,]] եւ [[Ուտիք]] նահանգներու մէկ մասը։ Սակայն, արեւելքէն մոնկոլները կ՛արշաւեն եւ տարիներ տեւող կռիւներէ ետք, մօտաւորապէա 50 տարի գոյատեւած Զաքարեաններու Հայաստանը կը քանդուի եւ [[Մոնկոլ-թաթարներու Տիրապետութիւնը Հայաստանի Մէջ|մոնկոլներուն]] կ՛ենթարկուի։ [[Պատկեր:Mongol Empire map.gif|մինի|Մոնկոլներու պետութեան՝ կայսրութեան զարգացումը]]
===== Հայաստան, Մոնկոլ տիրապետութեան տակ =====
1220 թուականէն սկսեալ, մոնկոլները Հայաստանի շրջանները կը գրաւեն։ Անոնց տիրապետութիւնը Պատմական Հայաստանի հողերուն վրայ կը յատկանշուի ծանր տուրքերով, ներքին պատերազմներով եւ հայերուն կողմէ անյաջող ապստամբութիւններով։
14-րդ դարասկիզբին, մոնկոլներու պետութիւնը երկուքի կը բաժնուի՝ իսլամ եւ հեթանոս։ Անոնց միջեւ եւ հայկական հողերուն վրայ կը սկսի երկարատեւ պատերազմ։ Իսլամ մոնկոլներու Ոսկեայ Հորդա պետութիւնը կը յաղթէ եւ գրաւած շրջաններուն մէջ կ՛որդեգրէ մեղմ քաղաքականութիւն, զարկ տալով տնտեսութեան։ Հայաստան կ՛օգտուի եւ յաջորդող տասնամեակներուն առեւտուրի կեդրոն կը դառնայ։
====== Հայաստանի տնտեսութեան եւ մշակոյթի զարգացումը ======
Ոսկեայ Հորդա պետութեան գերիշխանութեան ընթացքին Հայաստան տնտեսական աճ կ՛ապրի։ Հայ առեւտրականներ կարաւաններով մինչեւ [[Չինաստան]] կը ճամբորդեն ու հայկական արտադրութիւններ կը տանին։ Անոնք իրենց ապրանքները Եւրոպա կը փոխադրեն [[Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւն|Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութեան]] [[Այաս]] նաւահանգիստէն նախ մինչեւ [[Իտալիա|Իտալիոյ]] Ճէնովա եւ [[Վենետիկ]] քաղաքները եւ ապա՝ [[Եւրոպա]]յի մնացեալ երկիրները։
Հայկական եկեղեցին որոշ ազատութիւն կը վայելէ․ կը վերադարձուին հողերը, ուր մեծ թիւով հայ գիւղացիներ կ՛աշխատէին։
Հայկական մշակոյթը թափ կ՛առնէ։ [[Սանահինի Վանք|Սանահինի]], [[Հաղբատի Վանք|Հաղբատի]] եւ [[Գլաձորի համալսարան|Գլաձորի]] վանքերը համալսարաններ կ՛ունենան, ուր հայ վանականներ եւ երիտասարդ ուսանողներ հայկական մատեաններ կ՛ընդօրինակեն։
===== Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութիւնը =====
''Տե՛ս բուն արձանագրութիւններ՝ [[Կիլիկիա]] եւ [[Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւն|Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութիւն]]''
[[Պատկեր:Cilician Armenia-fr.svg|մինի|Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութիւնը]]
Սելճուք թուրքերուն [[Մանազկերտի Ճակատամարտ (1071)|Մանազկերտի]] մէջ տարած յաղթանակին պատճառով եւ թրքական ցեղերու Հայկական Բարձրաւանդակ ներխուժելէն ետք հազարաւոր հայեր Պատմական Հայաստանէն Կիլիկիա կը տեղափոխուին։ Հայերուն Կիլիկիա հաստատուելուն մէջ, մեծ դեր կ՛ունենայ Բիւզանդական բանակին հայազգի Փիլարտոս հրամանատարը․ ան բարեցակամ կը գտնուի եւ հայ իշխաններուն հողեր կը շնորհէ։
Երեք դարերու ընթացքին (1080-1375) հայերը իրենց բնօրրան՝ հայկական բարձրաւանդակէն դուրս կը հիմնեն նախ իշխանութիւն եւ ապա՝ թագաւորութիւն։ Քաղաքները կը զարգանան, նոյնպէս հայկական մշակոյթը։ Հողագործութիւնն ու անասնապահութիւնը, արհեստները թափ կ՛առնեն։ [[Այաս]] նաւահանգիստը առեւտուրի կեդրոն կը դառնայ։
Հայկական իշխանութիւնները սերտ յարաբերութիւններ կը մշակեն իրենց սահմանակից խաչակիր իշխանութիւններուն եւ անոնց ճամբով՝ Եւրոպայի հետ։ Առաջին անգամն էր, որ հայերը այնքան մօտիկ յարաբերութիւն կ՛ունենան Եւրոպային հետ եւ կ՛ազդուին անոր մշակոյթէն ու քաղաքակրթութենէն։
1375 Կիլիկիան [[Եգիպտոս]]<nowiki/>ի մեմլուքները կը նուաճեն։
===== Թրքական արշաւանքներ =====
[[Պատկեր:OttomanEmpire1566.png|մինի|Օսմանեան կայսրութիւնը 16-րդ դարավերջին]]
[[Պատկեր:Safavid Empire 1501 1722 AD.png|մինի|Սեֆեւեան Կայսրութիւն 16-րդ / 17-րդ դար]]
14-րդ դարավերջին, Կեդրոնական Ասիայէն Թիմուրլէնկի գլխաւորութեամբ թրքական ցեղեր կ՛արշաւեն։ Անոնք Հայաստանը քարուքանդ կ՛ընեն, հազարաւոր հայեր գերի կը տարուին կամ կը ջարդուին․ հայերու թիւը կը նուազի։ Յաջորդող 4 դարերուն ընթացքին, Հայկական բարձրաւանդակը թրքական ցեղեր կ՛արշաւեն, փոխելով Պատմական Հայաստանի դիմագիծը։
==== Հայաստան Օսմանեան եւ Սեֆեւեան Կայսրութիւններուն միջեւ ====
Հայաստանը 1500-էն մինչեւ 17-րդ դարու կէսերուն [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան]] եւ [[Սեֆեւեան Կայսրութիւն|Սեֆեւեան]] կայսրութիւններուն միջեւ պատերազմներուն թատերաբեմ կը դառնայ։ Երկու պետութիւններն ալ կ՛ուզեն Հայկական Բարձրաւանդակին տիրապետել։ Պատերազմները կը կատարուին հայկական հողերուն վրայ․ հայ գիւղացին, հայկական գիւղերը եւ քաղաքները կը տուժեն ''(աջին ցուցադրուած 2 պատկերներուն, յստակօրէն կը նկատուի թէ Հայկական Բարձրաւանդակը մշտապէս երկու կայսրութիւններուն միջեւ կռուախնձոր դարձած է)''։ Այս պատերազմները կ՛առաջացնեն հայերու մեծ գաղթը դէպի [[Խրիմ]], [[Լեհաստանի Հայերը|Լեհաստան]], Եւրոպայի զանազան երկիրներ, [[Վրաստան]], [[Պոլիս]] եւ մինչեւ հեռաւոր [[Հնդկաստան]]։
Հայաստան կը բաժնուի երկուքի՝ արեւմտեան (Օսմանեան կայսրութեան ենթակայ) եւ արեւելեան (Սեֆեւեան կայսրութեան ենթակայ)։
===== Հայաստան Օսմանեան տիրապետութեան տակ =====
Օսմանցիները հայկական հողերուն վրայ կը բերեն ու հայկական գիւղերուն մէջ կը բնակեցնեն քրտական վաչկատուն ցեղեր։ Անոնք օսմանցիներուն կողմէ կ՛գտագործուին Սեֆեւեաններուն հետ հաստատած սահմանը պաշտպանել եւ նաեւ բնիկ հայ ժողովուրդը նեղել եւ անոր գաղթը պատճառել։ [[Պատկեր:Six armenian provinces.png|մինի|Օսմանեան կայսրութիւնը 19-րդ դար։ Արեւմտեան Հայաստանի 6 վիլայէթները․ Ձախէն աջ՝ Սվազ կամ Սեբաստիա, Խարբերդ, Տիարպէքիր, Վան եւ հիւսիսը՝ Էրզրում]]1550-ական թուականներուն Կայսրութեան տարածքին, մասնաւորաբար արեւմտեան Հայաստանին մէջ, կը պայթի Ճելալեան (Ճելալիներուն) շարժումը․ բանակը անվճառ կը մնայ եւ մեծ թիւով զինուորներ կ՛ապստամբին։ Շարժումին հետեւանքն է, որ Հայաստանը մեծ վնասներ կը կրէ։ Մեծ թիւով հայեր, ուրիշ քրիստոնեաներու հետ կը գաղթեն (''տե՛ս [[Քերքիրայի հայերը]]'')։
====== Վիլայէթներ ======
Օսմանցիները [[Արեւմտեան Հայաստան]]<nowiki/>ը 6 վիլայէթներու (վիլայէթ=նահանգ) կը բաժնեն․ [[Էրզրում]], [[Վան]], [[Սեբաստիա|Սվազ]], [[Խարբերդ]], [[Տիարպէքիր]] եւ [[Պիթլիս]]։ Այս նահանգները կը կառավարուին թուրք կառավարիչէ՝ Վալի։
===== Հայաստան Սեֆեւեան տիրապետութեան տակ =====
Սեֆեւեանները թէպէտեւ «Հայաստան առանց հայերու» քաղաքականութիւն չեն գործադրեր, սակայն ծանր տուրքեր կը պարտադրեն։ 17-րդ դարասկիզբին օսմանցիներու եւ սեֆեւեաններու պատերազմին հետեւանքը կ՛ըլլայ հազարաւոր հայերու բռնի գաղթը դէպի Պարսկաստան (''տե՛ս [[Նոր Ջուղա]]'')։ Անոնք Հայաստանը նահանգներու կը բաժնեն, ծանր տուրքեր կը պարտադրեն եւ հայութեան վրայ ճնշումներ կը բանեցնեն։ Արցախի մէջ հայ մելիքները (մելիք=իշխան) իրենց ժողովուրդով կիսանկախ վիճակ կ՛ունենան։
====== Խանութիւններ ======
Սեֆեւեանները Արեւելեան Հայաստանը 4 խանութիւններու (նահանգներու) կը բաժնեն․ Երեւան, [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւան]], [[Գանձակ]] եւ [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախ]] (Ղարաբաղ եւ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]])։
====== Հայաստանի ազատագրութեան համար գաղտնի ժողովներ Էջմիածնի մէջ ======
[[1547]] եւ [[1562]] թուականներուն, Էջմիածնի մէջ Կաթողիկոսի, հայ բարձրաստիճան կղերականներու, Սիւնիքի մելիքներու եւ մեծահարուստ հայ առեւտրականներուն ներկայութեամբ, Հայաստանի անկախութեան հարցով երկու գաղտնի ժողովներ կը գումարուին։ Այդ նպատակով Եւրոպա պատուիրակութիւններ կ՛ուղարկուին։ Սակայն ձեռնունայն՝ կը վերադառնան։
[[1678 թուական|1678]] Էջմիածնի մէջ, Կաթողիկոսին հրաւէրով գաղտնի ժողով կը գումարուի մասնակցութեամբ հարուստ հայ առեւտրականներու եւ մելիքներու։ Կ՛որոշուի պատուիրակութիւն ղրկել [[Եւրոպա]] Հայաստանի անկախութեան հարցին օգնութեան համար։ Պատուիրակութիւնը ճամբուն կէսին կը լուծուի, սակայն Սիւնիքի իշխանին զաւակը՝ [[Իսրայէլ Օրի]] կ՛որոշէ մինակը շարունակել այդ գործը։[[Պատկեր:Israel Ory.JPG|մինի|142x142փքս|Իսրայէլ Օրի]]
====== Իսրայէլ Օրիի առաքելութիւնը ======
''Տե՛ս բուն արձանագրութիւն՝ [[Իսրայէլ Օրի]]''
Իսրայէլ Օրի, մօտաւորապէս 20 տարի ([[1680 թուական|1680]]-[[1701 թուական|1701]]) Եւրոպա կը շրջի․ եւրոպական երկիրներուն թագաւորներուն եւ [[Հռոմ]]ի [[Հռոմի Պապ|Պապ]]<nowiki/>ին կ՛այցելէ ու անոնցմէ օգնութիւն կը խնդրէ Հայաստանը ազատագրելու թուրքերուն եւ պարսիկներուն լուծէն։ [[Ֆրանսա]]<nowiki/>յի մէջ, բաւական տարիներ կը ծառայէ ֆրանսական բանակին մէջ ու կը մասնագիտանայ ռազմական արուեստին։
Սակայն, Եւրոպացիները Հայաստանի հարցով չեն հետաքրքրուիր եւ Օրի [[Ռուսական Կայսրութիւն|Ռուսիա]] կ՛ուղղուի։ [[Մեծն Պետրոս]] հետաքրքրութեամբ կը լսէ Իսրայէլ Օրիին եւ միասնաբար ծրագիր կը մշակեն ռուսական բանակի դէպի հարաւ յառաջխաղացին մէջ հայութեան ունենալիք դերին եւ հայկական հողերու ազատագրման համար։ Սակայն [[1711 թուական|1711]] Պարսկաստանի [[Սպահան]] քաղաքէն դէպի [[Մոսկուա]] ճամբուն վրայ, [[Աստրախան]]ի մէջ Օրի յանկարծամահ կ՛ըլլայ։
==== Հայաստանի շուրջը հայկական գաղութներ ====
Արեւելեան Հայաստանի հայերը կապ կը պահեն [[Ռուսիա|Ռուսիոյ]] տարածքները գաղթած հայերուն նամանաւանդ հայ վաճառականներուն հետ, ինչպէս նաեւ [[Հնդկաստան]] հաստատուած հայ առեւտրականներուն հետ։ Բացի Պարսկաստանէն, Ռուսիոյ եւ Հնդկաստանի քաղաքներուն մէջ՝ գլխաւորաբար [[Քիեւ]], Քազան, [[Աստրախան]], Մատրաս եւ [[Կալկաթա]] կազմուած հայկական գաղութներ կան։
=== 18-րդ դար ===
==== Հայաստանի ազատագրման առաջին փորձեր ====
[[Պատկեր:Fortress of Halidzor.jpg|մինի|Հալիձորի բերդը]]
18-րդ դարասկիզբին Պարսկաստան կը դիմագրաւէ ներքին լուրջ խնդիրներ։ Ռուսիոյ [[Մեծն Պետրոս]] Ցարին բանակները շարունակելով դէպի հարաւ իրենց յառաջխաղացը, կը հասնին [[Կասպից Ծով]]։ Յուսալով թէ ռուսական բանակը Հայաստանի ազատագրման օգնութեան շուտով կը հասնի, Սիւնիքի իշխան [[Դաւիթ Բէկ]], Սիւնիք-Ղարաբաղի մելիքներուն ուժերը կը հաւաքէ եւ շրջանը հաստատուած Պարսկական բանակին վրայ կը յարձակի։ [[1723 թուական|1723]]-ին Սիւնիք-Ղարաբաղը անկախ կը հռչակուի։ Սակայն, [[1725 թուական|1725]] Մեծն Պետրոսի մահով ռուսական ուժերը ետ կը քաշուին եւ հայերը դէմ յանդիման կը գտնուին թրքական ուժերուն, որոնք [[Արաքս (գետ)|Արաքս գետը]] անցնելով կը յարձակին հայկական ուժերուն վրայ։ Երկու տարի տեւաբար կռուելով հայերը կը յաջողին թուրքերուն դիմադրել։
===== Հալիձորի ճակատամարտը =====
[[Պատկեր:Մխիթար Սպարապետի տապանաքարը Հին Խնձորեսկի Անապատ եկեղեցու տարածքում.jpg|մինի|Մխիթար Սպարապետի տապանաքարը, Խնձորեսկ]]
[[1727 թուական|1727]] թուրքերը [[Հալիձորի բերդ]]ը կը պաշարեն։ Հայկական ուժերը [[Մխիթար Սպարապետ]]ի գլխաւորութեամբ կը յաջողին դուրս գալ բերդէն եւ թշնամին պարտութեան մատնել։ Այս կռիւէն ետք, Պարսկաստանի Շահ Թահմազը կը ճանչնայ Սիւնիք-Ղարաբաղի անկախութիւնը եւ Դաւիթ Բէկին կը նկատէ իբրեւ դաշնակից թուրքերուն դէմ։ Տարի մը ետք, թուրքերը նոր բանակներով կը յարձակին հայկական ուժերուն վրայ։ Դաւիթ Բէկ կը սպաննուի եւ Մխիթար Սպարապետը կը շարունակէ անոր գործը։ Թուրքերը դաւադրութեան կը դիմեն եւ Մխիթար Սպարապետը կը սպաննեն։ Հայկական ուժերը կը լուծուին եւ կը փախչին։
===== Այրարատ նահանգի կռիւները =====
Նոյն շրջանին, [[Գանձակ]]<nowiki/>ի, [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]<nowiki/>ի եւ Երեւանի հայկական ուժերը կը կռուին Այրարատ ներխուժած թրքական ուժերուն դէմ։ Թուրքերը կը պարտուին, սակայն նոր ուժերով կը վերադառնան, Երեւանը կը գրաւեն ու քաղաքին հայերը անխնայ կը ջարդեն։
===== Ղարաբաղի կռիւները =====
Սիւնիքը գրաւելէ ետք, թուրքերը Ղարաբաղի (Արցախ) վրայ կը յարձակին։ Աւան մելիքը կը ղեկավարէ Ղարաբաղը պաշտպանող ուժերը, սակայն թուրքերը կը յաջողին Ղարաբաղը գրաւել։
==== Ռուս-թրքական պատերազմներ եւ Հայաստան ====
18-րդ դարուն ընթացքին [[Պալքանեան թերակղզի]]<nowiki/>ին եւ [[Ղրիմ|Խրիմի]] մէջ տեղի կ՛ունենան ռուս թրքական պատերազմներ։ Միաժամանակ հայկական գաղութներուն մէջ Հայաստանի անկախութեան գաղափարներ եւ ծրագրեր կը մշակուին ու աշխատանքներ կը տարուին այս ուղղութեամբ․ ինչպէս օրինակ՝ [[Հնդկաստան]] ([[Մատրասի Խմբակ|Մատրասի խմբակ)]], [[Մոսկուա]] (Առջ․ [[Յովսէփ Արղութեան]], [[Յովհաննէս Լազարեան|Յովհաննէս Լազարեան)]]։
[[Պատկեր:Vorogayt Parats.jpg|մինի|«Որոգայթ Փառաց», հայ իրաւունքի սահմանադրութեան առաջին տպագիր նախագիծը, հայ իրականութեան մէջ, Մատրաս 1773 թ., հեղ․՝ [[Շահամիր Շահամիրեան]]]]
Այս պատերազմները կը վերջանան Ռուսիոյ յաղթանակով եւ [[Քիւչուկ Քայնարճըի դաշինք]]ով։ Ռուսիա Կովկասի քրիստոնեայ ժաղովուրդներուն հովանաւորողը կը դառնայ։
'''''Մատրասի խմբակ․''' [[Հնդկաստան]]<nowiki/>ի Մատրաս քաղաքին մէջ կը կազմուի հայկական գրական-քաղաքական [[Մատրասի Խմբակ]] կազմակերպութիւնը, որուն գլխաւոր անդամներն են՝ [[Յովսէփ Էմին]], Մովսէս Բաղրամեան, [[Շահամիր Շահամիրեան|Շահամիր Շահամիրեան։]] Այս կազմակերպութիւնը հայերուն կոչ կ՛ուղղէ պայքարիլ Հայաստանի ազատագրութեան համար եւ վերակերտել անկախ հայրենիքը։''
«'''''Ազդարար»․''' [[1794 թուական|1794]]-[[1796 թուական|1796]] թուականներուն Մատրաս քաղաքին մէջ լոյս կը տեսնէ «<nowiki/>[[Ազդարար]]<nowiki/>» ամսաթերթը։ Անոր էջերէն ազատօրէն կ՛արտայայտուին Հայաստանի ազատագրութեան գործիչներուն միտքերն ու կարծիքները։ Հրատարակիչն է [[Յարութիւն Շմաւոնեան|Յարութիւն քահանայ Շմաւոնեան]]։ Ամսաթերթը կը տարածուէր Մատրասի, [[Կալկաթա]]յի, [[Պոլիս|Կոստանտնուպոլսոյ]], Պարսկաստանի հայկական գաղութներուն մէջ, ինչպէս նաեւ Արեւելեան Հայաստանի եւ Եւրոպայի հայկական շրջանակներուն մէջ։''
=== 19-րդ դար ===
[[Պատկեր:Amaras-vank.jpg|մինի|Արցախի [[Ամարասի վանք|Ամարաս վանքը]], կառուցուած 4-րդ դարուն։]]
==== Ռուս պարսկական պատերազմներ եւ Արեւելեան Հայաստանի միացումը Ռուսիոյ ====
19-րդ դարասկիզբին ռուս-պարսկական պատերազմները կ՛աւարտին Ռուսիոյ յաղթանակով։ Հայ կամաւորներ կը կռուին ռուսական բանակին հետ։ Կռիւները տեղի կ՛ունենան հայկական հողերուն վրայ։
===== Կիւլիստանի դաշնագիր =====
[[1813 թուական|1813]] Ռուսիոյ եւ Պարսկաստանի միջեւ Կիւլիստանի բերդին մէջ կը կնքուի [[Կիւլիստանի դաշնագիր|հաշտութեան դաշնագիր]]<nowiki/>ը, որով [[Արցախի Հանրապետութիւն|Ղարաբաղ]]<nowiki/>ը եւ [[Գանձակ]]<nowiki/>ը Ռուսիոյ տիրապետութեան կ՛անցնին։
===== Թիւրքմէնչայի դաշնագիր =====
[[Պատկեր:Armenian Cathedral of Kars.png|մինի|Նկար՝ 19-րդ դարասկիզբին․ Կարսի Սրբոց Առաքելոց եկեղեցին, կառուցուած՝ 10-րդ դարուն]]
[[1828 թուական|1828]] [[Թիւրքմենչայի պայմանագիր|Թիւրքմէնչայի դաշնագրով]] Արեւելեան Հայաստանը՝ Երեւանի, [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւան]]<nowiki/>ի, Ղարաբաղի եւ Գանձակի 4 խանութիւնները, վերջնականապէս [[Ռուսական Կայսրութիւն|Ռուսիոյ]] կը միացուին եւ [[1830 թուական|1830-]]<nowiki/>ին կը կազմեն «Հայկական Նահանգը» կամ՝« Հայկական Մարզ»։ Պարսկաստանի հազարաւոր հայերուն կ՛արտօնուի Հայաստան վերադառնալ, տեղափոխուիլ։
==== Արեւելեան Հայաստանը ռուսական գերիշխանութեան տակ ====
Ռուսերուն ներկայութիւնը հայ ժողովուրդը կ՛ոգեւորէ եւ անոր մօտ կ՛առաջացնէ ինքնավարութեան եւ կամ ազգային անկախութեան հեռանկարը։ [[Պատկեր:Armenian Oblast, 1828-1840.png|մինի|220x220փքս|«Հայկական Մարզ»ը]]
Ռուսիոյ Կովկաս ներկայութիւնը կը նպաստէ հայութեան կեանքի ապահովութեան եւ հոգեբանութեան վրայ։ Գիւղատնտեսութիւնը կը զարգանայ հայ գիւղացիին հասոյթ ապահովելով, շնորհիւ շրջանը բերուած գիւղատնտեսական արտադրութեան արդիական միջոցներուն։
Հայերը ռուսական բանակին կը զինուորագրուին եւ կամ կամաւորական գունդեր կը կազմեն եւ ռուսերուն կողքին կը կռուին։ Սակայն, երկար չի տեւեր այս «մեղրալուսինը»։
===== «Պոլոժենիա» եւ ռուսացման քաղաքականութիւն =====
[[1836 թուական|1836]]-ին ցարական կառավարութիւնը կը հռչակէ «Պոլոժենիա» կանոնագրութիւնը, ըստ որուն Ռուսիան որոշիչ դեր կ՛ունենայ Հայոց եկեղեցւոյ որոշումներուն մէջ, հետեւաբար Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին ընտրութեան։ Նաեւ կը սահմանափակէ հայկական վարժարաններուն դերը․ անոնք կրնան գոյութիւն ունենալ միմիայն եկեղեցւոյ հովանաւորութեան տակ։
[[1840 թուական|1840]]-ին «Հայկական Մարզ» անուանումը կը ջնջուի։ [[1849 թուական|1849]]-ին Երեւանը եւ շրջակայքը Ռուսիոյ մէկ պարզ նահանգը կը դառնան։ Իսկ մնացեալ հայկական շրջանները մաս կը կազմեն նորաստեղծ Էլիզաւէտպոլ նահանգին։
==== Պատերազմներ Օսմանեան եւ Ռուսական կայսրութեանց միջեւ ====
Ռուսերը օսմանցիներուն դէմ երկու ճակատներու վրայ կը կռուին՝ Պալքաններ եւ Կովկաս։ [[1829 թուական|1829]] թուականին, ռուսական բանակը կը գրաւէ Ախալքալաքը եւ հայկական [[Ջաւախք]]<nowiki/>ը եւ կը մտնէ [[Արեւմտեան Հայաստան]]․ կը գրաւէ Կարսն ու կը հասնի [[Կարին]] (Էրզրում)։ [[Ատրիանուպոլիս (Էտիրնէ)|Ատրիանուպոլսոյ (Էտիրնէ)]] հաշտութեան դաշնագրով, ռուսերը կը քաշուին [[Կարին]]<nowiki/>էն եւ [[Կարս]]<nowiki/>էն, սակայն կը պահեն Ջաւախքը։ Բնակչութեան տեղափոխում տեղի կ՛ունենայ․ թուրքերը Ջաւախքէն Օսմանեան կողմը կ՛անցնին, իսկ հազարաւոր հայեր՝ Ջաւախք կը տեղափոխուին։
==== Բարենորոգումներ ====
Եւրոպական երկիրները Օսմանեան կայսրութեան մէջ իրենց տնտեսական շահերը պահպանելու համար, սուլթանին կը պարտադրեն բարենորոգումներ (թանզիմաթ) կատարել, որպէսզի կարգաւորուի եւ պահպանուի կայսրութեան ներքին կեանքը։ [[1839 թուական|1839]] եւ [[1856 թուական|1856]] թուականներուն յաջորդաբար Հաթթը Շերիֆը եւ Հաթթը Հիւմայունը կը հռչակուին, որոնք կայսրութեան տարածքին մէջ բնակող հպատակներուն ազատութիւն եւ իրաւունքներու հաւասարութիւն կը խոստանային։
[[Պատկեր:Cover of the Armenian National Constitution (Ottoman Empire).jpg|ձախից|մինի|222x222փքս|Հայոց Ազգային Սահմանադրութիւն (կողքը)]]
==== Զարթօնք ====
[[Պատկեր:Raffi signature.jpg|մինի|263x263փքս|[[Րաֆֆի]]․ Զարթօնքի ամենակարեւոր դէմքերէն]]
Պատմական Հայաստանի հողերէն դուրս կազմուած գաղութները՝ Պարսկաստանի, [[Հնդկաստան]]<nowiki/>ի, [[Վենետիկ]]<nowiki/>ի, [[Վիեննա]]<nowiki/>յի, [[Թիֆլիս]]<nowiki/>ի, [[Պոլիս|Պոլսոյ]], [[Մոսկուա]]<nowiki/>յի, իրենց վանք-դպրոցներով, վարժարաններով ու հրատարակութիւններով կը լուսաւորեն, կ՛արթնցնեն հայ երիտասարդն ու ժողովուրդը։
Օսմանեան կայսրութեան մէջ կարգ մը հայկական դպրոցներ հայ մտքի զարթօնքին մեծ դեր կ՛ունենան, ինչպէս օրինակ՝ [[Իզմիր]]<nowiki/>ի (Զմիւռնիոյ) Մեսրոպեան վարժարանը հիմնուած [[1775 թուական|1775]], Հռիփսիմեան Աղջկանց Դպրատունը, [[Պոլիս|Պոլսոյ]] մէջ [[1790 թուական|1790]]-ական թուականներէն հիմնուած թաղային դպրոցները եւ [[Սկիւտար]]<nowiki/>ի Ճեմարանը (հիմնուած [[1838 թուական|1838]]-ին)։
Իսկ հայ ժողովուրդի բնօրրան Արեւմտահայաստանի մէջ [[1858 թուական|1858]]-էն ետք կը հիմնուին արդիական կրթական հաստատութիւններ, ինչպէս՝ [[Մկրտիչ Խրիմեան|Խրիմեան Հայրիկ]]<nowiki/>էն հիմնուած [[Վարագայ Ժառանգաւորաց վարժարան]]<nowiki/>ը ([[1858 թուական|1858]]) , [[1863 թուական|1863]]-ին [[Մշոյ Սուրբ Կարապետի Ժառանգաւորաց ուսումնարան]]<nowiki/>ը։
Հայ գրական լեզուն՝ գրաբարը, տեղի կու տայ խօսակցական լեզուին։ Առաջին [[Խաչատուր Աբովեան]]<nowiki/>ն է որ իր գրութիւններուն մէջ կը գործածէ պարզ ժողովուրդին կողմէ գործածուած հայերէնը։
Արեւմտահայ մտաւորականներու ջանքերով, [[1863 թուական|1863]]-ին Սուլթանը կը վաւերացնէ [[Ազգային Սահմանադրութիւն|Հայոց Ազգային Սահմանադրութիւն]]<nowiki/>ը։<gallery widths="150">
Պատկեր:San Lazzaro degli Armeni, Venice aerial photo 2013.jpg|Վենետիկ․ [[Սուրբ Ղազար կղզի|Սուրբ Ղազար]] վանքը, համանուն կղզիին վրայ
Պատկեր:Wien - Mechitharistenkirche (1).JPG|[[Վիեննայի Մխիթարեանները|Վիեննայի Մխիթարեաններու վանքը]]․ նկար՝ մուտքը
Պատկեր:Ներսիսյան դպրոց.jpg|Թիֆլիսի [[Ներսիսեան Դպրոց (Թիֆլիս)|Ներսիսեան Ճեմարանը]]
Պատկեր:Lazarev Institute 1838.jpg|Մոսկուայի [[Լազարեան Ճեմարան (Մոսկուա)|Լազարեան Ճեմարանը]]
Պատկեր:Էջմիածնի մայր տաճար, ArmAg 11 121 (2).jpg|[[Գէորգեան Հոգեւոր Ճեմարան|Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանը]]
Պատկեր:Abovianportrait.jpg|Խաչատուր Աբովեան
</gallery>
==== Հայկական Հարցը միջազգային սեղանին վրայ ====
Ռուսերը կը շարունակեն աստիճանաբար իրենց յառաջխաղացքը դէպի հարաւ՝ հարաւ-արեւմուտք ([[Պալքանեան թերակղզի]]) եւ հարաւ-արեւելք (հարաւային Կովկաս): Իրենց զօրքին մէկ մասը, հրամանատարութեամբ հայազգի զօրավարներ [[Լորիս Մելիքով]]<nowiki/>ի, [[Ղուկասով]]<nowiki/>ի եւ Լազարեւի կը գրաւէ Կարսը եւ Կարինը (Էրզրում): Այս պատերազմներէն ետք, [[1878 թուական|1878]] Փետրուարին [[Սան Սթեֆանոյի Պայմանագիր|Սան Ստեֆանոյի]] մէջ՝ [[Պոլիս|Պոլսոյ]] հիւսիս արեւմտեան արուարձան, կը կնքուի զինադադարի պայմանագիրը:
===== Սան Ստեֆանոյի պայմանագիր =====
[[Պատկեր:Berliner kongress.jpg|մինի|Պերլինի վեհաժողովի մասնակից պետութիւններուն ներկայացուցիչները]]
Պայմանագրին 16-րդ յօդուածը (պարբերութիւնը) կ’ըսէ թէ․- «Սուլթանը կը խոստանայ պահպանել հայերու ապահովութիւնը չերքէզներու եւ քիւրտերու յարձակումներուն դէմ եւ անմիջապէս բարենորոգումներ կատարել հայկական նահանգերէն ներս»։ Նաեւ, զօրավար Լորիս Մելիքով իր զօրքով պիտի մնայ Կարին եւ Արեւմտեան Հայաստանի արեւելեան մասի կարգ մը հողեր կը միանան Ռուսիոյ: Առաջին անգամն է որ նորագոյն պատմութեան միջազգային թուղթերու մէջ հայկական հարցը կը նշուի «Հայաստան» եւ «հայեր» անուններով։
===== Պերլինի վեհաժողով =====
Սակայն Եւրոպայի «Մեծ ուժերը»՝ [[Անգլիա]] եւ Աւստրօ-Հունգարիա, մտահոգ Ռուսիոյ դէպի հարաւ յառաջխաղացքէն, [[Պերլինի Վեհաժողով|Պերլին]]<nowiki/>ի մէջ, 1 Յունիսին, [[1878 թուական|1878]]-ի Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի վերատեսման ժողովի կը հրաւիրեն։ Այս ժողովին, [[Հայկական Հարց]]<nowiki/>ը երկրորդական կը համարուի եւ 61-րդ յօդուածին մէջ «Հայաստան» բառը կը փոխարինուի «Հայկական մարզեր» եւ «Հայաբնակ վայրեր» բառակապակցութիւններով։ Այս ժողովին հայկական պատուիրակութիւնը կը գլխաւորէ [[Մկրտիչ Խրիմեան|Խրիմեան Հայրիկ]]։
=== Ազատագրական Պայքար ===
[[Պատկեր:Armenian Fedayees 1890-1896.jpg|մինի|1896- Հայ ֆետայիներու խումբ (ՀՅԴ)]]
Եւրոպական պետութիւնները մերթ ընդ մերթ «յիշեցնող գրութիւն»ներ կը ներկայացնեն Սուլթանին, յիշեցնելու համար '''չեղած''' հայկական բարենորոգումները․ սակայն ապարդիւն։ 19-րդ դարու կէսերէն ետք հայկական հարցին կապակցութեամբ կ՛առաջանան հայկական կազմակերպութիւններ, մտաւորական եւ զինեալ խմբակներ, որոնք կը զարգանան եւ կը կազմեն կուսակցութիւններ։ Սուլթանը կը շարունակէ իր հայկական հողերը հայերէ պարպելէ քաղաքականութիւնը` կը սաստկացնէ հալածանքները, ծանր տուրքեր կը դնէ։ Հայութիւնը կը սկսի ինքնավարութիւն, ազատութիւն պահանջել, ինքնապաշտպանութեան զինական (ֆետայական) խումբեր կը ստեղծուին․ անոնց նշանաբանն է՝ «Ազատութիւն կամ Մահ»։ [[1862 թուական|1862]] եւ [[1878 թուական|1878]] [[Զէյթուն]]ի մէջ ինքնապաշտպանական կռիւներ կը պայթին․ իբրեւ հակազդեցութիւն Սուլթանը քաղաքին մուտքին թրքական զօրանոց կը հաստատէ։
[[Մկրտիչ Խրիմեան|Խրիմեան Հայրիկ]]<nowiki/>ի եւ [[Ներսէս Վարժապետեան]]<nowiki/>ի քաջալերանքով [[Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտահայաստան]]<nowiki/>ի, Արեւելահայաստանի եւ Ռուսիոյ կայսրութեան տարածքին մէջ՝ «Դէպի Երկիր» նշանաբանով, կը ստեղծուին կրթադաստիարակչական խմբակներ, միութիւններ, ընկերութիւններ եւ կազմակերպութիւններ՝ նաեւ յեղափոխական գաղափարներով (կը զուգադիպին Զարթօնքի շրջանին)։ Անոնք առաջին հերթին կրթադաստիարակչական եւ հայ մտքի լուսաւորութեան տարածման նպատակը կ՛ունենան եւ ընդհանրապէս գաղտնի կը գործեն։
[[Պատկեր:Mshak Logo.svg|մինի]]
* Պոլիս․ [[Ազգանուէր Հայուհեաց Ընկերութիւն]] ([[1879 թուական|1879]]), Դպրոցասէր Տիկնաց Ընկերութիւն (1879), Արարատեան Ընկերութիւն Հայոց ([[1880 թուական|1880]]), Միացեալ Ընկերութիւն (Դպրասիրաց Արեւելեան Ընկերութեան եւ Կիլիկեան Ընկերութեան ([[1880 թուական|1880]]) միաձուլման արդիւնք)։
* Վասպուրական․ [[Միութիւն ի Փրկութիւն]] ([[1872 թուական|1872]]), [[Սեւ Խաչ]] ([[1878 թուական|1878]]), [[Յառաջդիմական Միութիւն]], [[Քաղաքական Ակումբ]], [[Զինակիր Ընկերութիւն]] (1878-[[1882 թուական|1882]])։
* Տարօն․ [[Վասպուրական]]<nowiki/>ին նման [[Տարօն]]<nowiki/>ը յեղափոխական կեդրոններէն մէկը կ՛ըլլայ գլխաւորաբար իր [[Մուշ|Մշոյ]] [[Ազգային Կեդրոնական Վարժարան (Մուշ)|Ազգային Կեդրոնական վարժարան]]<nowiki/>ով ([[1878 թուական|1878]])։
* Կարին (Էրզրում)․ Թատերական եւ Վանդանանք ընկերութիւնները (1878)։ [[Պաշտպան հայրենեաց]] ([[1881 թուական|1881]] Մայիս)* (կամ՝ Գաղտնի Ընկերութիւն Բարձր Հայոց) յեղափոխական ընկերութիւնը։
[[Պատկեր:Van 1915.png|մինի|Ձախէն աջ` Յարութիւն, [[Արամ Մանուկեան]], [[Վանայ Իշխան|Իշխան]] եւ Սողօ]]'''''Պաշտպան հայրենեաց'''․ ընկերութիւնը կը գործէ խիստ գաղտնի, սակայն անդամները կը մատնուին ու կը ձերբակալուին։ Անոնց բանտարկութեան եւ դատավարման արձագանգը Եւրոպայի մէջ մեծ ծաւալ կ՛առնէ, իսկ Օսմանեան Կայսրութեան մէջ հայերու առաջին քաղաքական դատավարութիւնն է։''
Իսկ Արեւելահայաստանի եւ ընդհանրապէս ռուսական կայսրութեան տարածքին մէջ կը ստեղծուին հետեւալ խմբակները․ Բարենպատակ Ընկերութիւն ([[1869 թուական|1869]]-[[Գիւմրի|Կիւմրի]] կամ Ալեքսանտրապոլ), Հայրենեաց Սիրոյ Գրասենեակ ([[1874 թուական|1874]]-Մեծ Ղարաքիլիսէ), Ուժ կազմակերպութիւն ([[1880 թուական|1880]]-[[Շուշի]]), [[Մշակ (թերթ)|«Մշակ» թերթի]] հոսանքը ([[1872 թուական|1872]]-[[Թիֆլիս]])։ Հայ մտաւորականներ կը կազմեն հայկական խմբակցութիւն մը, որ թերթեր կը հրատարակէ («Մունետիկ» եւ «Հայրենասէր Ձայներ») թռուցիկներ կը ցրուէ։ [[1887 թուական|1887]]-ին [[Քրիստափոր Միքայէլեան]] եւ [[Ստեփան Զօրեան (քաղաքական գործիչ)|Ստեփան Զորեան]] (Ռոստոմ) կը փորձեն հիմնել գաղտնի տպարան մը, որպէսզի յեղափոխական միտքեր տարածեն, սակայն չեն յաջողիր եւ [[1889 թուական|1889-]]<nowiki/>ին կը կազմեն Երիտասարդ Հայաստանը (Դրօշակ յեղափոխական խմբակ)։ [[1882 թուական|1882]] [[Ներսէս Աբէլեան]] կը հիմնէ Հայրենասէրներու Միութիւնը։
Հայ ժողովուրդը, գլխաւորութեամբ անհատ մտաւորականներու կը կազմակերպուի։ Քաղաքական խմբաւորումներուն հետեւանքն է կուսակցութիւններու հիմնումը։ Յաջորդաբար կը հիմնուին․ [[Արմենական Կուսակցութիւն|Արմենական կուսակցութիւնը]] ([[«Արմէնիա» թերթ (1885)|«Արմէնիա» թերթը (1885)]] նախակարապետը կը հանդիսանայ), [[Հնչակեան կուսակցութիւն]]ը՝ [[«Հնչակ» թերթ|«Հնչակ» պաշտօնաթերթով]], [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն]]<nowiki/>ը (Հ․Յ․Դ․)՝ [[Դրօշակ (թերթ)|«Դրօշակ» պաշտօնաթերթով]]։ Իսկ աւելի ետք՝ [[Ռամկավար Ազատական Կուսակցութիւն]]<nowiki/>ը (Ռ․Ա․Կ․)՝ Հայ Ժողովրդական Կուսակցութիւնը անոր նախակարապետն է։
Արմենական, Հնչակեան եւ Հ․Յ․Դ․ կուսակցութիւնները իրենց ստեղծման հետ զուգահեռ, ֆետայական խումբեր կը կազմեն եւ ինքնապաշտպանական ազատագրական զինեալ պայքար կը տանին։ Ֆետայական պայքարը հայուն կեանքին մէջ խոր արմատներ ձգած, գրականութիւն ներշնչած եւ օրինակ դարձած է ապագային սերունդներուն, ինչպէս օրինակ՝ [[Արցախեան Ազատամարտ|Արցախի Ազատագրական Պայքար]]<nowiki/>ը։
Սուլթանի կառավարութեան կողմէն շարունակուող կոտորածներուն, ջարդերուն եւ եւրոպական պետութիւններուն անտարբերութեան եւ բարենորոգումներու ծրագիրներու չգործադրման դէմ, հայ կուսակցութիւնները կը հակազդեն խաղաղ ցոյցերով՝ Պոլսոյ [[Գում Գաբուի Ցոյցը|Գում Գափուի Մայր եկեղեցուոյ մէջ ցոյց]] ([[1890 թուական|1890]] Յուլիս 15), [[Պապը Ալիի ցոյցը|Պապը Ալիի ցոյց]] ([[1895 թուական|1895]]), իսկ հայկական կարգ մը շրջաններու մէջ ինքնապաշտպանական կռիւներ (քրտական հրոսախումբերու եւ թրքական Համիտէի զօրքերու դէմ) կը պայթին՝ [[Սասուն]] ([[1894 թուական|1894]]), [[Վան]]՝ (1894-[[1896 թուական|96]]), [[Զէյթունի Ապստամբութիւն (1895)|Զէյթուն]] ([[1895 թուական|1895]]), ինչպէս նաեւ բողոքի եւ ֆետայական վրէժխնդրական արարքներ՝ [[Պանք Օթոմանի Գրաւում|Պանք Օթթոմանի]] գրաւում (26 Օգոստոս [[1896 թուական|1896]]), [[Խանասորի Արշաւանք|Խանասորի արշաւանք]] ([[1897 թուական|1897]]) եւ [[Սուլթան Համիտի Մահափորձ|սուլթանի անյաջող մահափորձ]]<nowiki/>ը։
[[Պատկեր:Logo du journal Pro Armenia.jpg|մինի|Pro Armenia- Հայաստանի ի նպաստ [[Փրօ Արմէնիա (թերթ)|Փրօ Արմէնիա]] թերթին (1900-1914) առաջին թիւը. [[Փարիզ]], [[Ֆրանսա]]]]
'''''Մայիսեան Ծրագիր'''․ Սասնոյ կոտարածներէն (1894) ետք, Անգլիոյ վարչապետին եւ Ֆրանսայի դեսպանին նախաձեռնութեամբ սուլթանին հայկական վիլայէթներուն մէջ բարենորոգումներու ծրագիր մը կը ներկայացուի՝ [[1895 թուական|1895]] Մայիսին, սակայն երբեք չ'իրագործուիր։''
'''''Եւրոպայի հայասէրներ'''․ Հայկական ջարդերուն հանդէպ եւրոպական երկիրներուն ցուցաբերած անտարբերութեան առընթեր, կը գտնուին եւրոպացիներ եւ եւրոպական կազմակերպութիւններ, որոնք կը հակազդեն, ձայն կը բարձրացնեն հայկական ջարդերուն դէմ՝ հրատարակութիւններով, հրապարակախօսութիւններով։''
Սասունի կոտորածէն ետք, [[1895 թուական|1895]] Սեպտեմբերէն ջարդերը [[Տրապիզոն]], [[Բաբերդ]], [[Կարին|Էրզրում]], [[Երզնկա]], [[Պիթլիս]], [[Տիարպեքիրի Ջարդեր (1895)|Տիարպէքիր]], [[Խարբերդ]], [[Սվազ]], [[Մարաշ]], [[Ուրֆա]] եւ Այնթապ կը տարածուին։ Մօտաւորապէս 300․000 հայեր կը կը կոտորուին, 100.000 բռնի կը տեղափոխուին, կ՛աւերուին 2․500 հայկական գիւղեր, իսկ 100.000 հայեր Պատմական Հայաստանէն կ՛արտագաղթեն։
=== Նորագոյն շրջան ===
[[Պատկեր:The City of Adana.svg|մինի|Ատանա․ 1909 կրակի տրուած հայկական թաղամասերը]]
Թուրք երիտասարդ մտաւորականներ, սուլթանի բռնատիրութենէն դժգոհ, 19-րդ դարավերջերուն «Երիտասարդ Օսմաններ» անունով կը կազմակերպուին սուլթանէն պահանջելով բարենորոգումներ եւ սահմանադրական կարգերու հաստատում։ Շուտով կը լուծուին, սակայն անոնց գաղափարախօսութիւնը կը տարածուի ու խմբակներ կը ստեղծուին։ Անոնք հետզհետէ կը միանան եւ «Երիտասարդ Թուրքեր» (կամ «Երիտ-թուրքեր») շարժումը կ՛առաջանայ ու կը հիմնուի [[Միութիւն Եւ Յառաջադիմութիւն|Իթթիհատ վէ Թերաքքի (Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն)]] կուսակցութիւնը։ Կուսակցութեան կեդրոնը նախ [[Սելանիկ]]ը կը դառնայ ու ապա՝ [[Պոլիս]]ը։
Հայութիւնը, ինչպէս նաեւ մնացեալ քրիստոնեայ եւ կամ ոչ թուրք ժողովուրդները հաւատալով անոնց գաղափարախօսութեան՝ հաւասարութիւն եւ գործակցութիւն, խանդավառութեամբ կ՛ընդունին յեղաշրջումը ([[1908 թուական|1908]], Յուլիս 10)։ Սակայն հետզհետէ [[փան-թուրքիզմ]]ի ազգայնամոլ քաղաքականութիւնը կը յայտնաբերուի։
==== Ատանայի եւ Կիլիկիոյ ջարդերը ====
[[Ատանայի Կոտորած|1909 Ապրիլին Ատանայի]] հայկական թաղերուն մէջ յարձակումներ, կոտորածներ կը սկսին, որոնք կայծակի արագութեամբ [[Կիլիկիա|Կիլիկիոյ]] հայաշատ շրջանները կը տարածուին եւ մինչեւ [[Մարաշ]] եւ [[Քեսապ]] կը հասնին։ Ամիս մը ետք, զոհուած հայերուն թիւը 30 000 է։ Կիլիկիան տնտեսապէս կ՛աւերուի։ Որոշ տեղեր հայերը ինքնապաշտպանութեան կը դիմեն եւ աւելի քիչ զոհեր կու տան՝ [[Հաճըն]], [[Զէյթուն]], [[Տէօրթ Եօլ]]։
==== Օսմանեան խորհրդարանի հայ երեսփոխաները ====
[[Պատկեր:Мкртич Хримян.jpg|մինի|266x266փքս|Խրիմեան Հայրիկ կը մերժէ յանձնել Ս․ Էջմիածնի գանձերը․ գործ՝ Վարդգէս Սուրենեանց]]1908 Յուլիս 10-ի յեղաշրջումէն քանի մը ամիս ետք կը յաջորդեն Դեկտեմբերի ընտրութիւնները։ Օսմանեան խորհրդարանին մէջ առաջին անգամ ըլլալով կ՛ընտրուին 10 հայ երեփոխաներ (երեք գլխաւոր կուսակցութիւններու համագործակցութեամբ), հակառակ թրքական մարմիններու ջանքերուն, որպէսզի հայկական նահանգներուն մէջ հայ երեսփոխայ չընտրուի։ Հետագային` [[1912 թուական|1912]] ընտրութիւններուն օսմանեան խորհրդարանի հայ պատգամաւորներուն թիւը 18-ի կը հասնի, այսպէս․ 2 [[Պոլիս|Պոլսէն]]` Պետրոս Հալաճեան եւ [[Գրիգոր Զօհրապ|Գրիգոր Զոհրապ]] (չէզոք), 3 [[Կարին]]էն` [[Արմէն Գարօ|Գարեգին Փաստրմաճեան (Արմէն Գարօ]]), Յովսէփ Մատաթեան եւ Վազգէն Սերանկիւլեան, 3 [[Իզմիր]]է<nowiki/>ն` Ստեփան Սպարթալեան, Օննիկ Իհսեան եւ Վահան Պարտիզպանեան, 3 [[Սեբաստիա]]յէն` Տիգրան Պարսամեան եւ բժիշկներ [[Նազարէթ Տաղաւարեան|Նազարեթ Տաղաւարեան]] ու Փաշայեան, 1 Մարզվանէն` Կարապետ Թամայեան, 1 Ռոտոսթոյէն` [[Յակոբ Պապիկեան]]ը, 1 [[Ատրիանապոլիս|Էտիրնէէն]]` Յակոբ Պոյաճեան, 2 [[Սիս|Քոզանէն]]` Մատթէոս Նալբանդեան եւ [[Համբարձում Պօյաճեան|Համբարձում Պոյաճեան]], 1 [[Մուշ]]էն` [[Գեղամ Տէր Կարապետեան|Գեղամ Տեր-Կարապետեանը]], 1 [[Վան]]էն` [[Վահան Փափազեան]] (Կոմս):
==== Հայերուն վիճակը Անդրկովկասի մէջ ====
Անդրկովկասին մէջ, [[1870 թուական|1870]] - [[1890 թուական|1890]]-ական թուականներուն Ռուսիան կասկածամտութեամբ կը հետեւի արեւմտահայաստանի ազատագրման համար հայ քաղաքական խմբակցութիւններուն, կուսակցութիւններուն կազմութեան։ Կը հալածէ, կը բանտարկէ ու կ՛աքսորէ Դաշնակցական եւ Հնչակեան կուսակցականներ։ Նաեւ հակահայ քաղաքականութիւն կը վարէ․ 20-րդ դարու սեմին 400 հայկական դպրոցներ փակել կու տայ, ինչպէս նաեւ՝ թերթեր, գրադարաններ, եւայլն։ [[1903 թուական|1903]] Յունիս 12-ին Նիկոլայ Բ․ ցարը հայկական եկեղեցւոյ կալուածներուն եւ գոյքերուն բռնագրաւումը կը հրամայէ, այսինքն՝ հայութեան ինչքը։ Հայ ժողովուրդին ազգային հարստութիւնը պաշտպանելու համար, «Հայկական ինքնապաշտպանութեան կեդրոնական կոմիտէ»ն կը կազմուի։ Հայութիւնը արագօրէն կը կազմակերպուի ու բողոքի ցոյցեր տեղի կ՛ունենան ([[Երեւան]], [[Իգտիր]], [[Աշտարակ]], [[Թիֆլիս]], [[Պաքու]] եւ [[Կարս]]), որոնք սակայն ոստիկանութեան միջամտութեան պատճառով արիւնալի ընդհարումներու կը վերածուին։ Հ․Յ․Դ․ եւ Հնչակեանները հայ զոհերուն վրէժը լուծելու համար, կառավարական կարգ մը պաշտօնեաններ կ՛ահաբեկեն կամ մահափորձի կ՛ենթարկեն։ 83-ամեայ Կաթողիկոս՝ [[Մկրտիչ Խրիմեան|Խրիմեան Հայրիկ]], կը մերժէ յանձնել Սուրբ Էջմիածնի գանձերը։ Հայութեան միակամ դիմադրութենէն ետք, ռուս ցարը չեղեալ կը համարէ իր հրամանագիրը։ Փակուած հայկական կառոյցները կը վերաբացուին։
Հայութեան այս միահամուռ կեցուածքը կ՛անհանգստացնէ ցարը։ Անդրկովկասի թաթարները հայերուն դէմ կը լարէ։ [[1905 թուական|1905]] [[Փետրուար]]ին Պաքուի մէջ թաթարները զինուած, հայկական թաղերուն վրայ կը յարձակին․ կողոպուտ, կրակ, ջարդ։ նոյնը կը պատահի Երեւան, [[Նախիջեւան (քաղաք)|Նախիջեւան]], [[Գանձակ]]։ Դաշնակցութիւնը Պաքուի մէջ կը յաջողի կազմակերպուիլ ու ռուսական բանակին մէջ հայ զինծառայողներուն օգնութեամբ կը հակադարձէ։ Իսկ, [[1905 թուական|1905]] Մայիս 11-ին Թիֆլիսի մէջ [[Դրօ]]ն կ՛ահաբեկէ Նակաշիձէ կառավարիչը։[[Պատկեր:Map-of-Ottoman-Empire-1900.png|մինի|Քարտէս 1900․ Օսմանեան կայսրութեան նահանգները]][[1906 թուական|1906]] [[15 Օգոստոս|Օգոստոս 15]]-ին, Էջմիածնին մէջ կը սկսի ռուսահայութեան Սահմանադիր Ժողովը (կամ՝ Կեդրոնական Ժողով)։ Այս ժողովին, Խրիմեան Հայրիկ իր պատգամը կը փոխանցէ։ Օգոստոս 29-ին ոստիկանութիւնը ժողովը կը ցրուէ։ Կը յաջորդէ հալածանքներու սաստկացում։ [[1908 թուական|1908]] ցարական իշխանութեան դէմ աշխատած ըլլալու մեղադրանքով մօտ 2 000 հայեր կը ձերբակալուին։ Մեծամասնութիւնը ազատ կ՛արձակուի եւ բանտարկուած կը մնան 146 դաշնակցականներ, որոնց հրապարակային դատավարութիւնը տեղի կ՛ունենայ Փեթրոկրատի մէջ [[1912 թուական|1912]]-ին։ 52 հոգի երկարատեւ բանտարկութեամբ կը դատապարտուին։
==== Բարենորոգումներու հայկական պահանջը ====
[[1912 թուական|1912]]-[[1913 թուական|13]] Պալքանեան պատերազմէն Թուրքիան պարտուած դուրս կ՛ելլէ ու կը կորսնցնէ գրեթէ եւրոպական իր բոլոր հողերը։ Հետեւաբար իր բոլոր ուշադրութիւնը արեւելեան նահանգներուն վրայ կը կեդրոնացնէ ու օսմանացման (թրքացման) քաղաքականութիւն կը սկսի վարել։ Հայ ղեկավարութիւնը կը սկսի հետապնդել [[Պերլինի Վեհաժողով|Պերլինի պայմանագրի 61-րդ յօդուածին]] մէջ առաջադրուած բարենորոգումներուն հարցը։
Թիֆլիսի մէջ կը գումարուի խորհրդակցական ժողով, որուն աւարտին կ՛ընտրուի «<nowiki/>[[Ազգային Բիւրօ]]<nowiki/>»ն ձեւակերպելու համար հայ ժողովուրդին պահանջները։
Պոլսոյ մէջ, Ազգային Երեսփոխանական Ժողովը հայկական պահանջներու նախագիծ մը կը պատրաստէ։
Թիֆլիսի եւ Պոլսոյ երկու նախագիծերը կը հաշտեցուին եւ [[Լոնտոնի ժողով (1913)|Լոնտոնի ժողովին՝ 1913 Յուլիս 3]], հայկական հարցը վեց պետութիւններուն ժողովին (գլխաւորութեամբ [[Ռուսիա|Ռուսիոյ]], Գերմանիոյ, [[Անգլիա|Անգլիոյ]] եւ [[Ֆրանսա]]յի) նիւթը կը դառնայ։ Գերմանիան կը մերժէ հարցը քննել։ ժողովէն ետք, Ռուսիոյ դեսպանը Բարենորոգումներու Ծրագիրը օսմանեան կառավարութեան կը ներկայացնէ։ Բանակցութիւնները կը շարունակուին եւ [[1914 թուական|1914]] Յունուար 26-ին կը ստորագրուի ռուս-թրքական համաձայնագիրը, որ հայկական բարենորոգումներուն կը վերաբերի, սակայն Թուրքիան [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ|Ա․ Համաշխարհային պատերազմը]] իբրեւ պատրուակ կը բերէ եւ եւրոպացի նահանգապետները արեւմտեան Հայաստան չմտած, անոնց երկրէն կը հեռացնէ։ [[Պատկեր:Թալեաթ փաշայի 16.09.1915 հեռագիր.jpg|մինի]]
==== Ա․ Համաշխարհային Պատերազմ եւ Հայոց Ցեղասպանութիւնը ====
''Տե՛ս [[Հայոց Ցեղասպանութիւն]]ը''
[[1914 թուական|1914]] Օգոստոս 2-ին Պոլսոյ մէջ պաշտօնապէս կը ստորագրուի [[Գերմանիա]]-[[Թուրքիա]] համաձայնութիւնը․ մէկ օր առաջ Գերմանիա պատերազմ յայտարարած է Ռուսիոյ դէմ։ [[Նոյեմբեր]] 4-ին Ռուսիան պատերազմ կը յայտարարէ Թուրքիոյ դէմ։ Օսմանեան կայսրութեան տարածքին կը ջնջուին եւրոպացիներուն առանձնաշնորհումները։
Օսմանեան կայսրութեան մէջ զօրաշարժ կը յայտարարուի, հայերը չեն բացառուիր՝ սակայն կը զինաթափուին ու կամ կը գնդահակարուին եւ կամ ալ տաժանակիր աշխատանքի կ՛ենթարկուին մինչեւ ոչնցացուին։ Պատերազմին պատրուակով, քաղաքացիներէն բռնութեամբ դրամ եւ պարէն կը պահանջուի, ինչպէս նաեւ ամեն տեսակի «զէնք»՝ որսի հրացան, դանակներ․․․։
[[Սարիղամիշ]]ի ռուս-թրքական ճակատումէն ետք (Դեկտեմբեր 1914), թրքական բանակը վերադարձի ճամբուն վրայ կը թալանէ եւ կը կոտորէ անզէն հայ բնակչութիւնը։ Թրքական բանակին պարտութիւնը կը վերագրուի հայերուն, որոնց «եղբայրները» միւս կողմն են՝ ռուսահայաստան։ Հայերը անվստահելի կը համարուին։
1914 Օգոստոսէն, Պոլսոյ մէջ [[Յատուկ Կազմակերպութիւնը (Թուրքիա)|Յատուկ Կազմակերպութիւնը]] (Թեշքիլաթը Մահսուսէ ''Teşkîlât-ı Mahsûsa'') բանտերէն ազատ կ՛արձակէ ոճրագործներ (Չեթէ) եւ զանոնք արեւելեան նահանգները եւ ուրիշ հայահոծ շրջաններ ([[Պոլիս]], [[Ռոտոսթօ]], [[Կիլիկիա]], [[Հալէպ]]) կը ղրկէ հայեր սպաննելու եւ նոյնիսկ գիւղեր բնաջնջելու՝ թրքական ոստիկանութեան հանդուրժողութեամբ։
1914 Նոյեմբեր 21-ին Օսմանեան Կայսրութեան տարածքին քրիստոնիայ թշնամիներուն դէմ «Սրբազան Պատերազմ» (ճիհատ) կը յայտարարուի։ [[1915 թուական|1915]] Փետրուարին հայերու բնաջնջման որոշումի պաշտօնական հրամանագրերը կը ղրկուին ըլլայ բերանացի ըլլայ ծածկագիր հեռագրերով․ տեղահանութենէն վերապրողներուն կեդրոնը [[Հալէպ]]ն է։ 1915 Սեպտեմբերին Պատմական Հայաստանը հայերէ գրեթէ պարպուած, վրայ կը հասնի ներքին գործոց նախարար [[Մեհմեթ Թալէաթ փաշա|Թալէաթի]] հրամանագիր-հեռագիրը, որով կը տեղեկացուի թէ կառավարութիւնը որոշած է ջնջել հայերու իրաւունքը ապրելու եւ աշխատելու օսմանեան կայսրութեան մէջ եւ կը հրահանգէ մանուկներուն անգամ չխնայել։ [[Պատկեր:AmbassadorMorgenthautelegram.jpg|ձախից|մինի|Օսմանեան կայսրութեան մօտ Ա․Մ․Ն․ Դեսպան [[Հենրի Մորկընթաու]]ի հայկական ջարդերուն մասին տեղեկագրութիւնը [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Ա․Մ․Ն․]] Կառավարութեան։ Համատարած ջարդերը կը նկարագրէ իբրեւ՝ ''«Ցեղի մը բնաջնջման կազմակերպուած փորձ»'' ]][[1915 թուական|1915]] Ապրիլ 23-24ի ընթացքին [[Պոլիս|Պոլսոյ]] եւ [[Իզմիր]]ի հայ մտաւորականութիւնը կը ձերբակալուի («<nowiki/>[[Հայ մտաւորականներու տեղահանութիւն (Կարմիր Կիրակի)|Հայ մտաւորականներու տեղահանութիւն» եւ կամ «Կարմիր Կիրակի]]<nowiki/>»)․ 600 հայեր կը բանտարկուին եւ կամ օսմանեան տարածքին ներսերը կը քշուին ու չարչարանքներով կը սպաննուին։ Այս պատճառով հայ ժողովուրդը Ցեղասպանութեան յիշատակումի օրը ճշդած է [[Ապրիլ 24 (պատմութիւն)|Ապրիլ 24-ը]]։
''<u>Ցեղասպանութիւն</u>․ Առաջին անգամ այս բառը կը գործածուի Ռաֆայէլ Լեմքինի կողմէ [[1944 թուական|1944]] թուականին հրատարակած իր մէկ ուսումնասիրութեան մէջ (Genocide յունարէն γένος (ցեղ) եւ լատիներէն cida (սպաննութիւն) բառերու միացում), եւ կը բացատրէ․- «Ցեղասպանութիւն ըսելով, ըսել կ՛ուզենք ազգի մը կամ ցեղային խմբաւորումի մը բնաջնջումը»։''
Որոշ վայրերու մէջ հայերը կը դիմադրեն՝ [[Զէյթունի Դիմադրութիւն (1914)|Զէյթուն]], [[Վանի Ինքնապաշտպանութիւն (1915)|Վան]], [[Տարօնի հերոսամարտեր|Տարօն]], [[Սասուն]], [[Շապին Գարահիսարի հերոսամարտ|Շապին Գարահիսար]], [[Մուսա Լերան Հերոսամարտ|Մուսա լեռ]], [[Ուրֆայի Հերոսամարտ|Ուրֆա]]։ Սակայն բացառելով Վանի յաջող ինքնապաշտպանութիւնը, մնացեալ շրջաններուն մէջ թուրքերը կը յաջողին տեղահանել եւ կամ տեղն ու տեղ կոտորել։ Պարպուած հայկական գիւղերն ու քաղաքները անմիջապէս կը բնակեցուին պալքաններէն փախստական թուրքերու եւ քիւրտերու կողմէն։ Հայութեան ինչքը կ՛անցնի անոնց եւ պետութեան ձեռքը։ Թուրքերը ամէն ճիգ կը թափեն հայկական հողերէն հայու հետքը ջնջելու համար։
Ռուս Նիկոլայ Բ․ ցարը, հայերուն հանդէպ իր քաղաքականութիւնը կը փոխէ․ ռուս բանակը Թուրքիոյ վրայ ապահով եւ անվտանգ շարժելու եւ հայկական բարձրաւանդակի լեռներէն անցնելու համար հայերուն պէտքութեան ունի։ Արեւելահայաստանի հայ ղեկավարութիւնը սկիզբին կասկածամիտ է ռուսերուն հանդէպ։ Ռուսական բանակին մէջ արդէն զինուորագրուած են շուրջ 150 000 հայեր։ Արեւմտահայաստանի հայութեան ահաւոր լուրերը կը հասնին։ Թիֆլիսի մէջ կովկասահայութեան ղեկավար Ազգային Բիւրոն յանձն կ՛առնէ եւ կ՛ընդառաջէ ցարական իշխանութեան առաջարկին․ կը կազմակերպուին 7 կամաւորական գունդեր՝ Հնչակեանները առանձին խումբ մը կը կազմեն․ 6-րդ գունդը։ Ամերիկայէն Հայաստան կը հասնին հարիւրաւոր կամաւորներ։ <gallery widths="180">
Պատկեր:Hushardzan April Tasněmēki-1.2.3 from book.jpg|Հայոց ցեղասպանութեան զոհերու առաջին յուշարձանին լուսանկարը, հաստատուած 1919-ին [[Պոլիս|Պոլսոյ]] մէջ (Թաքսիմ հրապարակ), կազմաքանդուած՝ 1922-ին։
Պատկեր:Staff of armenian volunteers.png|Հայ կամաւորներ, 1914 - Խեչօ, [[Դրօ]], [[Արմէն Գարօ]]
Պատկեր:Pervaya Armyanskaya Drujina 2 battalion 1914.png|Հայ կամաւորական 2-րդ գունդը․ հրամանատարն է՝ [[Դրօ]]
Պատկեր:Pervaya Armyanskaya Drujina 4 battalion 1914.png|Հայ կամաւորական 4-րդ գունդը․ հրամանատարն է՝ [[Քեռի (ֆետայի)|Քեռի]]
Պատկեր:Pervaya Armyanskaya Drujina 3 battalion 1914.png|Հայ կամաւորական 3-րդ խումբը․ հրամանատարն է՝ [[Համազասպ Սրուանձտեան|Համազասպ]]
Պատկեր:Pervaya Armyanskaya Drujina 1 battalion 1914.png|Հայ կամաւորական 1-ին գունդը․ հրամանատարն է՝ [[Անդրանիկ Օզանեան|Անդրանիկ]]
Պատկեր:Hovsep Arghutyan 01.jpg|[[Յովսէփ Արղութեան (Իշխան)|Յովսէփ Արղութեան]]․ 7-րդ գունդի հրամանատար
Պատկեր:Commanders of Armenian volunteer units.png|Հայ կամաւորական գունդերու հրամանատարներ․ [[Քեռի (ֆետայի)|Քեռի]], [[Համազասպ Սրուանձտեան|Համազասպ]] եւ [[Խանասորի Վարդան|Վարդան]] (5-րդ գունդի)
Պատկեր:Aram Manukian.jpg|[[Արամ Մանուկեան]]․ [[Վանի հերոսամարտ|Վանի ինքնապաշտպանութեան]] ղեկավար, [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան]] Ներքին գործերու նախարար։
</gallery>
[[Պատկեր:4 տղաները ՀՅԴ կազմակերպած «Նեմեսիս» գործողութեան մարտիկներ.jpg|մինի|ՀՅԴ կազմակերպած «Նեմեսիս» գործողութեան մարտիկներ]]
Հակառակ եղած ջանքերուն, հայկական ջարդերուն լուրերը Օսմանեան սահմաններէն դուրս կ՛ելլեն։ 1915 Մայիս 23, դաշնակից երեք մեծ ուժերը՝ Անգլիա, Ֆրանսա եւ Ռուսիա թրքական կառավարութեան ղրկած հեռագրով մը կը զգուշացնեն զայն․․․։ Սակայն, հայոց ցեղասպանութիւնը ծրագրող եւ ձեռնարկող ոճրագործները անոնց կողմէ երբեք պիտի չպատժուին (անոնք արդէն Թուրքիայէն դուրս փախած են)։ Անպատիժ մնացած ոճրագործները, մէկ առ մէկ կը սպաննուին «<nowiki/>[[Նեմեսիսի Գործողութիւն]]<nowiki/>» որոշումով։
===== Կամաւորական գունդերուն մուտքը Արեւմտահայաստան =====
1915 Մայիս ամսուն, չորս կամաւորական գունդեր Վանի պաշարուած հայութեան օգնութեան կը հասնին, ռուսական բանակը կը հետեւի անոնց։ Վանի ազատագրումէն ետք, անոնք Անդրանիկ զօրավարին հետ կ՛առաջանան դէպի [[Պիթլիս]], սակայն ռուսերը հայկական հողերէն ետ քաշուելու հրամանը կը ստանան։ Արդէն ուշ է, Պիթլիսի, [[Սասուն]]ի եւ [[Մուշ]]ի հայութիւնը կոտորուած է։
1915 Դեկտեմբերին ցարական կառավարութիւնը կը հրամայէ կամաւորական խումբերուն ցրւումը եւ [[1916 թուական|1916]] սկիզբին մինչեւ գարնան ռուսական բանակը կրկին կ՛ուղղուի հայաթափ Արեւմտահայաստանի շրջանները, ուր ցարական կառավարութեան հրամանով զինուորական իշխանութիւն պիտի ստեղծուի։
Ռուսական յեղափոխութենէն ետք, պոլշեւիկները կը յայտնաբերեն Դաշնակիցներու միջեւ [[Սայքս-Փիքոյի համաձայնագիր (1916)|Սայքս-Փիքօ]] գաղտնի պահուած համաձայնագիրը (1916 Փետրուար), որով Արեւմտահայաստանը կը բաժնուէր Ռուսիոյ եւ Ֆրանսայի միջեւ։[[Պատկեր:İkdam, 4 Kasım 1918.jpg|մինի|238x238փքս|''İkdam'' Օսմանեան թերթի առաջին էջը, 4-11-1918․ կը տեղեկացնէ թէ Ճեմալ, Թալէաթ եւ Էնվեր Փաշաները Թուրքիայէն փախած են։]]
===== Արեւմտահայաստանը զինադադարէն ետք =====
Արեւմտահայաստանի մէջ մնացած են քիչ թիւով հայեր։ Անոնց թիւին կ՛աւելնան Եղեռնէն փրկուած փոքրաթիւ հայեր, որոնք իրենց շրջանները կը վերադառնան ([[Կիլիկիա]]ն ներառեալ)։ Անոնք կ՛ապրին վախի եւ ստրուկի վիճակի մէջ․ շատեր կ՛իսլամանան, որպէսզի իրենց ընտանիքը փրկեն։
[[1918 թուական|1918]]-ին հայերը հաւատալով Դաշնակիցներուն եւ յատկապէս Ֆրանսայի տուած խոստումներուն, հայկական լեգէոններ կը կազմեն եւ կը կռուին ֆրասական բանակին կողքին․ Ֆրանսա Կիլիկիոյ հայութեան ինքնիշխանութիւն խոստացած էր։ Եւ սակայն, 1920-ին յանկարծակի՝ Կիլիկիայէն դուրս կու գայ։
==== Արեւելահայաստանը եւ ռուսական յեղափոխութիւնը ====
Ա․ Համաշխարհային Պատերազմի աւարտին, Ռուսիոյ տնտեսութեան նախապէս ծանր վիճակը ա՛լ աւելի կը վատթարանայ։ [[1917 թուական|1917]]-ի Մարտ ամսուն յեղափոխութիւնը կը յաջողի եւ կ՛ոգեւորէ Կովկասի ժողովուրդներուն ալ (կայսրութեան գլխաւոր քաղաքներուն մէջ ծայր առած ցոյցերուն եւ գործադուլներուն իբրեւ հետեւանք, Մայիս 15-ին ռուս Ցարը՝ Նիկոլայ Բ․ կը ստիպուի հրաժարիլ գահէն)։
===== Օզակոմ եւ Պոլշեւիկեան յեղափոխութիւն =====
Ռուս ժամանակաւոր կառավարութիւնը կը նշանակէ Կովկասեան վարչամեքենան՝ Օզակոմը։ Վերջինս, հայ կամաւորական եւ ֆետայական խումբերը կը զինաթափէ։ Սակայն, շնորհիւ հայ ղեկավարութեան (մասնաւորաբար [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Հ․Յ․Դ․]]), վիճակը կը փոխուի եւ Ցեղասպանութենէն մեծ թիւով վերապրողներ Երկիր կը վերադառնան։ Սակայն մտահոգ եղելութիւններէն՝ 1917 Հոկտեմբերին Թիֆլիսի մէջ կը գումարուի [[Արեւելահայոց Համագումար (1917)|Արեւելահայոց Համագումարը]], որու աւարտին կ՛ընտրուի 15 անդամներէ բաղկացած [[Հայոց Ազգային Խորհուրդ (1917, Թիֆլիս)|Հայոց Ազգային Խորհուրդը]]՝ նախագահութեամբ [[Աւետիս Ահարոնեան]]ի։ [[Պատկեր:Armenian soldiers 1918.jpg|մինի|1918․ հայ կամաւորներու գունդ]]
1917, Նոյեմբեր 7-ին Ռուսիոյ տարածքին կը պայթի [[Հոկտեմբերեան Յեղափոխութիւնը Եւ Հայաստանը|պոլշեւիկեան յեղախոփութիւնը]] (հին տոմարով՝ 24-25 Հոկտեմբեր 1917), որ 1918 Յունուար 18-ին կը պարտադրէ իր վարչակարգը։ Այս յեղաշրջումներուն առընթեր, Կովկասեան ճակատներուն վրայ կը շարունակուի ռուս-թրքական պատերազմը։
===== Սէյմ =====
1917 Նոյեմբեր 24-ին [[Թիֆլիս]]ի մէջ կ՛առաջանայ Կովկասեան Կոմիսարիատը՝ Սոցեալ-դեմոկրատ Մենշեւիկ, [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Հ․Յ․Դ․]], Մուսաւաթ եւ Կովկասեան ուրիշ կուսակցութիւններու մասնակցութեամբ։ Իսկ 1918 Փետրուար 10-ին Թիֆլիսի մէջ կը կազմուի Սէյմը․ Մարտ ամսուն կը հռչակուի Կովկասի անկախ հանրապետութիւնը (հայեր, ազերիներ, վրացիներ եւ Անդկովկասի ուրիշ ազգեր), սակայն ներքին տարակարծութիւնները եւ արտաքին միջամտումները ու ազգային քաղաքական շահերը անոր արագ լուծման պատճառ կ՛ըլլան։
====== Երզնկայի Զինադադարն ու Պրեսթ-Լիթովսկի հաշտութեան համաձայնագիրը ======
Մինչ Դեկտմեբեր 5-18, [[Երզնկայի Զինադադար (1917)|Երզնկայի Զինադադարի]] բանակցութիւնները` Կովկասեան Կոմիսարիատի պատուիրակութեան եւ Թուրքիոյ միջեւ կ՛առաջանան, ու Սէյմը Տրապիզոնի մէջ վերջնական համաձայնութեան համար կը պատրաստուի, անդին ռուսական զօրքերը կը հեռանան Կովկասեան ճակատէն եւ [[Վլատիմիր Լենին|Լենին]] Կեդրոնական Պետութիւններուն հետ Մարտ 3-ին, կը ստորագրէ [[Պրեսթ-Լիթովսքի հաշտութեան պայմանագիր|Պրեսթ-Լիթովսկի Պայմանագիրը]], որով պոլշեւիկեան Ռուսիան Թուրքիոյ կը յանձնէ [[Կարս]]ը, [[Արտահան]]ը եւ [[Պաթում]]ը։ Ռուսական զօրքերու հեռացումով, թուրքերը 1918-ի Փետրուարին կ՛անցնին յարձակման եւ օգտուելով Սէյմի մէջ ստեղծուած խառնակ վիճակէն, երկու ամսուան ընթացքին ետ կը գրաւեն [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի տարածքները։ [[Պատկեր:May 28 1919 celebration Yerevan.jpg|մինի|1919, Մայիս 28․ Հայաստանի Անկախութեան Տօն, Երեւան]]
====== Պաթումի բանակցութիւններ ======
[[1918 թուական|1918]] Մայիս ամսուան ընթացքին, Պաթումի մէջ տեղի կ՛ունենան Կովկասեան Հանրապետութեան պատուիրակութեան եւ թուրքերու միջեւ հաշտութեան բանակցութիւնները։ Սակայն միաժամանակ, թրքական բանակը կը շարունակէ յարձակումները եւ յառաջխաղացքը դէպի Երեւանի նահանգը։ Թուրքերը Կովկասի պատուիրակութենէն կը պահանջեն Երեւանի նահանգէն հողամասեր։ Մայիս 26-ին Սէյմը կը լուծուի, հետեւաբար՝ Կովկասի Հանրապետութիւնն ալ եւ երեք ազգերը՝ հայեր, վրացիներ, ազերիներ, իրենց անջատ անկախութիւնը կը յայտարարեն։ Սակայն, իրարու միջեւ հողային հարցերը, կռիւներու կ՛առաջնորդեն։
==== Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն ====
Մօտաւորապէս ինը տարեր ետք, Պատմական Հայաստանի տարածքէն բաժին ինկած պզտիկ հողին վրայ, ջարդերէն եւ տեղահանութենէն յուսալքուած ժողովուրդով եւ տնտեսապէս քայքայուած՝ Հայաստանը կ՛անկախանայ։ Անկախութիւնը կը գոյատեւէ երկու տարի ծանր պայմաններու մէջ՝ բազմահազար գաղթականներ, պատերազմական վիճակ, սով ու համաճարակներ, քաղաքական ներքին ընդհարումներ։ [[Պատկեր:Panoramic view of Moudros, Lemnos Greece.jpg|մինի|Մուտրոսի համայնապատկեր․ [[Լիմնոս (կղզի)|Լիմնոս կղզի]], [[Յունաստան]] ]][[Հայ Ժողովուրդի Մայիսեան Հերոսամարտեր|Մայիս 24-28]], [[Սարդարապատ|Սարտարապատի]], [[Բաշ Ապարանի Ճակատամարտ|Բաշ-Ապարանի]] եւ [[Ղարաքիլիսա]]յի ճակատներուն վրայ հայութիւնը կը յաջողի ետ մղել թրքական բանակները։ [[Մայիս 28]]-ին կը հռչակուի [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Անկախութիւնը]] եւ պաշտօնապէս կը յայտարարուի Ազգային Խորհուրդին կողմէ Մայիս 30-ին․ [[Յովհաննէս Քաջազնունի]]ն [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Հանրապետութեան]] նախագահ կը նշանակուի։ Յունիս 4-ին Պաթումի մէջ կը կնքուի խաղաղութեան եւ բարեկամութեան դաշնագիրը, [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Անկախ Հանրապետութեան]] եւ [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան Կայսերական կառավարութեան]] միջեւ։ [[Հայաստանի դրօշ|Հայաստանի պետական դրօշը]]՝ եռագոյնը, կը վաւերացուի Երեւանի եւ Թիֆլիսի Ազգային Խորհուրդներու խառն նիստին՝ [[Երեւան]]ի մէջ։ [[1918]]-ի Օգոստոս 1-ին Հայաստանի Խորհուրդի պաշտօնական բացման օրը, եռագոյնը կը ծածանի խորհրդարանի շէնքին վրայ։
Արագ ժամանակամիջոցի մէջ կը ստեղծուին պետական եւ վարչական կառոյցներ՝ կառավարութիւն, խորհրդարան ([[1919 թուական|1919]]-ին կը կատարուին խորհրդարանի առաջին ազատ ընտրութիւնները)։ Կը մշակուին դիւանագիտական եւ առեւտրական յարաբերութիւններ․ Դաշնակից պետութիւնները կը ճանչնան Հայաստանի անկախութիւնը։ Հակառակ շրջանի անկայուն վիճակին, թափ կը տրուի վերաշինութեան։ Կը կանոնուորուի երկաթուղագիծի եւ ճամբաներու ցանցը։ Կը բացուի հայկական առաջին բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնը՝ [[Գիւմրի|Ալեքսանտրուպոլի (Կիւմրի)]] պետական համալսարանը ([[1920 թուական|1920]], Յունուար 31), իսկ՝ 1919 Մայիս 16, կ՛որոշուի հիմնել [[Երեւանի Պետական Համալսարան|Երեւանի Համալսարանը]]։ [[Հայերէն]]ը կը ճանչցուի իբրեւ պետական լեզու, կը կազմաւորուի հայկական բանակը։ [[1919 թուական|1919]], Մայիս 28-ին Հայաստանի սահմանները կը հասնին մինչեւ [[Կարս]] եւ [[Արտահան]]․ կը յայատարարուի Միացեալ Հայաստանի անկախութիւնը։ [[1920 թուական|1920]] Յունուար 19-ին Դաշնակից Պետութիւնները կը ճանչնան Հայաստանի defacto անկախութիւնը։ [[Պատկեր:William Orpen – The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles 1919, Ausschnitt.jpg|մինի|1919․ [[Փարիզի վեհաժողով (1919)|Փարիզի վեհաժողովը]]․ նկար՝ Ուլիամ Օրֆէն]]
===== Մուտրոսի զինադադարի համաձայնագիրը =====
1918 Հոկտեմբեր 30-ին ստորագրուած [[Մուտրոսի զինադադար (1918)|Մուտրոսի զինադադարէն]] ետք, օսմանեան բանակը Կովկասէն կը նահանջէ։ Հայկական բանակը կը հետեւի եւ ձմրան կը յաջողի վերագրաւել Երեւանի նահագէն շրջաններ։ Ըստ Դաշնակիցներուն համաձայնութեան, անգլիական բանակը կը մտնէ [[Կովկաս]], որպէսզի գերմանական եւ թրքական ուժերը վտարէ։
===== Փարիզի խաղաղութեան վեհաժողովը =====
1919-ի Յունուարին, [[Փարիզի վեհաժողով (1919)|Փարիզի մէջ յաղթական Դաշնակից Պետութիւններու համաժողովը]] կը գումարուի։ Անպաշտօն կը մասնակցին հայերը եւ Փետրուար 12-ին Հայաստանի պատուիրակութիւնն ու արեւմտահայոց «Հայոց Ազգային Պատուիրակութիւնը» միացած եւ գլխաւորութեամբ [[Աւետիս Ահարոնեան]]ի եւ [[Պօղոս Նուպար Փաշա|Նուպար Փաշայի]], հայութեան պահանջները կը ներկայացնեն։
* ''Անգլիոյ, Ֆրանսայի եւ աւելի ետք Ամերիկայի ներկայացուցիչներ, հայերուն մեծ խոստումներ տուած էին՝ պատերազմէն ետք լուծել հայկական հարցը։''
[[Պատկեր:Surb Amenaprkitch pre1926.jpg|մինի|1926․ բացիկ․ Ս․ Ամենափրկիչ եկեղեցին եւ [[Գիւմրի|Կիւմրի]] քաղաքը]][[Պատկեր:Syunik in Armenia.svg|մինի|169x169փքս|Սիւնիք]]
===== Պաքուի հայութեան ջարդը =====
1918 Սեպտեմբերին թրքական բանակը անակնկալօրէն կը յարձակի պոլշեւիկեան իշխանութեան տակ գտնուող [[Պաքու]]ի վրայ։ Անգլիական փոքրաթիւ զօրքը Պաքու կը մտնէ եւ կը մասնակցի քաղաքին պաշտպանութեան․ Պաքուի Ազգային Խորհուրդն ալ յանձն կ՛առնէ հայերուն պաշտպանութիւնը։ Սակայն, պոլշեւիկներուն եւ ագլիական զօրքին յանկարծակի հեռացումով, հայերը մինակ կը մնան թուրք բնակչութեան դէմ։ Սեպտեմբեր 15-ին քաղաքին 70 000 հայերուն կէսը կը բռնէ գաղթի ճամբան։ Նոյն օրը թուրք բնակչութիւնը զօրքին օգնութեամբ կը սկսի թալանել ու ջարդել մնացեալ հայութիւնը։ Մօտաւորապէս 20 000 հայեր կը զոհուին։
===== Հողային հարցեր դրացիներուն հետ =====
Անկախութեան առաջին օրէն իսկ, Վրաստանն ու Ատրպէյճանը թշնամական վերաբերմունք կ՛ունենան։
====== Վրաստանի հետ ======
[[Վրաստան]] վիճելի հարց կը դարձնէ [[Ախալքալաք]]ի եւ [[Լոռի (մարզ)|Լոռիի]] շրջանները։ 1918-ի Հոկտեմբերին, երբ օսմանեան բանակը կը քաշուի, հայկական բանակը [[Դրօ|Դրոյի]] գլխաւորութեամբ Լոռին կը գրաւէ։ 1919-ի վերջերուն, վրացական կառավարութիւնը կը բռնագրաւէ Թիֆլիսի հայոց զինամթերքի պահեստները եւ կ՛արգիլէ հայկական հաստատութիւններուն եւ անհատներուն զէնք կամ որեւէ օգնութիւն Հայաստան ղրկել։
====== Ատրպէյճանի հետ ======
1918-ի ամրան, Ղարաբաղի հայութիւնը կը յաջողի դիմադրել օսմանեան բանակի յարձակումներուն։ Զինադադարէն ետք, երբ վերջինները կը քաշուին, զօրավար [[Անդրանիկ Օզանեան|Անդրանիկը]] կ՛ուղղուի դէպի [[Շուշի]], որպէսզի [[Արցախի Հանրապետութիւն|Ղարաբաղը]] Հայաստանին միացուի։ Սակայն, անգլիացի հրամանատարը Անդրանիկին կը հրահանգէ ետ քաշուիլ, որովհետեւ Ղարաբաղի ապագան՝ ըստ հրամանատարին, պիտի որոշուէր հաշտութեան խորհրդաժողովին ընթացքին։ Նոյն հրամանատարը, հաշտութեան խորհրդաժողովէն առաջ, Պաքուէն կը յայտարարէ թէ Լեռնային Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը առ այժմ Ատրպէյճանին կը պատկանին։ [[Ազրպէյճան|Ատրպէյճան]] ժամանակ չի կորսնցներ եւ կը շրջափակէ Ղարաբաղը։ Հակառակ տնտեսական եւ ռազմական շրջափակումին, Ղարաբաղի հայութիւնը ամիսներ կը դիմադրէ։
* [[Պատկեր:Sharur District in Azerbaijan 2021.svg|մինի|165x165փքս|Շարուր (կարմիրով)․ [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւան]]]]''1919-ի ամրան Ատրպէյճանը՝ երբ Հայաստանը սահմանները կը մեծցնէ գրաւելով Կարսը, Շարուրը, Նախիջեւանն ու Սուրմալուն, Հայաստանի մահմետականները ապստամբութեան մղելով կը փորձէ Հայաստանէն հողեր խլել։ Առաւել, Դաշնակիցներուն կողմէ «Հայաստանի Ընդհանուր Կոմիսար» նշանակուած ամերիկացի գնդապետ Հասկըլ, 1919 Օգոստոսին Պաքու կը մեկնի ու Ատրպէյճանի կառավարութեան հետ կը ստորագրէ համաձայնագիր մը, որով Շարուր - Դարալագիազ - Նախիջեւանը վիճելի հողատարածքներ կը համարուին եւ Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը՝ Ատրպէյճանին յանձնուին։''
===== Կարմիր Բանակի եւ թրքական զօրքերուն յառաջխաղացքը =====
1920-ի ամրան, Պաքուի մէջ Մոսկուայի եւ Մուսթաֆա Քեմալի ներկայացուցիչները կը հանդիպին, հայ-ատրպէյճանական հողային հարցերը կարգադրելու համար։ Կարմիր բանակը եւ ատրպէյճանցիները միացած կը կռուին [[Արցախի Հանրապետութիւն|Ղարաբաղի]], [[Զանգեզուր]]ի եւ [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւանի]] մէջ։ Հայերը կը դիմադրեն [[Գարեգին Նժդեհ]]ի եւ Դրոյի գլխաւորութեամբ։ 1920, [[Օգոստոս 10]]-ին, [[Թիֆլիս]]ի մէջ, Հայաստանի պատուիրակութիւնը կը պարտադրուի ստորագրել համաձայնագիր մը, որով հողային զիջումներ կ՛ընէ, որպէսզի կանգ առնէ Կարմիր Բանակին յառաջխաղացքը։ Իսկ երկու շաբաթ ետք, Մոսկուայի մէջ կը կնքուի Խորհրդային Ռուսիոյ եւ քեմալական [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] համագործակցութեան դաշինքը։
[[Պատկեր:Yerevan prision after Bolshevik slaughter.jpg|մինի|165x165փքս|1921, փոտրուար․ Պոլշեւիկեան ուժերու կողմէն սպաննուած Երեւանի բանտարկեալները]][[1920 թուական|1920]] Սեպտեմբեր 23-ին կը սկսի հայ-թրքական պատերազմը։ Միաժամանակ, 1920 Հոկտեմբեր 14-ին Խորհրդային Ռուսիոյ ղեկավարութիւնը կ՛որոշէ Հայաստանը խորհրդայնացնել եւ այդ ուղղութեամբ ռազմական եւ քաղաքական ճնշումներ կը բանեցնէ։ Հոկտեմբեր 30-ին քեմալական զօրքերը Կարսը կը գրաւեն եւ կը շարժին դէպի Ալեքսանտրապոլ՝ Կիւմրի։ 1920, Նոյեմբեր 18-ին Հայաստանի կառավարութիւնը եւ Մուսթաֆա Քեմալին ներկայացուցիչը զինադադարի համաձայնագիր կը ստորագրեն․ թուրքերը մինչեւ Ալեքսանտրապոլ հասած են եւ քաղաքին հայութիւնը կոտորածի վտանգի տակ է։ Նոյեմբեր 29-ին Խորհրդային Ռուսիան Հայաստանի խորհրդային կարգեր պարտադրող վերջնագիր կը ներկայացնէ (Պորիս Լեգրանի ձեռամբ) Հայաստանի կառավարութեան, իսկ Նոյեմբեր 30-ին Մուսթաֆա Քեմալին ներկայացուցիչը Ալեքսանտրապոլի՝ Կիւմրի, մէջ վերջնագիր կը ներկայացնէ Հայաստանի ներկայացուցիչ [[Ալեքսանդր Խատիսեան|Ա․ Խատիսեանին]]։ Իսկ, Դեկտեմբեր 3-ին լուսաբացէն առաջ, Հայաստանի հրաժարած կառավարութիւնը կը ստորագրէ թուրքերուն առաջարկած պայմանները։
===== Սեւրի Դաշնագիր =====
1920 Օգոստոս 10-ին Փարիզի արուարձան Սեւրի մէջ [[Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի Թանգարան|Առաջին համաշխարհային պատերազմը]] յաղթած երկիրներու եւ սուլթանական Թուրքիոյ ներկայացուցիչներու միջեւ կը կնքուի հաշտութեան պայմանագիր՝ [[Սեւրի Դաշնագիր]]ը։ Հայաստանը Թուրքիոյ կողմէն կը ճանչցուէր իբրեւ ազատ, անկախ եւ միացեալ անկախ պետութիւն․ Հայաստանին յատկացուած է դաշնագիրին 6-րդ բաժինը, յօդուածներ՝ 88 - 93։ Սակայն, քեմալական Թուրքիան օգտուելով յաջորդող միջազգային նոր իրադարձութիւններէն, կը փորձէ Սեւրի հաշտութեան դաշնագիրը փոխարինել կամ անորմէ հրաժարիլ։
[[Պատկեր:11thRedArmyYerevan.jpg|մինի|1920 Նոյեմբեր․ Կարմիր Բանակի 11-րդ զօրագունդի մուտքը Երեւան]]
==== Խորհրդային կարգերու հաստատումը Հայաստան ====
1920, Դեկտեմբեր 2-ին, Հայաստանի կառավարութեան եւ Մոսկուայի լիազօր՝ Պ․ Լեգրանի միջեւ ստորագրուած համաձայնութեամբ, կը կազմուի առժամեայ «յեղափոխական կառավարութիւն», Դրոյի գլխաւորութեամբ։ Հայաստանին կը մնան Կարսի շրջանի մեծ մասը, Շարուր - Նախիջեւանն ու Զանգեղուրը։ Դեկտեմբեր 5-ին Հայաստան կը մտնէ Յեղկոմը՝ Հայաստանի առաջին պոլշեւիկ իշխանութիւնը։ Ըստ համաձայնութեան, քաղաքական հալածանքներ տեղի պիտի չունենան, սակայն, անոնք կը սկսին ու կը սաստկանան, ինչպէս նաեւ հայ բնակչութեան պահեստները կը խլուին, բանտ կը նետուին եւ կամ կ՛աքսորուին բոլոր ոչ պոլշեւիկ քաղաքական անձերը, մտաւորականներ, նոյնիսկ հայ բանակին բոլոր սպաները։ Շուրջ 2-3 ամիս սարսափի մթնոլորտ կը տիրէ։ Թուրքերը կը շարունակեն մնալ Կարս ու Ալեքսանտրապոլ։ Երկրին տարածքին ապստամբութիւններ կը ծագին*։ Այս կացութեան մէջ, կը ստեղծուի «Հայաստանի փրկութեան կոմիտէ»ն։
* '''''[[Փետրուարեան Ապստամբութիւն|Փետրուարեան ապստամբութիւն]]'''․ [[1921 թուական|1921]], Փետրուար 16-էն Հայաստանի բոլոր շրջաններէն դէպի Երեւան կը շարժին ապստամբներ։ «Հայաստանի փրկութեան կոմիտէ»ն կը պահանջէ Յեղկոմին հեռացումը։ Վերջինս, Փետրուար 17-ին գիշերը կը հրամայէ կացինահարուին բանտերուն մէջ գտնուող քաղաքական եւ մտաւորական դէմքերէն մաս մը, եւ ապա անոր անդամները Երեւանէն կը փախչին։ [[Փետրուար 18]]-ին, ժողովուրդը ապստամբներուն կը միանայ, Երեւան կը հասնին ու բանտերէն կ՛ազատեն մնացեալ քաղաքական եւ մտաւորական դէմքերը։ «Հայաստանի փրկութեան կոմիտէ»ն երկրին ղեկը կը ստանձնէ։''
Մոսկուայի մէջ, 1921 Մարտ 16-ին, ռուսերն ու թուրքերը Հայաստանի հողերը իրարու մէջ կը բաժնուին․ [[Կարս]]ն ու [[Սուրմալու]]ն Թուրքիոյ կը յանձնուին, իսկ [[Շարուր]]ն (Նորաշէն՝ անոր վարչական կեդրոնը) ու [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւանը՝]] Ատրպէյճանին։
[[Պատկեր:Nor Kharberd Road.jpg|մինի|Երեւանէն սկսող եւ Նոր Խարբերդէն անցնող ճանապարհը 1930-ականներու սկզբին]]
Առժամեայ «ազատութիւնը» երկար չի տեւեր։ [[Մարտ 25]]-ին Կարմիր Բանակը Հայաստանի վրայ կը յարձակի եւ Ապրիլ 2-ին Երեւանի մէջ պոլշեւիկեան իշխանութիւնը կը վերահաստատէ։ «Հայաստանի փրկութեան կոմիտէ»ն եւ Երեւանի բնակչութեան մէկ մասը քաղաքը կը լքեն ու դէպի [[Լեռնահայաստան]]* կը շարժին։ Կարմիր Բանակը, Երեւանի գրաւումէն ետք, Լեռնահայաստանին վրայ կը յարձակի։
* '''''Լեռնահայաստան'''․ Հայաստանի մէջ Յեղկոմին իշխանութեան հաստատումէն անմիջապէս վերջ, 1920, Դեկտեմբեր 25-ին, [[Տաթեւի Վանք|Տաթեւի վանքին]] մէջ «Ազատ Սիւնիք» կամ հետագային Ղարալագիազին ([[Վայոց Ձոր]]) միացումով՝ «Լեռնահայաստան» անունով Զանգեզուրը ինքնիշխան կը յայտարարուի։ Կեդրոնը՝ [[Գորիս]]ն է, իսկ իշխանութեան կազմը [[Գարեգին Նժդեհ]]ը կը գլխաւորէ։ Լեռնահայաստանի բնակչութիւնը, հակառակ շրջապատուած ըլլալուն, մինչեւ Յուլիս կը դիմադրէ Կարմիր Բանակին դէմ։ Յուլիս 2-ին Կարմիր Բանակը Գորիսը կը գրաւէ, իսկ 10 000 հայ գաղթականներ եւ Հայաստանի Հանրապետութեան ղեկավարները Արաքս գետը անցնելով Պարսկաստան կ՛ապաստանին։''
Սակայն, Լեռնահայաստանի բնակչութեան դիմադրութիւնը, պատճառ կը դառնայ որ շրջանը կցուի Խորհրդային Հայաստանին։
==== Խորհրդային Հայաստան ====
[[Պատկեր:Emblem of the Armenian SSR.svg|մինի|165x165փքս|Խորհրդային Հայաստանի զինանշանը]]Հայաստանը, հակառակ անցուցած բազմատեսակ դժուարութիւններուն, ինչպէս օրինակ՝ 1930 - 1938 հայ մտաւորականութեան սաստիկ հալածանքներ ու մաքրագործումներ ([[Յովհաննէս Քաջազնունի]], [[Աղասի Խանջեան]], [[Եղիշէ Չարենց]], [[Ակսել Բակունց]], [[Վահրամ Ալազան]], [[Գուրգէն Մահարի]], [[Վահան Թոթովենց]], [[Զապէլ Եսայեան]], [[Խորեն Ա Տփղիսեցի (Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս)|Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Խորէն Ա․]], նոյնիսկ պոլշեւիկ ղեկավարներ՝ Սարգիս Կասեան, Աւիս Նուրիջանեան, Սահակ Տէր-Գաբրիէլեան եւ շատ ուրիշներ), հայերէն լեզուի հեռացումը արմատներէն՝ ստեղծելով նոր ուղղագրութիւն, կը յառաջդիմէ գիտութեան, շինարարութեան, գործառարութեան, քաղաքակրթութեան, մշակոյթի, տնտեսութեան մարզերէն ներս։ Համաշխարհային համբաւի կ՛արժանանան հայ գիտնականներ, գրագէտներ, բանաստեղծներ, երաժիշտներ, նկարիչներ ․․․։
===== Հայաստան Բ․ Համաշխարհային Պատերազմին ընթացքին =====
[[1941 թուական|1941]] Յունիսին, [[Գերմանիա]]ն կը յարձակի [[Խորհրդային Միութիւն|Խորհրդային Միութեան]] վրայ։ Հայաստանի ժողովուրդին 20%՝ 300 000 հոգի, ռազմաճակատ կը մեկնի։ 75 000 կը զոհուի պատերազմի դաշտերուն վրայ եւ մօտաւորապէս 100 000 հաշմանդամ կը մնայ։ Պատերազմի աւարտին, հայ ժողովուրդին իրաւունք կը տրուի ընտրելու [[Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս]] (աթոռը թափուր մնացած էր 1938-էն ի վեր)։
[[Պատկեր:ԱԶԱՏ ՕՐ, Երեքշաբթի, 24 Յուլիս 1945.jpg|մինի|ԱԶԱՏ ՕՐ, Երեքշաբթի, 24 Յուլիս 1945. Աթէնք, Յունաստան]]
===== Հողային պահանջներ =====
Սփիւռքի մէջ նորաստեղծ Հայ Դատի Յանձնախումբը, [[1945 թուական|1945]], Մարտ 7-ին [[Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն|Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութեան]] բացման առիթով (ՄԱԿ), Արեւմտահայաստանը Խորհրդային Հայաստանին կցելու յուշագիր մը կը յանձնէ։ Յուշագրին մէջ կը յիշուի աշխարհի չորս ծագերուն ցրուած հայութեան հայրենիք վերադառնալու բաղձանքը։ Զանազան հայ կազմակերպութիւններ նոյնանման դիմումնագրեր կը յղեն մեծ պետութիւններուն եւ կամ ալ [[Մոսկուա]]։ Մոսկուա (հոս՝ Խորհրդային Միութեան վարչամեքենան) դրական կ՛ընդունի հայութեան խնդրանքը․ [[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ|Բ․ Համաշխարհային Պատերազմին]] ընթացքին ու վերջաուորութեան, Մոսկուան կը ձգտէր ընդլայնել Խորհրդային Միութեան սահմանները։ Կ՛արտօնուի ներգաղթը․ պատերազմի ընթացքին արտասահմանի հայերը շատ լաւ կրնային փոխարինել տասնեակ հազարներով հայ զոհերը։ Խորհրդային Հայաստանի եւ [[Սփիւռք (ընդհանուր)|Սփիւռքի]] մէջ խանդավառութիւն կը տիրէ, յոյսով թէ Հայաստանին պիտի վերադարձուին Կարսն ու Արտահանը, Ղարաբաղը, Նախիջեւանն ու Ախալքալաքը։ Այս ուղղութեամբ, Սփիւռքի գաղթօճախներուն մէջ ներգաղթի կազմակերպման համար կոմիտէներ կը կազմուին։
Սակայն խաբկանք մըն էր։ [[1947 թուական|1947]]-ին Հայաստանի Կոմկուսի առաջին քարտուղար Գրիգոր Յարութիւնեան կը յայատարարէ թէ Հայաստանը արագօրէն պիտի ընդունի մինչեւ 400 000 հայեր, բայց [[1948 թուական|1948]]-ին՝ 100 000 հայեր ընդունելէ ետք, ներգաղթը կանգ կ՛առնէ։ Մոսկուայի քաղաքականութիւնը փոխուած էր։
===== Հայաստանի ժողովուրդը կը յիշէ ու կը յարգէ =====
[[Պատկեր:Sardarabad Memorial.jpg|մինի|165x165փքս|Սարտարապատի յուշակոթողը]]
1915-ի Մեծ Եղեռնի զոհերուն յիշատակին համար կը կանգնեցնէ Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերու յուշահամալիր՝ [[Հայոց Ցեղասպանութեան Զոհերու Յուշահամալիր|Ծիծեռնակաբերդը]]․ աշխատանքները կը տեւեն երկու տարի՝ [[1965 թուական|1965]]-[[1967 թուական|1967]]։ Բացումը տեղի կ՛ունենայ Նոյեմբեր 29, [[1967 թուական|1967]]:
1918 Մայիս 21-29 մեծ յաղթանակին համար, կը կանգնեցնէ [[Սարտարապատի յուշահամալիր]]ը։
===== 1988-ի երկրաշարժը =====
[[1988 թուական|1988]] Դեկտեմբեր 7-ին, կէսօրուան ժամը 11։41՛ 6․9 Ռիխթըրի ուժգնութեամբ ահաւոր երկրաշարժ մը կը ցնցէ ամբողջ Հայաստանը։ Զոհերու թիւը կ՛անցնի տասնեակ հազարները։ 500 000-է աւելի անտուն կը մնան։ Ամբողջ Սփիւռքը օգնութեան կը հասնի․ հայութիւնը աշխարհի մէկ ծայրէն միւսը կը շտապէ ու ամէն տեսակի օգնութիւն կը հասցնէ ու տարիներ կը շարունակէ հասցնել Հայաստանին։ Մշակոյթի տարբեր բնագաւառներէն ներս համբաւ ստացած Սփիւռքահայեր ամէն ձեւով նեցուկ կը կանգնին հայրենիքին, ինչպէս օրինակ՝ «<nowiki/>[[Քեզի Համար, Հայաստա՜ն]]<nowiki/>» երգը՝ կատարուած [[Ֆրանսա]]յի 87 նշանաւոր երգիչներու կողմէ․ յօրինող՝ [[Ժորժ Կառվարենց]], բառերուն հեղինակ՝ [[Շարլ Ազնաւուր]]։
=== Ժամանակակից շրջան ===
==== Ազատ ու Անկախ Հայաստանի Հանրապետութիւն ====
Խորհրդային Միութեան տապալումէն ետք, Հայաստան [[1991 թուական|1991]], [[Սեպտեմբեր 21]]-ին կը վերագտնէ իր անկախութիւնը, որ միջազգային ճանաչում կը ստանայ։ Հակառակ եկած դժբախտութիւններուն ու բոլոր դժուարութիւններուն, [[Սփիւռք (ընդհանուր)|Սփիւռքի]] օգնութեամբ երկիրը կը զարգանայ։
1998-ին առաջին ընտրուած նախագահը՝ [[Լեւոն Տէր Պետրոսեան]]ը կը հրաժարի, նոր նախագահ կը դառնայ Ռոպերտ Քոչարեանը։ Երկրորդ թեկնածուն՝ [[Կարէն Տէմիրճեան|Կարէն Տեմիրճեանը]], որ խորհրդային կարգերու ժամանակ առաջին քարտուղարն էր (1974–1988), կ՛ընտրուի [[Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային Ժողով|Հայաստանի Ազգային ժողովի]] նախագահ, իսկ հրամանատար [[Վազգէն Սարգսեան]]ը՝ Հայաստանի վարչապետ։ [[1999 թուական|1999]], Հոկտեմբերի 27-ին Ազգային ժողովին սրահին մէջ ողբերգութիւն կը կատարուի. կը սպանուին Կարէն Տեմիրճեան, ՎազգԷն Սարգսեան եւ 6 պատգամաւորներ։ Այդ ժամանակ, Ազգային Անվտանգութեան ղեկավարն է [[Սերժ Սարգիսեան|Սերժ Սարգսեան]], որ 2008-ին կը դառնայ Հայաստանի երրորդ նախագահը։
2015, Դեկտեմբերի 6-ին տեղի կ՛ունենայ սահմանադրական բարեփոխումներու հանրաքուէ, որուն արդիւնքներուն համաձայն, Հայաստան կ՛անցնի կառավարման խորհրդարանական համակարգին, այսինքն երկրի գլխաւոր դէմքը վարչապետը կը դառնայ:
[[Պատկեր:AM 5000 dram Ag 1999 Games b.png|մինի|165x165փքս|Հայկական Դրամ․ Ի պատիւ Համահայկական առաջին խաղերուն]]
2018, [[Ապրիլ]]-[[Մայիս]] ամիսներուն ընթացքին կը կատարուի «<nowiki/>[[Հայկական Թավշեայ Յեղափոխութիւն|թաւշեայ յեղափոխութիւնը]]<nowiki/>»։ Հետեւանքն է՝ Սերժ Սարգսեանը 2018, Ապրիլ 23-ին հրաժարի իր պաշտօնէն եւ Մայիս 8-ին Ազգային ժողովը Հայաստանի վարչապետ ընտրէ Թաւշեայ Յեղափոխութեան առաջնորդը՝ [[Նիկոլ Փաշինեան]]։
===== Տնտեսական գաղթողներ․ արտագաղթ, ներգաղթ =====
Հայաստանի Անկախութեան վերականգնումէն ետք, առաջին տարիներու տնտեսական ճգնաժամին պատճառաւ, գաղթականութեան մեծ ալիք մը կը սկսի գլխաւորաբար դէպի Ռուսիա, Եւրոպա եւ Ամերիկա։ Սակայն վերջին տարիներուն, կը նկատուի երկչոտ քայլերով ներգաղթ մը։ Իսկ Սուրիոյ տագնապին պատճառով, Սուրիահայութեան մեծ թիւ մը Հ․Հ․ կը հաստատուի։
===== Նուաճումներ =====
Հայաստանը միջազգային ճանաչում կը ստանայ։ Մշակոյթի տարբեր բնագաւառներէ ներս կը կատարուին զանազան ձեռնարկներ։ Նշենք գլխաւորները․-
[[Համահայկական խաղեր]]ը՝ սկսած 1999 թուականէն,
[[Ոսկէ Ծիրանի փառատօն]]՝ սկսած 2004 թուականին,
[[1996 թուական|1996]]-ին տեղի կ՛ունենայ ճատրակի( շախմատ) միջազգային ողիմպիականը, 2011-ին՝ Մանկական Եւրոտեսիլը, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ ուրիշ փառատօներ, հանդէնսեր, ցուցադրութիւններ։
2018-ին կը նշուի [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան]] 100-ամեակը եւ Երեւանի 2800-ամեակը։
==== Արցախ ====
[[Պատկեր:Qarabagh War Map (2020-11-10).svg|մինի|Քարտէս ըստ 9 Նոյեմբեր 2020ի վիճակի․ '''նարնջագոյնով'''՝ Արցախի Հանրապետութեան ներկայ տարածքները, իսկ '''բաց կապոյտ երանգներով''' շրջանները Ազրպէյճանի հակակշիռին տակ գտնուող տարածքներն են։ '''Դեղինով''' տարածքներն ալ Ատրպէյճանի յը յանձնուին։]][[1991 թուական|1991]] [[Սեպտեմբեր]] 2-ին, [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ը կը հռչակէ իր անկախութիւնը։ [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախը]] ծանօթ է նաեւ Փոքր Սիւնիք, [[Խաչէնի իշխանութիւն|Խաչենի Իշխանութիւն]] կամ Ղարաբաղ անուններով։
===== Արցախեան Ազատամարտ =====
[[Արցախեան Ազատամարտ|Արցախեան ազատագրական պատերազմը]] կը ծագի երբ Ատրպէյճանի զինեալ ուժերը կը յարձակին [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութեան]] դէմ։ Հայերը միացեալ ուժերով կը ստեղծեն հայոց ազգային բանակ եւ կը յաջողին ետ մղել թշնամիին գրոհը եւ ազատագրել Արցախը: Զոհ կ՝ երթան հազարաւոր հայ խաղաղ բնակիչներ։ Սակայն, հայկական ուժերուն վճռական գործողութիւններուն իբրեւ հետեւանք թշնամին զինադադար կը խնդրէ, որ կը կնքուի [[Մայիս 12]], [[1994]]-ին։ Զինադադարը յաճախ կը խախտուի ազերիներուն կողմէ, մինչեւ 2020, Սեպտեմբեր 27, երբ՝ Ատրպէյճան ծրագրուած յանկարծակի լայնածաւալ [[Յարձակում Արցախի վրայ, 27 Սեպտեմբեր 2020|յարձակում կը գործէ Արցախին վրայ]]։
===== Յարձակում Արցախի վրայ, Սեպտեմբեր 27, 2020 =====
Կիրակի Սեպտեմբեր 27-ին, վաղ առաւօտեան ժամերուն [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի հանրապետութիւնը]] թիրախ կը դառնայ [[Յարձակում Արցախի վրայ, 27 Սեպտեմբեր 2020|Ատրպէյճանի լայնածաւալ նախայարձակման]]: Անդադար կը ռմբակոծուին Արցախի քաղաքներն ու գիւղերը։ Կը հրթիռակոծուին նաեւ Հ․Հ․ կարգ մը սահմանամերձ շրջաններ։ Կը մահանան ու կը վիրաւորուին անզէն բնակիչներ․ կիներ, երեխաներ եւ ծերունիներ։ Պատերազմը անհաւասար է․ Ատրպէյճանը բանակին մէջ ներառած է հարիւրաւոր օտար վարձկան զինուորներ եւ կը գործածէ իսրայէլեան անօդաչու սարքեր, ինչպէս նաեւ թրքական օդային զինուժ։ Հայկական բանակը (Արցախի բանակը եւ հայ կամաւորական ջոկատներ․ Հայաստան ընդհանուր զօրակոչ չի յայտարարեր) չունի հնարաւորութիւնները դիմադրելու Ատրպէյճանի զինական արդի սարքերուն, սակայն հայ զինուորները իրենց մօտ ունեցած պահեստով եւ անժամանակակից զինամթերքով թշնամիին յարձակումներուն կը դիմադրեն։
[[Նոյեմբեր 10]], ժամը 01։00'ին, Ռուսիոյ արտաքին գործերու նախարարութիւնը կը հրապարակէ Հայաստանի վարչապետին, Ռուսիոյ եւ Ատրպէյճանի նախագահներուն կողմէ ստորագրուած պատերազմի ամբողջական կրակի դադրեցման յայտարարութիւն մը։ Պատերազմի դադրեցման պայմանները շատ ծանր են Հայաստանի եւ Արցախին համար։ Արցախ կը կորսնցնէ հողատարածքներ, իսկ Հայաստան կը յանձնէ 1994-ին գրաւած տարածքները։ Նաեւ, ռուս խաղաղապահներ կը տեղակայուին նոր սահմանային գօտիներուն վրայ։ Առաւել, Հայաստանը կը պարտաւորուի Սիւնիքի հարաւը, պարսկական սահմանին զուգահեռ, ճանապարհ բանալ (Մեղրիի միջանցք), որպէսզի Ատրպէյճան միանայ իր կազմին մէջ ընդգրկուած Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութեան եւ հետեւաբար՝ Թուրքիոյ։
== Վարչակարգ ==
[[Պատկեր:2014 Erywań, Budynek Zgromadzenia Narodowego Republiki Armenii.jpg|մինի|Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային ժողովին շէնքը]]
Դեկտեմբեր 2015-ի հանրաքուէին, Հայաստանի քաղաքացիները Հայաստանի վարչակարգին փոփոխութեան՝ ունենալ Ժողովրդավար Հանրապետութիւն, թեր կը քուէարկեն։
Հայաստանի բարձրագոյն օրէնսդիր մարմինը [[Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային Ժողով|Ազգային Ժողով]]<nowiki/>ն է։ [[Հայաստանի Հանրապետութեան Կառավարութիւն]]<nowiki/>ը գործադիր իշխանութեան բարձրագոյն մարմինն է: Վարչապետն է կառավարութեան ղեկավարը ([[Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութիւն|ՀՀ Սահմանադրութեան]] 147-րդ յօդուած) եւ ըստ այնմ կը գործէ՝ կառավարութեան ծրագրի շրջանակներուն մէջ կ՛որոշէ կառավարութեան քաղաքականութեան հիմնական ուղղութիւնները, կը ղեկավարէ կառավարութեան գործունէութիւնը եւ կը համակարգէ կառավարութեան անդամներուն աշխատանքը։
=== Ընտրութիւններ ===
[[Պատկեր:Yerevan square by Rita W.jpg|մինի|Հ․Հ․ Կառավարութեան շէնքը]]
Քուէարկելու իրաւունք ունին 18 տարեկանէն վեր Հայաստանի քաղաքացիները։
=== Հ․Հ․ Վարչական Բաժանում ===
Հ․Հ․ բաժնուած է 10 մարզերու։ Երեւան, Հայաստանի մայրաքաղաքը ըլլալով, իր արուարձաններով ունի իւրայատուկ կարգավիճակ։
{| class="sortable wikitable" style="text-align:left; font-size:90%;"
|- style="font-size:100%; text-align:left;"
!Մարզ
!Մայրաքաղաք
! Տարածութիւն (ք․ քմ․)
! բնակչութիւն
|-
|[[Արագածոտն]]||[[Աշտարակ]]
| style="text-align:right" |2․756
| style="text-align:right" |132 925
|-
|{{lang|hy|Արարատ}}||[[Արտաշատ]]
| style="text-align:right" |2․090
| style="text-align:right" |260 367
|-
|{{lang|hy|Արմաւիր}}||[[Արմաւիր]]
| style="text-align:right" |1․242
| style="text-align:right" |265 770
|-
|[[Գեղարքունիքի մարզ]] ||{{lang|hyw|Գաւառ}}
| style="text-align:right" |5․349
| style="text-align:right" |235,075
|-
|[[Կոտայքի մարզ]]||{{lang|hy|Հրազդան}}
| style="text-align:right" |2․086
| style="text-align:right" |254 397
|-
|[[Լոռի (մարզ)]]||[[Վանաձոր]]
| style="text-align:right" |3․799
| style="text-align:right" |235 537
|-
|[[Շիրակի մարզ]]||[[Կիւմրի]]
| style="text-align:right" |2․680
| style="text-align:right" |251 941
|-
|[[Սիւնիքի մարզ]]||{{lang|hy|Կապան}}
| style="text-align:right" |4․506
| style="text-align:right" |141 771
|-
|[[Տաւուշի մարզ]]||[[Իջեւան]]
| style="text-align:right" |2․704
| style="text-align:right" |128 609
|-
|[[Վայոց Ձոր]]||[[Եղեգնաձոր|Եղէգնաձոր]]
| style="text-align:right" |2․308
| style="text-align:right" |52 324
|-
|[[Երեւան]]|| style="text-align:center" |–
| style="text-align:right" |223
| style="text-align:right" |1 060 138
|}
== Ժողովրդագրութիւն ==
Հայաստանի բնակչութիւնը միատարր է։
2016-ի մարդահամարի տուեալներով, Հայաստանի մնայուն բնակչութեան թիւն է՝ 2 998 600 (2011-ի մարդահամարի տուեալներով՝ 3 018 854, որոնցմէ 98% հայեր, իսկ ազգային փոքրամասնութիւններուն թիւը մօտաւորապէս 60 000 է․ անոնցմէ մեծամասնութիւն կը կազմեն՝ եզտիները եւ ռուսերը)։ Իսկ ըստ 2005-ի մարդահամարին, Արցախի Հանրապետութեան բնակչութեան թիւն է՝ 137 740, որմէ հայերը՝ 137 380։ [[Պատկեր:Armenian diaspora-hy.png|մինի|330x330փքս|Հայկական Սփիւռք]][[Հայկական Սփիւռք]]ի թիւը մօտաւորապէս 8 000 000 է։
=== Հայկական Սփիւռք ===
Իրողութիւն է թէ իւրաքանչիւր ժողովուրդ կ՛ապրի իր հայրենիքին մէջ։ Սակայն կան ժողովուրդներ, ինչպէս հայերը, որոնք ստիպուած՝ իրենց բնօրրանէն հեռու կ՛ապրին․ հայութեան պարագային, 1915 թուականին սկսած եւ մինչեւ [[1923 թուական|1923]] տեւած Հայկական Ցեղասպանութիւնն է։
1 500 000 հայեր կը զոհուին, իսկ հարիւր հազարներով Հայաստանէն դուրս կը դրուին։ Անոնք աշխարհի բոլոր կողմերը կը տարածուին եւ կը կազմեն հայկական Սփիւռքի գաղութները։ Սակայն, հայերը, իրենց պատմութեան ընթացքին ալ հեռացած են իրենց հայրենիքէն եւ ուրիշ տեղեր հաստատուած են զանազան պատճառներով՝ Բագրատունեանց հարստութեան անկում, սելճուքներու, արաբներու, պարսիկներու հալածանքներ, բռնի տեղահանումներ, եւայլն։
[[Հայկական Սփիւռք]]ը կը կազմակերպուի գլխաւորաբար երբ 1921-ին Հայաստանէն գաղթած մտաւորականութիւնը կը ցրուի սփիւռքի տարբեր գաղթօճախներուն մէջ․ տէրը կը կանգնի տասնեակ հազարներով հայ որբերու, տեղահանուած հայութեան մղիչ ուժը կը դառնայ։ Հայկական Սփիւռքին մաս կը կազմեն [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ]]ու, [[Քանատայի Թեմ|Քանատայի]], [[Արժանթին]]ի, [[Պրազիլի Հայերը|Պրազիլիոյ]] [[Վենեզուէլա]]յի, [[Աւստրալիա|Աւստրալիոյ]], [[Պարսկաստան]]ի, [[Լիբանանի Հայերը|Լիբանանի]], [[Սուրիա|Սուրիոյ]], [[Իրաք]]ի, [[Եգիպտոս]]ի, [[Ֆրանսա]]յի, [[Պուլկարիոյ Հայերը|Պուլկարիոյ]], [[Յունաստան]]ի, [[Պոլիս|Պոլսոյ]] եւ ուրիշ երկիրներու եւ կամ մեծ քաղաքներու մէջ հայկական գաղութներ։ Անոնք կազմակերպուած են․ ունին եկեղեցիներ, դպրոցներ, մշակութային, մարզական եւ բարեսիրական կազմակերպութիւններ կամ միութիւններ, ծերանոցներ, տպարաններ, մամուլ։ Սերտ կապ կը պահեն Հայաստանին հետ։
[[Պատկեր:Main_building_of_Yerevan_State_University.png|մինի|275x275փքս|Երեւանի Պետական Համալսարանը]]
=== Լեզու ===
[[Պատկեր:Gyumru Arvestneri akadenia 01.jpg|մինի|275x275փքս|[[Կիւմրի]]․ Արուեստներու Կաճառի շէնքը]]
[[Հայերէն]]ը պետական լեզուն է եւ կը խօսուի բնակչութեան ջախջախիչ մեծամասնութենէն․ ստորեւ Հ․Հ․ մէջ խօսուող լեզուներուն ցուցակը։
{| class="wikitable alternance" border="1" style="text-align:right"
|+ Հ․Հ․ մէջ խօսուող լեզուներ՝ ներառեալ ազգային փոքրամասնութիւնները (2011)
! style="background-color:#FFD700;" | Լեզու !! style="background-color:#FFD700;" | բնակչութիւն !! style="background-color:#FFD700;" | %
|-
| align="left" | [[Հայերէն]]|| {{formatnum:2956615}} || 97,94
|-
| align="left" | Քուրմանճի (հիւսիսային քրտերէն՝ եզտիներուն լեզուն) || {{formatnum:31479}} || 1,04
|-
| align="left" | [[Ռուսերէն]]|| {{formatnum:23484}} || 0,78
|-
| align="left" | [[Ասորերէն]]|| {{formatnum:2402}} || 0,08
|-
| align="left" | [[Քրտերէն]]|| {{formatnum:2030}} || 0,07
|-
| align="left" | [[Ուքրաներէն]]|| 1176 || 0,03
|-
| align="left" | [[Վրացերէն]]|| 455 || 0,02
|-
| align="left" | [[Պարսկերէն]]|| 397 || 0,01
|-
| align="left" | [[Յունարէն]] ([[Հին Յունարէն|հին յունարէն]]՝ Պոնտոսի բարբառ) || 332 || 0,01
|-
| align="left" | Ուրիշ || 455 || 0,02
|-
| align="left" | Հարցումին չեն պատասխանած || 29 || 0,00
|-
| align="left" style="background-color:#FFD700;" | Ընդհանուր || style="background-color:#FFD700;" | {{formatnum:3018854}}|| style="background-color:#FFD700;" | 100,00
|}
Իբրեւ երկրորդ կամ երրորդ լեզու, բնակչութեան լուրջ թիւ մը, ռուսերէնի եւ անգլերէնի կողքին, հմուտ է նաեւ ֆրանսերէնի։
[[Պատկեր:Ejmiadzin Cathedral2.jpg|մինի|[[Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածին]]|330x330փքս]]
=== Կրօնք ===
[[Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի]]ն հայ ժողովուրդին ազգային եկեղեցին է։ Կեդրոնը [[Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածին]]ն է։ Եկեղեցւոյ գլուխը կանգնած է [[Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս]]ը։
[[Պատկեր:Left-Facing Armenian Eternity Sign UC 058E SVG.svg|մինի|275x275փքս|[[Հայկական Յաւերժութեան Նշան]] ''Արեւախաչ''․ եկած է Հայ Հեթանոսութեան շրջանէն]]
Հ․Հ․ բնակչութեան մօտաւորապէս 94%-ը ինքզինք Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ հետեւորդ կը համարէ․ ստորեւ Հ․Հ․ մէջ բնակչութեան փաշխումին ցուցակը ըստ կրօնական դաւանանքի։
{| class="wikitable alternance" border="1" style="text-align:right"
|+ Հ․Հ․ բնակչութեան փաշխումը ըստ կրօնական դաւանանքի (2011)
! style="background-color:#FFD700;" | Լեզու !! style="background-color:#FFD700;" | բնակչութիւն
|-
| align="left" | Հայ Առաքելական|| 2 797 187
|-
| align="left" | Աւետարանական || 29 280
|-
| align="left" | Շար-ֆաթինական (հետեւորդները՝ եզտիներ)|| 23 374
|-
| align="left" | Կաթոլիկ|| 13 996
|-
| align="left" | Եհովայի վկայ|| 8 695
|-
| align="left" | Ուղղափառ|| 7 587
|-
| align="left" | Հեթանոսական|| 5 416
|-
| align="left" | Մոլոկան (18-րդ դարու ռուսական շարժում)|| 2 874
|-
| align="left" | Նեսթորական|| 1 733
|-
| align="left" | Մահմետական || 812
|-
| align="left" | Բողոքական || 773
|-
| align="left" |Մորմոն||241
|-
| align="left" | Ուրիշ || 5 299
|-
| align="left" |Անկրօն||34 373
|-
| align="left" |Հարցումին չեն պատասխանած||87 214
|-
| align="left" style="background-color:#FFD700;" | Ընդհանուր || style="background-color:#FFD700;" | {{formatnum:3018854}}
|}
=== Հայաստանի գլխաւոր քաղաքներ ===
[[Պատկեր:Մարզկենտրոն Արմավիր.jpg|մինի|Արմաւիր քաղաքը]]
[[Պատկեր:Capitals of Armenia.tif|մինի|Հայաստանի մայրաքաղաքները |ձախից]]
[[Պատկեր:Abovyan town general view.jpg|ձախից|մինի|Աբովեան քաղաքը]]
[[Պատկեր:Gyumri (historical center).jpg|մինի|Կիւմրի․ պատմական կեդրոնը]]
Ստորեւ Հ․Հ․ գլխաւոր քաղաքներուն մնայուն բնակչութեան թիւը, ըստ 2015-ի մարդահամարին։
[[Պատկեր:Goris panoráma.jpg|ձախից|մինի|Գորիս]]
{| class="wikitable sortable centre"
!Թիւ
! ''Մարզ'' || Քաղաք || Բնակչութիւն
|-
|1
|[[Երեւան]]
|[[Երեւան]]
|1 071 800
|-
|2
|[[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
|[[Կիւմրի]]
|118 600
|-
|3
|[[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
|[[Վանաձոր]]
|82 800
|-
|4
|Արմաւիր
|[[Վաղարշապատ]]
|46 800
|-
|5
|[[Կոտայքի մարզ|Կոտայք]]
|[[Աբովեան (քաղաք)|Աբովեան]]
|44 400
|-
|6
|[[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]
|[[Կապան]]
|42 700
|-
|7
|[[Կոտայքի մարզ|Կոտայք]]
|[[Հրազդան]]
|41 600
|-
|8
|[[Արմաւիր (մարզ)|Արմաւիր]]
|[[Արմաւիր]]
|29 000
|-
|9
|[[Տաւուշի մարզ|Տաւուշ]]
|[[Դիլիջան]]
|23 700
|-
|10
|[[Արարատ (մարզ)|Արարատ]]
|[[Արտաշատ]]
|21 300
|-
|11
|[[Տաւուշի մարզ|Տաւուշ]]
|[[Իջեւան]]
|20 800
|-
|12
|[[Գեղարքունիքի մարզ|Գեղարքունիք]]
|[[Սեւան]]
|20 600
|-
|13
|[[Կոտայքի մարզ|Կոտայք]]
|[[Չարենցաւան]]
|20 500
|-
|14
|Արարատ
|[[Մասիս (քաղաք)|Մասիս]]
|20 500
|-
|15
|[[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]
|[[Գորիս]]
|20 300
|}
== Տնտեսութիւն ==
=== Գիւղատնտեսութիւն ===
[[Պատկեր:Farmer from an Agricultural Cooperative.JPG|մինի|Բուսաբուծական արտադրանքի ցուցադրութիւն]]
Հայաստանի Բարձրաւանդակին մէջ գիւղատնտեսութեան կարելիութիւնները սահմանափակ են։ Հարթ տարածութիւնները ընթարձակ չեն, որովհետեւ կը գտնուին լեռներուն մէջ։ Այս պատճառով տարածուած է բանջարեղէնի եւ պտուղներու մշակոյթը, ինչպէս նաեւ լեռնահովիտներուն մէջ՝ անասնապահութիւնը։ Սակայն կ՛աճին բոյսեր, որոնք ճարտարարուեստին կը ծառայեն իբրեւ նախանիւթ։
==== Երկրագործութիւն ====
Երկրագործութիւնը, անասնապահութեան հետ կը գլխաւորեն գիւղատնտեսութիւնը։
===== Բուսաբուծութիւն =====
[[Բուսաբուծութիւն]]ը Հ․Հ․ գիւղատնտեսութեան առաջատար ճիւղն է։ Արդիւնաբերութեան ծաւալը կը հասնի 60%-ի։ Հացահատիկի եւ հնդեղէնի ընտանիքին պատկանող բոյսերու (ընդեղէն, կանանչեղէն, բանջարեղէն) մշակումը Հ․Հ․ հողատարածքին 55% կը գրաւէ։
Հացահատիկի ([[ցորեն]], [[գարի]], [[եգիպտացորեն]], [[վարսակ]], [[հաճար]] եւայլն) մշակումը տարածուած է Հ․Հ․ մէջ, նամանաւանդ [[Շիրակի մարզ|Շիրակի]] եւ [[Լոռի (մարզ)|Լոռիի]] դաշտերուն, Տեղի, Կարմրաշէնի, Մաստարայի սարաւանդներուն։ [[Շիրակի մարզ|Շիրակի]] եւ [[Լոռի (մարզ)|Լոռիի]] շրջանները կը մշակուին շաքարի [[ճակնդեղը]] եւ կտաւատը, Շիրակի եւ Սիւնիքի դաշտերուն՝ [[արեւածաղիկ]]ը, իսկ Արմաւիրի շրջանը՝ [[խորդենի]] (կռնկենի)։ Տարածուած են նաեւ [[լոլիկ]]ը, [[վարունգ]]ը, [[կաղամբ]]ը, [[սեխ]]ը, [[ձմերուկ]]ը․ [[դդում]]ը, դդմիկը, [[սմբուկ]]ը, [[բողկ]]ը, գազարը, [[սխտոր]]ը, [[ծնեբեկ]]ը, [[շոմի]]ն, տաքդեղը (կարմիր պղպեղ), [[Լուբեա (լոբի)|լուբեան]], [[ծաղկակաղամբ]]ը, [[շաղգամ]]ը, թարխունը, [[ազատքեղ]]ը, [[համեմ]]ը, [[ռեհան]]ը եւայլն։
[[Պատկեր:Persimonoj en Meghri.jpg|մինի|Մեղրիի ծիրանը․ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]]]
===== Պտղաբուծութիւն =====
[[Պտղաբուծութիւն]]ը Հայկական Բարձրաւանդակին մէջ 3000 - 6000 տարուան պատմութիւն ունի։ Արմաւիրի, Շէնգաւիթի, Գառնիի եւ ուրիշ տեղեր յայտնաբերուած են [[ծիրան]]ի, [[Դեղձենի|դեղձի]], [[սալոր]]ի, [[խաղող]]ի սերմեր։ Հայաստանը բազմաթիւ պտղատու ծառատեսակներու (ծիրանենի, [[Տանձենի|տանձեն]]<nowiki/>ի, սալորենի եւայլն) մշակումի հնագոյն վայրերէն է։
Հայկական լեռնաշխարհին տարածքին, պտղաբուծութիւնը զարգացած է մասնաւորաբար Ք․Ա․ 11-րդ դարէն սկսեալ։ Վանի մերձակայ «Մհերի դռան» վրայ, Ուրարտուի Մենուա թագաւորը (Ք․Ա․ 871– Ք․Ա․ 810) ձգած է հետեւեալ արջանագրութիւնը՝ «Խաղողի եւ պտղատու այգի հիմնեցի, պատերով զայն շրջապատեցի»։ Հայ եւ յոյն պատմիչներու գրութիւններուն մէջ կը յիշատակուի Հայաստանի պտղաբուծութիւնը․ Հերոդոտոսը (Իրոտոդոս)՝ Ք․Ա․ 5-րդ դար, Ստրապոնը՝ Ք․Ա․ 1-ին դար, [[Ագաթանգեղոս]]ը, [[Մովսէս Խորենացի]]ն, [[Անանիա Շիրակացի]]ն, [[Ստեփանոս Օրբելեան]]ը եւ ուրիշներ։ Հազարամեակներու ընթացքին ժողովրդական ընտրասերման միջոցով ստեղծուած են ծիրանենիի, դեղձենիի, սալորենիի, խնձորենիի, տանձենիի, ընկուզենիի բազմաթիւ արժէքաւոր տեսակներ, որոնցմէ համաշխարհային ժանաչում գտած են ծիրանն ու դեղձը, եւ ծանօթ են իբրեւ «հայկական պտուղ»։
==== Անասնապահութիւն ====
[[Անասնապահութիւն]] կ՛ընդգրկէ տնային եւ գիւղատնտեսական կենդանիներ եւ երկոտանի թեւաւորներու տեսակներ բուծանելը․ անասնաբուծական ապրանքներ՝ ([[միս]], [[հաւկիթ]], ճարպ եւայլն) եւ թեթեւ արդիւնաբերութեան հումքը ([[կաթնեղէն]]՝ կաթ, [[կարագ]], [[մածուն]] եւ պանիր, նաեւ՝ [[բուրդ]] ու [[կաշի]]), գիւղատնտեսութիւնը բանող ուժը ([[ձի]], [[եզ]], [[ջորի]], [[Ուղտեր|ուղտ]], եղջերու, եւայլն), ինչպէս նաեւ գործարանական պարարտանիւթ (թրիք եւ ծիրտ) ստանալ։
Հայկական բարձրաւանդակին մէջ անասնաբուծութիւնը սկսած է զարգանալ ([[Նոր Քարէ Դար|Նոր Քարի դարաշրջան]]<nowiki/>էն)։ Ծովինար բերդի (Սեւանայ լիճի հարաւային ափ) պեղումներէն յայտնաբերուած են [[արջառ]]ի, [[Ոչխար (արեւմտհայերէն)|ոչխարի]] եւ [[խոզ]]ի ոսկորներ։ Ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններուն յիշատակուած են եզը, [[Ցուլ (կենդանակերպ)|ցուլը]], արջառը, [[կով]]ը, ոչխարը, գառը, եւ դրացի երկրներէն աւար առած հարիւր հազարաւոր գլուխ արջառի եւ ոչխարի մասին։ Այս բոլորը կը վկայեն, թէ Հայկական բարձրաւանդակին վրայ ապրող ցեղերը նախնադարէն զբաղած են անասնապահութեամբ։ Նաեւ, Հայոց Պատմութեան գիրքերու էջերուն մէջ կը հանդիպինք հայկական ձի՝ նժոյգ բուծանելու մասին, մինչեւ Կիլիկիոյ Հայկական թագաւորութեան ժամանակաշրջանին ընթացքին՝ «Բազմավէպ», 1867, 12։[[Պատկեր:Armenian Grandma involved in Beekeeping.JPG|մինի|Հայ մեղուաբուծ]]
==== Մեղրաբուծութիւն ====
Մեղուաբուծութեան հնագոյն կեդրոններէն եղած է Հայաստանը։ Հայկական բարձրաւանդակին կլիման մեծ դեր խաղցած է անոր զարգացման համար։ Հայաստանի իշխանութիւները միշտ հետեւած ու զարկ տուած են անոր։
2011 թուականին Հ․Հ․ մէջ գոյութիւն ունէին 250 000 մեղուի փեթակներ։
==== Ձկնաբուծութիւն ====
Ձկնաբուծութիւնը՝ իբրեւ տնտեսութեան ճիւղ, Հ․Հ․ մէջ ձեւաւորուած է 1920-ական թուականներուն։ 21-րդ դարուն, սառեցուած եւ վերամշակուած ձուկ ու [[ձկնկիթ]] (խաւիար) կ՛արտահանուին [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Ա․Մ․Ն․]], [[Ռուսիա]], [[Վրաստան]] եւ [[Ուքրանիա]]։
=== Հանքային հարստութիւն ===
[[Պատկեր:Arzakan-2.JPG|մինի|Արզական]]
[[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայաստանի Բարձրաւանդակը]] օժտուած է հրաբխային հանքային հարստութեամբ․ օրինակ աղը՝ [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւան]], [[Կողբ]], [[Կաղզուան]], Արեւմտեան Եփրատ, [[Վանայ լիճ]]։ Նախապատմական շրջաններէն, մետաղի դարէն, Հայկական լեռնաշխարհին մէջ կը զարգանայ մետաղաձուլութիւնն եւ [[մետաղագործութիւն]]ը ([[պղինձ]], [[կապար]], [[արծաթ]], [[ոսկի]], [[որսիդ]] եւայլն)․ պղինձ՝ [[Գուգարք]], [[Տաշիր]], [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]], [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]] եւ Արեւմտեան Տիգրիս, երկաթ՝ [[Աղձնիք]], [[Տուրուբերան]] եւ [[Վասպուրական]]։ Նաեւ հարուստ է թանկագին մետաղներու հանքերով՝ ոսկի, արծաթ։ Պատմութեան մէջ յիշատակուած են Ճորոխի աւազանին մօտ գտնուող Սպերի ոսկիի հանքերը։
Հ․Հ․ կ՛օգտագործէ եւ կ՛արտահանէ պղինձ, ինչպէս նաեւ՝ կապար, [[զինք]]։
==== Տուֆ քարը ====
Հայաստանի լեռները հարուստ են շինանիւթով։ Նշանաւոր է տուֆ քարը՝ [[Տուֆ]]ը, զանազան գոյնի եւ տեսակի․ գլխաւոր արդիւնահանութեան կեդրոններ են՝ Շիրակի ու [[Արագածոտն]]ի մարզերը։
==== Ուրիշ շինանիւթեր ====
[[Պատկեր:Norashen, Tavush-8.jpg|մինի|Նորաշէն, Տաւուշի մարզ]]
Արդիւնաբերութեան լաւ որակի ուրիշ շինանիւթեր են` որսիդը (Արագածի որսիդի գործարան), [[սեւակուճ]]ը՝ պազալտ (կը գտնուի Հ․Հ․ գրեթէ բոլոր մարզերուն մէջ), մարմարը ([[Արզական]]ի, [[Խոր Վիրապ|Խոր վիրապի]] հանքավայրեր), հատաքարը`կրանիտ (Կոտայքի, Լոռիի, Տաւուշի, Վայքի մարզերու հանքավայրեր)։ Հ․Հ․ մէջ նաեւ կ՛արտադրուին ոչ հրաբխային շինանիւթեր, ինչպէս՝ թրծաշաղախը ''cement'' , շէնքերու երեսը պատող նիւթեր։ Նաեւ զարգացած է խեցեգործութիւնը։
==== Հանքային ջուրեր ====
Հայկական լեռնաշխարհը աշխարհածանօթ է իր բազմաթիւ սառ եւ տաք հանքային ջուրերով։ Վերջինները յայտնի են ջերմուկ անունով եւ հին տարիներէն համբաւ ունին, ինչպէս օրինակ՝ Վարշակի, [[Վայոց Ձոր]]ի ջերմուկները։ Իսկ ներկայիս՝ [[Ջերմուկ]]ի, [[Դիլիջան]]ի, Արզնիի, [[Բջնի]]ի եւ ուրիշ հանքային աղբիւրները։
=== Ճարտարարուեստ ===
Հայաստանը լեռնային երկիր ըլլալով, հարուստ ընդերք եւ ջրային կարելիութիւններ ունի։
Հ․Հ․ իր ստեղծման առաջին տարիներէն իսկ, փորձած է քայլ պահել 20-րդ դարու ճարտարարուեստի վերելքին հետ։ Հայաստանի մէջ անոր զարգացումը եղած է մանաւանդ Սեւանայ լիճին ընծայած ջրային կարելիութիւններուն շնորհիւ։
[[Պատկեր:Strato en malnova Meghri.jpg|մինի|Մեղրիի հին քաղաքը՝ Փոքր թաղ]]
Ճարտարարուեստին զարգացման պատճառով, քաղաքներուն բնակչութիւնը կ՛աճի, գիւղաւաններ յաճախ քաղաքի կը վերածուին եւ նոր քաղաքներ կը շինուին։ Սակայն այս անհեթեթ աճը, լրջօրէն ազդած է Հայաստանի մթնոլորտի ապականման։ Բարեբախտաբար, պետութիւնը զանազան միջոցներով յաջողած է ապականումը կանխել եւ նոյնիսկ բարելաւել Հայաստանի մթնոլորտը, նամանաւանդ վերջին տասնամեակներուն։
Սնունդի արդիւնաբերութեան բնագաւարը կ՛ընդգրկէ 200-է աւելի ձեռնարկութիւններ, որոնք Հ․Հ․ արտադրանքին 18,8% կը կազմեն․ քոնեաք, գինի, սննդամթերք, ոչ ալքոլիք խմիչքներ, հաց, ձուկ, պահածոյ եւայլն։
==== Ծխախոտագործութիւն ====
Հ․Հ․ ճարտարարուեստի գլխաւոր ճիւղերէն մէկն է [[ծխախոտագործութիւն]]ը։ 2016-ին ծխախոտի արադրութիւնը Հ․Հ․ արդիւնաբերութեան 15% գրաւած է։ [[Ծխախոտ]]ը կը մշակուի մասնաւորաբար [[Տաւուշի մարզ|Տաւուշի]] եւ [[Կոտայքի մարզ|Կոտայքի]] շրջանները։
=== Փոխադրական միջոցներ ===
Հ․Հ․ լեռնային տարածք ըլլալով, անոր մէջ կը գործեն գրեթէ բոլոր փոխադրական միջոցները, կը բացառի՝ ծովայինը։ Վերջին երեք տասնամեակներուն ընթացքին Թուրքիայի եւ Ատրպէյճանի կողմէն Հայաստանի շրջափակումը պատճառ դարձած է որ Հայաստան վերակառուցէ կամ կառուցէ ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող՝ Հայաստանը Վրաստանի եւ Պարսկաստանի հետ կապող, միջպետական մայրուղիներ։
==== Օդակայաններ ====
Կը գործեն [[Զուարթնոց Միջազգային Օդակայան (Երեւան)|Երեւանի Զուարթնոց]] եւ [[Շիրակի Միջազգային Օդակայան|Կիւմրիի Միջազգային]] օդակայանները։ Նաեւ [[Գորիս]]ի եւ [[Ստեփանաւան]] քաղաքներուն օդակայանները կը սպասարկեն տեղական փոխադրութիւնները։ Իսկ Էրեբուի օդակայանը, այժմ կը գործածուի Հայաստանի եւ Ռուսիոյ օդային ռազմուժին կողմէն։
==== Երկաթուղի, Մեթրօ, Ելեկտրակառք, ճանապարհորդութիւն, կազուղի ====
Հայկական երկաթուղին կ՛իրականացնէ ճամբորդներու փոխադրումներ, ինչպէս նաեւ բեռնափոխադրութիւններ։
[[Երեւանի Մեթրոն]] պաշտօնապէս՝ «Կարէն Տեմիրճեանի անունով Երեւանի Մեթրոն», [[Երեւան]]ի մեթրոյի ցանցն է։ Ենթակայ է [[Երեւանի Քաղաքապետարան|Երեւանի քաղաքապետարանին]]։
[[Երեւանի Ելեկտրակառքը|Ելեկտրակառքը]] կը գործածուի միայն Երեւանի մէջ։ Կիւմրի քաղաքին մէջ դադրեցաւ գործելէ 2005-ին։
Ճամբաներուն (ներառեալ պողոտայ, մայրուղի) ցանցը 2 036 քմ․ է։
<abbr>1995-ին Արաքսի վրայ՝ Ագարակ-Նորդուզ հատուածին կառուցուած կամուրջը, Հ․Հ․ եւ Պարսկաստանի միջեւ միակ ցամաքային կապն է: Այս կամուրջին վրայով նաեւ կ՛անցնի Պարսկաստան-Հայաստան կազուղին:</abbr><gallery>
Պատկեր:Trolley Bus in Yerevan, Armenia 01.jpg|Երեւանի ելեկտրակառք
Պատկեր:Station Yeraskh.JPG|Կառաշար․ Երասխի կայարան, Ատրպէյճանի սահմանակից
Պատկեր:Erevan metro loco.JPG|Երեւանի Մեթրօ
Պատկեր:Zvartnots-international.jpg|Երեւանի Զուարթնոց Միջազգային օդակայանը
Պատկեր:Shirak Airport (exterior).jpg|Շիրակի (Կիւմրի) Միջազգային օդակայանը
Պատկեր:Armenian Railway.png|Հ․Հ․ երկաթուղագիծի քարտէս․ Կապոյտ գիծերը 10 Նոյեմբեր, 2020-ի համաձայնութեամբ պիտի վերաբացուին։
</gallery>
=== Զբօսաշրջութիւն ===
Հ․Հ․ մէջ զբօսաշրջութեան կարեւոր կեդրոններ կը հանդիսանան [[Ծաղկաձոր]]ը, [[Ջերմուկ (քաղաք)|Ջերմուկը]], [[Արզնի]]ն, [[Սեւանայ Լիճ|Սեւանն]] ու [[Դիլիջան]]ը։ Զբօսաշրջիկներ կը նեգրաւեն իրենց հանքային աղբիւրներով՝ [[Քաջարան]], [[Սիսիան]], [[Մեղրի]] քաղաքները, պատմական նմշանակութիւն ունեցող վայրերը՝ [[Գեղարդի վանք|Գեղարդի վանական համալիրը]], [[Գառնիի Հեթանոսական Տաճար|Գառնիի հեթանոսական տաճարը]], [[Նորավանք]]ը, [[Զուարթնոց]] տաճարի աւերակները, [[Ամբերդի ամրոց]]ը, [[Երեւանի Մաշտոցի Անուան Մատենադարան|Մատենադարանը]], [[Քարահունջ]]ը, [[Տաթեւի Վանք|Տաթեւի վանքն]] եւ [[Տաթեւեր]]ը (Տաթեւի ճոպանուղին) եւայլն:
== Մշակոյթ ==
[[Պատկեր:IMG -Khndzoresk.jpg|մինի|Խնձորեսկի այրաբնակ քաղաքը]]
Հայաստանը ունի հարուստ մշակութային ժառանգութիւն։ Անոր տարածքը լեցուն է յուշարձաններով՝ հնագոյն դարաշրջաններէն մինչեւ նորագոյն ժամանակաշրջան․ [[Քարահունջ]], ուրարտական Էրեբունի ամրոց, Թէյշեբայինի (Կարմիր Բլուր), հին հայկական մայրաքաղաքներ՝ [[Արմաւիր]], [[Դուին]], [[Արտաշատ]], [[Գառնիի Հեթանոսական Տաճար|Գառնիի]] Միհր աստծոյ տաճարը եւայլն։ Այդ իսկ պատճառով զայն կ՛անուանեն՝ «[[Թանգարան բաց երկնքի տակ|թանգարան՝ բաց երկնքի տակ]]»: Նաեւ, կարեւոր տեղ կը գրաւեն քրիստոնէական ճարտարապետութեան յուշարձանները, ինչպէս օրինակ՝ Վաղարշապատի Էջմիածնոյ Մայր տաճարը, [[Նորավանք]], [[Գեղարդի վանք|Գեղարդ]], [[Խոր Վիրապ]], [[Գոշավանք]], [[Սեւանավանք]]ի վանական համալիրները, [[Զուարթնոց]]ի հին տաճարի աւերակները, [[Նորատուսի խաչքարերը]] եւ շատ ուրիշ։
Բնութեան բացառիկ յուշարձաններու ցուցակին մէջ են նաեւ [[Սեւանայ Լիճ|Սեւանայ լիճը]], [[Ջերմուկի Ջրվէժ|Ջերմուկի ջրվէժը]], [[Պարզ լիճ|Պարզ]] եւ [[Քարի Լիճ|Քարի]] լճակները, [[Խնձորեսկ]]ի այրաբնակ քաղաքը, ինչպէս նաեւ լեռնային տարբեր բնապատկերները:
=== Կրթութիւն ===
Ճարտարարուեստին զուգահեռ, արագօրէն զարգացած է կրթական համակարգը։ Հ․Հ․ Կովկասի մէջ, կրթական կեդրոն դարձած է ու այս ուղղութեամբ յառաջադէմ է։ Անդադար կը ստեղծուին կրթական բարձր մակարդակի հաստատութիւններ։
Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնական ընդհանուր կրթութիւնը (Մանկապարտէզ եւ Նախակրթարան (հանրակրթական) դպրոցի 1-9 դասարաններ) պարտադիր է։ Մինջնակարգ եւ Երկրորդական (Միջնակարգ) կրթութիւնը (հանրակրթական դպրոցի 1-12 դասարաններ) պետական ուսումնական հաստատություններուն մէջ անվճար է։ Ընդհանուր կրթութիւնը կը սկսի վեց (6) տարեկանէն։ Միջին եւ բարձրագոյն մասնագիտական (համալսարան) ուսումնական հաստատութիւններուն ընդունելութիւնը կը կատարուի մուտքի քննութիւններու միջոցով։
Կան նաեւ անձնական բարձր մակարդակի Երկրորդական կրթութեան դպրոցներ, ինչպէս օրինակ՝ [[Դիլիջանի Միջազգային Դպրոց]], [[Այբ դպրոց]]։
==== Ուսումնական հաստատութիւններ ====
Հ․Հ․ գլխաւոր կրթական բարձրագոյն հաստատութիւնները
[[Պատկեր:Komitas State Conservatory of Yerevan.jpg|մինի|Երեւանի Կոմիտասի Անուան Պետական Երաժշտանոցը]]
===== Պետական համալսարաններ =====
* [[Երեւանի Պետական Համալսարան|Երեւանի պետական համալսարան]]
* [[Հայաստանի Պետական Տնտեսագիտական Համալսարան]]
* [[Երեւանի Կոմիտասի անուան պետական երաժշտանոց|Երեւանի Կոմիտասի Անուան Պետական Երաժշտանոց]]
* [[Երեւանի գեղարուեստի պետական ակադեմիա|Երեւանի Գեղարուեստի Պետական Ակադեմիա]]
* [[Հ․Հ․ Պետական Կառավարման Ակադեմիա]]
* [[Հայաստանի Ազգային Բազմարուեստարանի Համալսարան]]
===== Միջազգային եւ միջկառավարական համալսարաններ =====
* Առեւտրական ուսուցման կեդրոն
* [[Հայաստանի Ամերիկեան Համալսարան]][[Պատկեր:TUMO Yerevan.jpg|մինի|Թումօ․ Երեւան]]
===== Արտադպրոցական կրթութիւն =====
* [[Վանաձոր]]ի ճարտարարուեստի կեդրոն
* Կիւմրիի ճարտարարուեստի կեդրոն
* Հայաստանի Մանուկներ Բարեգործական Հիմնադրամ
* [[Թումօ]] (Թումօ ստեղծարար ճարտարարուեստի կեդրոն)
==== Գիտութիւն ====
Հ․Հ․ մէջ բարձր մակարդակի հասած է գիտութիւնը։ Պետութեան իշխանութիւնները զարկ տուած են ու կու տան անոր տեւական զարգացման։ [[1943 թուական|1943]] թուականին հիմնադրուած է Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմիան, որ [[1993 թուական|1993]] վերանուանուած է՝ [[Հայաստանի Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիա]]։ Ան կը կազմակերպէ եւ կ'իրականացնէ հիմնարար եւ կիրառական գիտական հետազօտութիւններ։ Նաեւ, գիտական հետազօտութիւններով զբաղ օտար ընկերութիւններ Հ․Հ․ կը հաստատուին։
Երկրի գիտութեան զարգացման 2011-2020 տասնամեակի ռազմավարութիւնը կը նախատեսէ, որ «մինչեւ 2020-ին Հայաստանը գիտելիքներու վրայ յենուած տնտեսութիւն ունեցող երկիր դառնայ եւ Եւրոպայի գիտա - հետազօտական բնագաւարին մէջ մրցունակ՝ հիմնական եւ կիրառական հետազօտութիւններու մակարդակով»:
=== Արուեստ ===
Հայկական արուեստը, ձեւակերպած եւ զարգացուցած է իր եզակի տեսակը հայ ժողովուրդի բնօրրան [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Պատմական Հայաստանի]] մէջ եւ անոր հինգ հազարամեակներու երկարող պատմութեան ընթացքին: Հայկական արուեստը կ՛ընդգրկէ [[երաժշտութիւն]], [[ճարտարապետութիւն]], [[Քանդակագործութիւն|քանդակ]], [[Որմնանկարչութիւն|որմնանկար]], [[Խճանկարչութիւն|խճանկար]], [[խեցեգործութիւն]], [[Մետաղագործութիւն|մետաղէ պատրաստուած իրեր]], [[փորագրութիւն]], [[հիւսուածք]]՝յատկապէս [[հայկական գորգ]]եր։ եւ
==== Թատրոն եւ Շարժարուեստ ====
[[Պատկեր:Armenia film clapperboard.png|մինի|Հայկական շարժարուեստի լոզունքը]]
''Տե՛ս բուն յօդուածներ՝ [[Հայկական Թատրոն]] եւ [[Հայկական շարժարուեստ|Հայկական Շարժարուեստ]]''
[[Հայկական Թատրոն|Հայկական թատրոնը]], ստեղծուած եւ կազմաւորուած է հայ ժողովուրդին բանահիւսութեան ընդմէջէն․ ժողովրդական եւ խորհրդապաշտական թատրոնը իր պարերգային տեսակով։
[[Հայկական շարժարուեստ]]ը [[1920]]-ական տարիներուն ճամբայ կ՛ելլէ՝ Խորհրդային Հայաստանի Հանրապետութեան եւ [[Հայկական Սփիւռք]]ին տարածքին։
==== Երաժշտութիւն եւ Պարարուեստ ====
''Տե՛ս բուն յօդուածներ՝ [[Հայկական Երաժշտութիւն]] եւ [[Հայկական Պարարուեստ]]''
[[Հայկական Երաժշտութիւն|Հայկական երաժշտութիւնը]] քայլ պահած է հայ ժողովուրդին կենցաղին ու պատմութեան հետ, ինչպէս նաեւ վերջին դարերուն համաշխարհային երաժշտական հոսանքներուն հետ․ գեղջական երգեր, հեթանոսական, աշուղային, եկեղեցական ([[շարական]]ներ), դասական եւայլն։ Միջնադարին, ան կ՛ունենայ իր ուրոյն երաժշտական գրութեան նշանները՝ [[Խազ]]։
[[Հայկական Պարարուեստ|Հայկական պարարուեստը]], սկիզբ առած է հայ ժողովուրդին կազմաւորման ընթացքին․ հաւատքներ, ծիսակատարութիւններ, պաշտամունքներ եւ տօնակատարութիւններ։ Ան, կ՛արտայայտէ հայ ժողովուրդին կենցաղը։ Ժամանակի ընթացքին, կրած է թեթեւ փոփոխութիւններ, սակայն միշտ պահպանած է ուրոյն նկարագիրը․ շարժական, կառոյցի եւ երաժշտական առանձնայատկութիւնները։
[[Պատկեր:OTTuspaWasserleitung.jpg|մինի|251x251փքս|Մենուայի Ջրանցքը, Վան]]
Սերունդէ սերունդ փոխանցուելով եւ որոշ փոփոխութիւններ կրելէ ետք, անիկա պահպանած է իր հիմքը՝ միայն իրեն յատուկ շարժական, կառուցուածքային եւ [[Երաժշտութիւն|երաժշտական]] առանձնայատկութիւնները։
==== Ճարտարապետութիւն ====
[[Հայկական ճարտարապետութիւն]]ը կը յատկանշուի գլխաւորաբար գեղարուեստական հարուստ աւանդոյթներով եւ ազգային ինքնատիպութեամբ․ եկեղեցիներու սրածայր գմբէթ, [[տուֆ]] քարէ շինարարութիւն, որմնանկարներ եւ բնական լոյսի օգտագործում։
===== Ճարտարապետութիւն նախաքրիստոնէական շրջանին =====
Հնագոյն ժամանակներէն հայկական ճարտարապետութեան մէջ կարեւոր դեր խաղացած է ու կը խաղայ [[Տուֆ]]ը։ Կառուցուած են ամրոցներ, միջնաբերդեր, բերդաքաղաքներ, ջրանցքներ, օրինակ՝ [[Մենուայի ջրանցքը|Մենուայի (Շամիրամի) ջրանցքը]], բերդերով պարսպապատ [[Վան|Տուշպա]] մայրաքաղաքը, Մենուախինիլի, Արգիշտիխինիլի, Անզաֆ, Հայկաբերդ, Ռուսախինիլի․․․։ Հայաստանի տուները նախ եղած են գետնափոր․ անոնց մասին կը վկայէ մանրամասն նկարագրութիւններով [[Քսենոֆոն]] իր «<nowiki/>[[Նահանջ Բիւրուն]]<nowiki/>» ''Ἀνάβασις'' հատորին մէջ, Ք․Ա․ 5-րդ դար։ Իսկ, Հելլենիստական շրջանին քաղաքները՝ վարչական եւ առեւտրական կեդրոններ, բերդերը, ինչպէս նաեւ հեթանոսական սրբավայրերը, կը կառուցուին հետեւելով քաղաքաշինութեան եւ ճարտարապետութեան օրէնքներուն․ քաղաքներ՝ [[Արմաւիր]], [[Երուանդաշատ]], [[Արտաշատ]], [[Վաղարշապատ]], [[Զարեհաւան (Այրարատ)|Զարեհաւան]], ամրոցներ՝ [[Գառնիի Ամրոց|Գառնի]], Արտագերս, [[Անի-Կամախ]], [[Օշական Գիւղ|Օշական]], [[Դարոյնք]], հեթանոսական սրբավայրեր՝ [[Բագաւան]], [[Բագրեւանդ]], [[Աշտիշատ]], [[Երիզա]]։[[Պատկեր:Karmravor Church Ashtarak.JPG|մինի|220x220փքս|Աշտարակի Կարմրաւոր եկեղեցին]]
===== Ճարտարապետութիւնը քրիստոնէութիւնը ընդունելէ ետք =====
Հայաստանի մէջ քրիստոնէութիւնը պետական կրօն դառնալէ ետք, կը քանդուին հեթանոսական տաճառները՝ կանգուն կը մնայ միայն [[Գառնիի Հեթանոսական Տաճար|Գառնիի հեթանոսական տաճարը]], ու անոնց վրայ եւ այլուր, ազդուած անոնց ճարտարապետութենէն, կը կառուցուին եկեղեցիներ։
Յաջորդող դարերուն ընթացքին կառուցուած եկեղեցիներուն ոճը կ՛ըլլայ խաչաձեւ կեդրոնագմբէթ՝ ենթագմբէթներով ([[Պտղնիի Տաճար|Պտղին]], [[Արուճ]], [[Դդմաշէն]], Տեկոր, [[Օձունի Եկեղեցին|Օծուն]]), եռախորան՝ ([[Դուին]]ի Ս․ Գրիգոր, [[Թալինի Կաթողիկէ Եկեղեցի|Թալինի Կաթողիկէն]])։
[[Ներսէս Գ․ Տայեցի (Շինարար)|Ներսէս Գ․ Տայեցի]] կամ Շինարարի կաթողիկոսութեան շրջանին, եկեղեցաշինութեան ճարտարապետական ոճը թեթեւ փոփոխութիւններու կ՛ենթարկուի։ Խաչաձեւ կեդրոնագմբէթ եկեղեցին տեղի կու տայ բազմախորանին՝ օրինակ, [[Եղուարդ Զօրավար եկեղեցի|Եղուարդ Զօրավարի]] (661-685) եւ զուգահեռ կը հիմնուին խաչաձեւ յատակագիծով գմբեթաւոր փոքր եկեղեցիներ, իրենց բազմաթիւ տարբերակներով ([[Կարմրաւոր եկեղեցի (Աշտարակ)|Աշտարակի Կարմրաւոր եկեղեցին]], [[Լմբատավանք|Լմբատավանքի Ս․ Ստեփանոս]]՝ 6-րդ դար, եւայլն)։ Խաչաձեւ քառախորան եկեղեցին կ՛ունենայ բազմանկիւնաձեւ շրջագիծ, քանի մը պարագային՝ եռաստիճան զարգացումով ([[Զուարթնոց]] 641-652)։
Հայկական ճարտարապետութեան յուշարձաններէն Էջմիածնի Մայր Տաճարը, [[Զուարթնոց]]<nowiki/>ը, [[Գեղարդի վանք|Գեղարդավանք]]<nowiki/>ը, [[Հաղբատի Վանք|Հաղբատը]] եւ [[Սանահինի Վանք|Սանահինը]] ընդգրկուած են [[ԵՈՒՆԵՍՔՕ]]-ի «Համաշխարհային Մշակութային Արժէքներ»ու ցանկին մէջ։
===== '''Յուշարձաններ''' =====
Սրբավայրերու շինութեան զուգահեռ, կը զարգանայ նաեւ յուշարձանի շինութեան արուեստը (քարակոթողներ, դամբանաքարեր, խաչարձաններ, դամբարաններ)։ Յուշարձանները ուղղաձիգ, քառանկիւն, բազմանկիւն կամ կլոր շրջագիծով կոթողներ են (Ագարակ, Երերոյք, [[Խոշավանք]] եւայլն)։ Անոնք կը կառուցուին կարեւոր եղելութիւններու առիթով։
[[Պատկեր:Amberd Fortress Buildings.JPG|մինի|248x248փքս|Ամբերդ]]
===== Քաղաքաշինութիւն =====
====== Մինչեւ 19-րդ դար ======
Քաղաքաշինութիւնը կը զարգանայ տալով բնակարաններուն իւրայատուկ կառոյց՝ [[Դուին]] (5-րդ մինչեւ 7-րդ դար), [[Արուճ]] (7-րդ դար)։ Արքունիքները կը յատկանշուին քարաշէն սիւնազարդ դահլիճներով՝ սիւներուն վրայ կը յենին հնագոյն ճարտարապետական ոճի փայտէ երթիքները։
Բագրատութեանց հարստութեան եւ յաջորդող չորս դարերու ընթացքին կը զարգանայ ճարտարապետութիւնը՝ յուշարձաններ, քաղաքներու պաշտպանութեան կառոյցներ, կամուրջներ, հիւրանոցներ, բնակավայրեր, եւայլն ([[Անիի Մայր Տաճար]], [[Գագիկաշէն (Անիի Ս․ Գրիգոր Լուսաւորիչ)|Գագիկաշէն]] կամ՝ Անիի Գրիգոր Լուսաւորիչի տաճար, [[Ս․ Առաքելոց (Անի)|Անիի Ս․ Առաքելոց]] հինգ գմբէթներով իւրայատուկ եկեղեցին, [[Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի|Աղթամարի Ս․ Խաչ եկեղեցին]], [[Ամբերդ]], [[Լոռի բերդ]], Մարմաշէն եւ [[Խծկոնք վանք|Խծկոնքի]] Ս․ Սարգիս եկեղեցիները․․․)։ Նաեւ ինքնատիպ յուշարձաններ են՝ [[Տաթեւի Վանք|Տաթեւի վանքը]] (906) եւ [[Որոտնավանք]]ը (10-րդ դար), իրենց ճոճուող սիւներու հիմքերով՝ [[Նորավանք]]ը, [[Ս․ Յովհաննէս եկեղեցի (Բիւրական)|Բիւրականի Ս․ Յովհաննէս]], [[Ս․ Փրկիչ (Շիրակաւան)|Շիրակաւանի Ս․ Փրկիչ]], [[Հաղբատի Վանք|Հաղբատի]] Ս․ Նշան, [[Սեւանավանք]]ը, եւ շատ ուրիշ։
[[Պատկեր:Statue Tamanian - 2017.jpg|մինի|Ալեքսանդր Թամանեանի յուշարձանը ՔասՔատի բակին մէջ]]
Իսկ 12-րդ եւ 13-րդ դարերուն ճարտարապետութեան զարգացումին դեսպանը կը հանդիսանան [[Հաղբատի Վանք|Հաղբատի վանական համալիրը՝ Ս․Նշան եկեղեցիին գաւիթը, Համազասպին ժամատունը, զանգակատունն ու սեղանատունը]], եւ [[Գեղարդի վանք|Գեղարդի ժայռափոր վանական համալիրը]]։ Յաջորդող դարերուն Մոնկոլ-թաթարական արշաւանքներուն եւ թուրք-պարսկական պատերազմներուն պատճառով Հայաստան կ՛ապրի մշակութային եւ տնտեսական անկում մը։ Միայն 18-րդ դարուն է որ կը ստեղծուին շինարարութեան կամ վերականգման նպաստաւոր պայմաններ։
[[Պատկեր:Շորժա, հուշարձան նվիրված Արցախյան պատերազմին.jpg|մինի|220x220փքս|Յուշարձան նուիրուած Արցախեան պատերազմին]]
[[Պատկեր:Hands of Amity 05.JPG|մինի|165x165փքս|«Բարեկամութեան ձեռքեր»․ Յուշարձան (1967), Օղակաձեւ զբոսայգի (պուրակ)]]
====== Ռուսական տիրապետութեան շրջան ======
Ռուսական տիրապետութեան շրջանին, կը վերսկսի քաղաքաշինութիւնը եւ կ՛ընդարձակուի 19-րդ եւ 20-րդ դարերուն։ Կը պահպանուի հայկական ազգային աւանդական Ճարտարապետական ոճը։ Երկաթուղագիծի կառուցումը էապէս կը նպաստէ արդիւնաբերութեան եւ առեւտուրի զարգացման՝ [[Գորիս]] (1877), [[Ալեքսանդրապոլ|Ալեքսանտրապոլ]] (Կիւմրի) եւ [[Կարս]] (1899), Պայազէտ, [[Շուշի]] (1881), [[Երեւան]] (1902)։
====== Ռուսական Կայսրութիւն եւ Հարաւային Կովկաս ======
Հարաւային Կովկասի գլխաւոր քաղաքներուն հայ բնակչութիւնը մեծապէս ազդած է անոնց տնտեսական, մշակութային, ճարտարապետութեան եւ քաղաքաշինութեան զարգացման․ [[Թիֆլիս]], [[Պաքու]], [[Ախալքալաք]], [[Ախալցխա|Ախալցիա]], [[Գորիս]], Գիանջա՝ [[Գանձակ]]․․․։ Հոն ստեղծագործած են հայազգի ճարտարապետներ՝ [[Յովհաննէս Քաջազնունի]], [[Գաբրիէլ Տէր-Մելիքեան]], [[Ղազարոս Սարգսեան]] եւ շատ ուրիներ։ Ռուսական կայսրութեան մէջ նաեւ, հայ ճարտարապետները աշխատած ու ստեղծած են մասնաւորաբար [[Մոսկուա]], [[Ռոստով]], [[Վլատիկաւկաս]], [[Կրոզնի]], [[Աստրախան]], [[Կրասնոտար]], [[Լուով]], [[Խրիմ]], [[Մոլտավիա]] եւ շատ ուրիշ քաղաքներու կամ շրջաններու մէջ։
===== Ժամանակակից շրջան =====
20-րդ դարուն, հայկական ճարտարապետութիւնը նոր փուլի կ՛անցնի։ Հայաստանի մէջ ճարտարապետութեան երկու հոսանք կը գերակշռեն՝ ազգային ճարտարապետութեան ժառանգութեան եւ գործնական շինարարութեան․ օրինակ, [[Ալեքսանտր Թամանեան]], [[Թորոս Թորամանեան]]՝ ազգային ճարտարապետութեան ժառանգութեան համակիր ու վերամշակող, իսկ Կ. Հալաբեանը, Մ. Մազմանեանը, [[Գէորգ Քոչար]]ը՝ գործնական շինարարութեան ''Constructivisme russe'' համակիրներ։
Կ՛իրագործուին արդիւնաբերութեան, ոռոգման, բարեկարգման շինարարութիւններ․ Կիւմրի, Երեւան, եւայլն։,
[[1924 թուական|1924]] թուականին, ճարտարապետ Ալեքսանտր Թամանեան կը գծէ Երեւան մայրաքաղաքի յատակագիծը եւ քաղաքը կը զարգանայ այդ ուղղութեամբ։ Միաժամանակ, թափ կը տրուի հասարակական շէնքերուն շինարարութեան [[Ալեքսանդր Սպեդիարեանի Անուան Օփերայի Եւ Պալէթի Ազգային Ակադեմիական Թատրոն|Երեւանի Օփերա - Պալէյի թատրոն]]։[[Պատկեր:Matenadaran, MS 6792.jpg|մինի|258x258փքս|Մոմիկ.«Համբարձում» մանրանկար «Պատերազմի Ավետարանէն»։]][[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմի Կանանց Յուշարձան|Բ․ Համաշխարհային Պատերազմի]] աւարտին կը կառուցուին զոհուած զինուորներուն յիշատակին համար աղբիւր-յուշարձաններ, [[Հանրապետութեան հրապարակ (Երեւան)|Հանրապետութեան Հրապարակը]] եւ գլխաւոր քաղաքներուն մէջ հասարակական կեդրոններ։
[[1970 թուական|1970]]-ական թուականներէն ետք, ուշագրաւ են գեղարուեստական որոնումները, նամանաւանդ ազգային ուրոյն նկարագրի ընկալումը ճարտարապետութեան մէջ՝ [[Գաբրիէլ Սունդուկեանի Անուան Ազգային Ակադեմական Թատրոն|Գ․ Սանտուկեանի անուան թատրոն]], [[Քամերային երաժշտանոց (Երեւան)|Քամերային երաժշտանոցը]]․․․․: Աnոնց զուգահեռ, քաղաքներուն մէջ կը կատարուին բարեկարգման աշխատանքներ․ Երեւան՝ [[Օղակաձեւ պուրակ (Երեւան)|Օղակաձեւ զբօսայքին]], [[Քասքատի համալիր]]ը, եւայլն։
Կը կառուցուին նաեւ պատմական կարեւոր դէպքերն ու անձերը յաւերժացնող յուշարձաններ․ [[Հայոց Ցեղասպանութեան Զոհերու Յուշահամալիր]]ը, [[Սարդարապատ|Սարտարապատի հերոսամարտի յուշահամալիրը,]] եւայլն։
Քաղաքներու կառուցման աշխատանքներու թափը անդադար է, կը զուգորդէ ճարտարապետական ազգային աւանդոյթը եւ ճարտարապետութեան համաշխարհային պահանջները։ 2000-ին կը վերջանայ [[Գիւմրի|Կիւմրիի]] [[Անի թաղամաս (Կիւմրի)|Անի թաղամասի]] կառուցումը, 2007՝ [[Հանրապետութեան հրապարակ (Երեւան)|Հանրապետութեան]] եւ [[Ազատութեան հրապարակ (Երեւան)|Ազատութեան հրապարակներն]] իրար կապող [[Հիւսիսային պողոտայ (Երեւան)|Հիւսիսային պողոտան]], ինչպէս նաեւ բնակիչներու ամենօրեայ կեանքը դիւրացնելու շինարարութիւններ՝ օրինակ, տարանցիկ փողոցներ, ստորերկրեայ անցքեր եւ անցուղիներ, եւայլն։
==== Հայկական մանրանկարչութիւն ====
Հայ ժողովուրդին մշակոյթին մէջ կարեւոր տեղ կը գրաւէ մանրանկարչութիւնը, որ զարգացած է գլխաւորաբար 6-րդ դարէն մինչեւ 12-րդ դարերուն ընթացքին։[[Պատկեր:Khachkars.jpg|մինի|Նորատուսի քաչքարերը]]
==== Քանդակագործութիւն ====
Հայաստանի մէջ [[քանդակագործութիւն]]ը ծնունդ առած է հաւանաբար նախապատմական պաշտամունքային կոթողներէն ու զարգացած եւ ձեւաւորուած է պատմութեան ընթացքին։
===== Խաչքար =====
''Տես բուն արձանագրութիւն՝ [[Խաչքար]]''
[[Խաչքար]]ի արուեստը կը զարգանայ եւ կը կատարելագործուի 8-րդ եւ 9-րդ դարերուն ընթացքին։ Ան միջնադարեան իւրայատուկ [[Հայկական Կերպարուեստ|հայ կերպարուեստի]] ճարտարապետական մանր կոթողային ձեւ է, որուն բովանդակութիւնը կը կազմէ պատուանդանի (խարիսխի) վրայ կանգնած խաչարձանը՝ ճակատը ուղղուած դէպի արեւմուտք։
==== Որմնանկարներ, խճանկարներ եւ խեցեգործութիւն ====
[[Պատկեր:Vank Cathedral interior.jpg|մինի|Հայկական որմնանկարներ․ Նոր Ջուղայի Վանք տաճար, Պարսկաստան]]
Արուեստի այս ճիւղերն ալ մաս կը կազմեն հայկական արուեստի ընտանիքին։ Որմնանկարչութիւնը, զարգացած է մասնաւորաբար Ուրարտուի ժամանակաշրջանէն։
==== Հիւսուածք ====
Հայկական հիւսուածքի (ձեռագործ, գորգ, եւայլն) ամենաընդարձակ հաւաքածոն կը գտնուի [[Ամերիկայի Հայկական Թանգարան]]ը։ Թանգարանը կը պարունակէ հայկական թանգարանային ամենակարեւոր հաւաքածոներէն․ կը հաւաքէ եւ կը պահպանէ հայկական մշակութային արժէքները։ Հիմնուած է 1971։
=== Թանգարաններ ===
==== Երեւան ====
[[Պատկեր:Thetis garni.jpg|մինի|Գառնիի բաղնիքի խճանկարը]][[Հայաստանի պատմութեան թանգարան]]
[[Երեւանի Մաշտոցի Անուան Մատենադարան]]
[[Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահ]]
[[Երեւանի Պատմութեան Թանգարան]]
[[Եղիշէ Չարենցի Անուան Գրականութեան Եւ Արուեստի Թանգարան]]
[[Գաֆէսճեան Արուեստի Կեդրոն]]
[[Հ. Յ. Դաշնակցութեան Պատմութեան Թանգարան Հիմնադրամ]]
[[Էրեբունի Պատմահնագիտական Թանգարան]]
[[Ժողովրդական Արուեստի Թանգարան|Ժողովրդային Արուեստի Թանգարան]]
[[Ժամանակակից Արուեստի Թանգարան (Երեւան)|Ժամանակակից Արուեստի Թանգարան]]
[[Հայոց Ցեղասպանութեան Զոհերու Յուշահամալիր]]
[[Հայաստանի Բնութեան Պետական Թանգարան]]
[[Երեւանի Կենդանաբանական Պարտէզ]]
Յովհաննէս Կարապետեանի անուան Երկրաբանական Գիտութիւններու Թանգարան[[Պատկեր:Akhtamar paintings 10.jpg|մինի|[[Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի]]ի որմնանկարներէն բաժին մը]][[Ալեքսանդր Թամանեանի Անուան Ճարտարապետութեան Ազգային Թանգարան-Ինստիտուտ|Ալեքսանդր Թամանեանի անուան Ճարտարապետութեան Ազգային Թանգարան]]
[[Սերգէյ Փարաջանովի Թանգարան]]
[[Մայր Հայաստան յուշահամալիր]]
[[Միջին Արեւելքի Արուեստի Թանգարան (Երեւան)|Միջին Արեւելքի Արուեստի Թանգարան]]
[[Հայ Բժշկութեան Թանգարան]]
[[Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտ|Կոմիտասի Թանգարան-Հիմնարկ]]
[[Հայաստանի Երկաթուղիի Թանգարան]]
[[Հայաստանի Պետական Մանկավարժական Համալսարանի Թանգարան]]
[[Հայաստանի Փայտարուեստի Թանգարան]]
[[«Մայր Հայաստան» Ռազմական Թանգարան]][[Պատկեր:Armenia Museum of Art and History.jpg|մինի|Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի շէնքը]]
[[Ֆիտայական Շարժման «Զօրավար Անդրանիկ» Թանգարան]]
[[Հայկական Օդանաւորդութեան Պատմութեան Թանգարան]]
[[Գիտութեան եւ Ճարտարագործութեան Թանգարան]]
===== Երեւանի Տուն - Թանգարաններ =====
[[Մարտիրոս Սարեանի տուն-թանգարան (Երեւան)|Մարտիրոս Սարեանի Տուն-թանգարան]]
[[Արամ Խաչատուրեանի Տուն-Թանգարան]]
[[Յովհաննէս Թումանեանի տուն-թանգարան (Դսեղ)|Յովհաննէս Թումանեանի Տուն-Թանգարան]]
[[Եղիշէ Չարենցի տուն-թանգարան|Եղիշէ Չարենցի Տուն-Թանգարան]]
[[Աւետիք Իսահակեանի Տուն-Թանգարան (Երեւան)|Աւետիք Իսահակեանի Տուն-Թանգարան]] (Երեւան) [[Պատկեր:Ժողովրդական արվեստի թանգարանի Դիլիջանի մասնաճյուղ.JPG|մինի|Ժողովրդային արուեստի թանգարանի Դիլիջանի մասնաճիւղ․եղած է իշխանուհի Մարիամ Թումանեանի ամառանոցը]]
[[Ալեքսանդր Սպենդիարեանի Տուն-Թանգարան]]
[[Երուանդ Քոչարի Թանգարան (Երեւան)|Երուանդ Քոչարի Թանգարան]]
[[Աբովեանի տուն-թանգարան|Խաչատուր Աբովեանի Տուն-Թանգարան]]
[[Մինաս Աւետիսեանի տուն-թանգարան|Մինաս Աւետիսեանի Տուն-Թանգարան]]
[[Դերենիկ Դեմիրճեանի Տուն-Թանգարան]]
[[Ստեփան Շահումեանի Տուն-Թանգարան]]
[[Լուսինէ Զաքարեանի տուն-թանգարան|Լուսինէ Զաքարեանի Տուն-Թանգարան]][[Սիլվա Կապուտիկեանի Տուն-Թանգարան]]
[[Կալենց Թանգարան]]
[[Լուսիկ Ագուլեցու (Սամուելեաններու) Տուն-Թանգարան]]
[[Յովհաննես Շարամբեանի անուան Ժողովրդական Արուեստի կեդրոն]]
==== Արմաւիր, Վաղարշապատ ====
[[Պատկեր:Ձեռագործ իրեր 2 Վերին Կարմիրաղբյուրի թանգարանում.jpg|մինի|233x233փքս|Վերին Կարմիրաղբիւրի թանգարան․ Ձեռագործ իրեր]][[Գանձատուն թանգարան]]
Հայաստանի Ազգագրութեան Թանգարան ([[Սարդարապատ|Սարտարապատ]])
[[Արմաւիրի Պատմա-ազգագրական Թանգարան]]
[[Էջմիածնի Մայր Տաճարի թանգարան]]
[[Ռուբէն Սեւակ թանգարան]]
==== Աշնակ ====
[[Գէորգ Չաւուշի Թանգարան]]
==== Արարատի մարզ ====
[[Պարոյր Սեւակի տուն-թանգարան|Պարոյր Սեւակի Տուն-Թանգարան]]
[[Վազգէն Սարգսեանի Տուն-Թանգարան]]
==== Դիլիջան, Իջեւան ====
[[Ժողովրդական Արուեստի Թանգարան (Դիլիջան)|Ժողովրդային Արուեստի Թանգարան]]
[[Դիլիջանի Երկրագիտական եւ Արուեստի Թանգարան]]
[[Իջեւանի Պատմաերկրագիտական Թանգարան]][[Պատկեր:Alex Manukyan.jpg|մինի|Գանձատուն թանգարան՝ Ալեքս Մանուկեան թանգարան]]
[[Վերին Կարմիրաղբիւրի Պատմութեան Թանգարան]]
==== Եղէգնաձոր ====
[[Եղէգնաձորի Երկրագիտական Թանգարան]]
==== Կիւմրի ====
[[Երկրաբանութեան Թանգարան (Կիւմրի)|Երկրաբանութեան Թանգարան]]
[[Ձիթողցոնց տուն-թանգարան]] (Կիւմրիի ժողովրդական ճարտարապետութեան, քաղաքային կենցաղի եւ ազգային ճարատարապետութեան թանգարան)
[[Աւետիք Իսահակեանի տուն-թանգարան (Կիւմրի)]]
[[Յովհաննէս Շիրազի տուն-թանգարան|Յովհաննէս Շիրազի Տուն-Թանգարան]][[Պատկեր:Local Lore Museum and Art Gallery of Dilijan.jpg|մինի|Դիլիջանի Երկրագիտական եւ Արուեստի թանգարան]]
[[Շիրակի Երկրագիտական Թանգարան]]
[[Մհեր Մկրտչեանի Թանգարան (Կիւմրի)|Մհեր Մկրտչեանի Թանգարան]]
[[Քանդակագործութեան Ազգային Պուրակ-Թանգարան (Կիւմրի)|Քանդակագործութեան Ազգային Պուրակ-Թանգարան]]
==== Լոռի, Վանաձոր ====
[[Ստեփան Զօրեանի տուն-թանգարան|Ստեփան Զօրեանի Տուն-Թանգարան]]
[[Յովհաննէս Թումանեանի տուն-թանգարան (Դսեղ)|Յովհաննէս Թումանեանի Տուն-Թանգարան (Դսեղ)]]
[[Լոռի Փամբակի երկրագիտական թանգարան (Վանաձոր)|Լոռի Փամբակի երկրագիտական թանգարան]]
[[Վանաձորի Կերպարուեստի Թանգարան]]
==== Ջերմուկ ====
[[Ջերմուկի պատկերասրահ]][[Պատկեր:Եղեգնաձորի երկրագիտական թանգարան.jpg|մինի|Եղէգնաձորի Երկրագիտական Թանգարան]]
==== Սիւնիք ====
[[Ակսել Բակունցի Տուն-Թանգարան]]
[[Կապանի Ժամանակակից Արուեստի Թանգարան]]
[[Նիկողայոս Ադոնցի անուան Սիսիանի Պատմութեան Թանգարան]]
[[Սիսիանի պատկերասրահ]]
=== Մարմնամարզ ===
==== Հայ Մարմնակրթանքը նախաքրիստոնէական շրջանին ====
Նախաքրիստոնէական ժամանակաշրջաններուն, Հայաստանի մէջ, ամէն տարի, [[Նաւասարդ]] ամսուն, Հայկական Բարձրաւանդակի ամէն կողմերէն, հայ ժողովուրդը կը հաւաքուէր [[Բագրեւանդ (գաւառ)|Բագրեւանդ]] գաւառի Բագառիճ աւանին մէջ (հոն կը գտնուէին [[Արամազդ]]ի եւ [[Անահիտ]]ի մեհեանները), ուր տեղի կ՛ունենային [[Ամանոր, Կաղանդ|Ամանորի]] տօնակատարութիւններ հայ արքայական ընտանիքին եւ ազնուականներուն ներկայութեամբ։ Այս տօնակատարութիւններուն ընթացքին տեղի կ՛ունենար զօրահանդէս, ձիարշաւ, սրախաղ, նետարձակութիւն եւ որսորդութիւն։ Ընդհանրապէս ազնուական դասէն էին անոնք, որ մանկութենէն կը հետեւէին մարմնակրթանքի․ կային մարզարաններ, որոնք կը կոչուէին կռուանոց, մրցարան, իսկ ձիարշաւի համար ասպարէզք կամ ձիարձակարան։ Հայ ազնուական դասակարգի պատկանող երիտասարդներ կը մասնակցին Ողիմպիական Խաղերուն, գրաւելով յաճախ առաջին դիրքերը։
==== Հայ Մարմնակրթանքը Ա․ Համաշխարհային Պատերազմէն առաջ ====
===== Պոլիս =====
[[Պատկեր:Տորք խումբը, 1906.jpg|մինի|Տորք խումբը, 1906]]
Հայ Մարմնակրթանքի շարժման առաջին քարոզիչները կը հանդիսանան երիտասարդ ուսանողներ [[Պոլիս|Պոլսէն]] եւ [[Իզմիր]]էն։ [[1902 թուական|1902]] - [[1904 թուական|1904]] Պոլսոյ [[Պոյաճի]] գիւղին մէջ կը հիմնուի ոտնագնդակի առաջին խումբը, «Պալթա-Լիման» անունով, ապա [[Պոլսոյ Կեդրոնական վարժարան]]ին մէջ՝ «Սանթրալ» եւ [[Գում-Գափու]]ի մէջ «Տորք» խումբերը։ [[1906 թուական|1906]]-ին, հայկական երեք հաստատութիւններու՝ Րոպըրթ Գոլէճ, [[Պարտիզակ]]ի Ամերիկեան Վարժարան եւ [[Պէրպէրեան վարժարան (Պոլիս)|Պէրպէրեան վարժարան]], աշակերտները միասնաբար կը հիմնեն «Սկիւտար» ոտնագնդակի խումբը։
[[1908 թուական|1908]] Յուլիսի Սահմանադրութեան հռչոակումէն ետք, կը սկսին հիմնուիլ մարմնամարզի ուրիշ ճիւղեր ալ։ Պոլսոյ հայկական վարժարաններուն մէջ մարզանքի դասապահը պարտաւորիչ կը դառնայ։ [[1911 թուական|1911]] Փետրուարին, Շաւարշ Քրիսեան կը հրատարակէ [[Մարմնամարզ (թերթ)|ՄԱՐՄՆԱՄԱՐԶ]] թերթը որ իր տեսակին մէջ առաջինը կը հանդիսանայ եւ նոր թափ կու տայ հայ մարզական կեանքին։ Կ՛որոշուի հիմնել Ոտնագնդակի Հայկական Ակումբ մը եւ վերակենդանացնել [[Նավասարդեան խաղեր|Նաւասարդեան խաղերը]]։ Պոլսոյ հայկական ոտնագնդակի խումբերուն թիւը 18-ի կը հասնի։
[[1911 թուական|1911]] Յուլիսին, Պոլսոյ մէջ կը հիմնուի «Ֆութպոլի Հայկական Ակումբ»ը, իսկ Գնալըի ''Πρώτη''{{ref-el}}՝ (Մարմարա ծովուն [[Իշխանաց կղզիներ (Մարմարա ծով)|Իշխանաց կղզիներէն]] ''Πριγκηπόννησα''{{ref-el}} Պոլսոյ ամենամօտիկը․ կը ծառայէր ընդհանրապէս իբրեւ ամառանոց հայ եւ յոյն ընտանիքներուն համար) մէջ հայ օրիորդներ եւ երիտասարդներ կը սկսին [[թենիս]] խաղալ։ Արագօրէն մարմնակրթանքը կը տարածուի նաեւ գաւառը ([[Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտեան Հայաստան)]]:
[[1912 թուական|1912]]-ին ամառը, Էսայեան Սանուվ Միութեան խորհուրդը իր հաւանութիւնը կու տայ եւ կը հիմնուի Կիներու Մարմնամարզական Առաջին Ակումբը։
[[1912 թուական|1912]] Յունիսին, Սթոքհոլմի մէջ, Միջազգային 5-րդ Ողիմպիական Խաղերուն կը մասնակցին Պոլսէն հայ երկու մարզիկներ։ Կը զգացուի անհրաժէշտութիւնը հիմնելու կեդրոնական մարմնի մը՝ Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութիւն անունով։ Նոյն տարին կը կազմակերպուին լողալու մրցումներ։
[[Սկիւտար]]ի մէջ, 1912-ի ամրան կը հիմնուի '''Հայ Սկաուտներու''' առաջին խումբը։ Կը հիմնուին նաեւ օրիորդներու մարմնամարզական խումբեր, օրինակ Եռանդը, հիմնուած 1913-ին։
[[Պատկեր:Իզմիրի հայ որսորդաց խումբը, 1910-1911.jpg|մինի|Իզմիրի հայ որսորդաց խումբը, 1910-1911]]
===== Գաւառ =====
1890-ական թուականներէն, [[Իզմիր]]ի հայ մարզիկներ կը մասնակցէին օտար խումբերու մէջ։ [[1901 թուական|1901]] Յունիսին, տեղի կ՛ունենան հարիւրէ աւելի հայ մարզիկներու ներկայութեամբ մարզախաղեր։ Կը հիմնուին «Հայ ֆութպոլիստ Միութիւն»ը, «Շան»թ, «Վասպուրական», «Վարդանեան» եւ «Սահակեան» խումբերն ու «Հայ Մարմնակրթական Ակումբ»ը։ Այս բոլորը կը միանան եւ կը կազմեն «Հայ Որսորդաց Ակումբ»ը։ 1911-1912 ոտնագնդակի մրցաշարքին, Իզմիրի հայկական «Արմենիա» խումբը յաղթելով յունական խումբերուն, ախոյեան կը դառնայ։ Իսկ [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի մէջ, կը հիմնուին խումբեր, ակումբներ, կը կազմակերպուին մարզախաղեր․․․՝ Մանիսա, [[Պարտիզակ]], Մարզուան, [[Խարբերդ]]՝ Եփրատ Քոլեճի կողովագնդակի եւ հեծելարշաւի խումբեր, [[Երզնկա]], [[Սեբաստիա]], [[Ատափազար|Ատաբազար]], [[Կարին]], [[Տրապիզոն]], [[Կեսարիա]], [[Տերսիմի գաւառ|Տերսիմ]], Այնթապ, [[Գոնիա]], [[Կիլիկիա|Կիլիկիոյ]] շրջանները՝ [[Տէօրթեօլի դպրոցներ|Տէօրթեօլ]], [[Ատանա]], [[Իսկէնտէրուն]], Քէլէկեան որբանոց, ), ինչպէս նաեւ Օսմանեան տիրապետութեան տակ գտնուող հայահոծ քաղաքներուն մէջ՝ [[Գահիրէի Հայերը|Գահիրէ]], [[Աղեքսանդրիոյ Հայերը|Աղեքսանտրիա]], [[Վառնա]], Ֆիլիփուփոլի ([[Փլովտիւ|Փլովտիւ)]], եւայլն։
===== Հայկական Բարձրաւանդակէն դուրս առաջին մարմնակրթանքի խումբեր, ակումբներ, միութիւններ =====
[[Պատկեր:Հայկական առաջին երկսեռ մարզահանդէս, 1912 Աղեքսանտրիա.jpg|մինի|Հայկական առաջին երկսեռ մարզահանդէս, 1912 Աղեքսանտրիա]]
Հայկական Բարձրաւանդակէն դուրս գտնուող հայահոծ շրջաններուն մէջ ալ կը սկսի աշխուժ մարմնամարզական կեանք։
Առաջին երկիրները, ուր հայ մարմնամարզական հոսանքը կը կազմակերպուի հետեւեալները կը հանդիսանան՝
[[Պուլկարիա]]․ Ֆիլիպպէ ([[Փլովտիւ|Փլոտվիւ]])՝ [[1904 թուական|1904]]-ին «Վահագն Միութիւն» եւ «Դայլայլիկ Արշալոյս», [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ]]ուն մէջ․ Ուէսթ Հապօէ՝ [[1889 թուական|1889]]-ին «Հայ Մարզական Միութիւն», Ռուսճուգ՝ [[1906 թուական|1906]]-էն սկսեալ գոյութիւն ունի մարզական խումբեր եւ [[1911 թուական|1911]]-ին կը հիմնուի «Հայկական Արարատ Մարզիկ Խումբ»ը, Ուստըր՝ [[1910 թուական|1910]]-ին «Հայ Մարզական Միութիւն», Ֆաւլը՝ 1910-ին «Հայ Մարզական Ակումբ», Փիթըրսըն՝ [[1911 թուական|1911]]-ին« Հայ Որբախնամ Ընկերութիւն»։ [[Եգիպտոս]]․ [[Աղեքսանտրիա]]՝ 1911-ին կը վերակազմուի «Ֆութպոլի Հայկական Ակումբ»ը, իսկ [[1912 թուական|1912]]-ին Աղեքսանտրիոյ Պօղոսեան վարժարանին մէջ կը կազմակերպուի հայկական առաջին երկսեռ մարզահանդէսը, [[Գահիրէի Հայերը|Գահիրէ]]՝ Մարզասիրաց Ընկերութիւն, «ԿԱՄՔ մարզական ակումբ», «Հայկական Ֆութպոլի Տորք» եւ «Հայկական Մարզական» ակումբները։
====== Հայկական Ողիմպիական խաղեր ======
1911, 1 Մայիսին կը կատարուին Հայկական Առաջին Ողիմպիական Խաղերը։ Խաղերուն նախօրեակին, «Մարմնամարզ» ամսաթերթը կը գրէ․- «Չէ՞ք տեսներ, ահա՛ ան ծնունդ կ՛առնէ։․․․․ Եւ թո՛ղ Մայիս Մէ՛կ Հայկական այդ մարզահանդէսը հիմնաքարը ըլլայ Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութեան որ․․․», 1911 Ապրիլ 8։
1912 Մայիս 20-ին տեղի կ՛ունենան Հայկական Երկրորդ Ողիմպիական Խաղերը։
1913 Յունիս 16-ին Հայկական Երրորդ Ողիմպիական խաղերուն, հայ սկաուտներն ալ կը մասնակցին։
1914 գարնան, Հայկական Չորրորդ Ողիմպիական Խաղերուն սեմին, միայն Պոլսոյ եւ արուարձաններուն մէջ գոյութիւն ունին 65 մարզական միութիւններ, ակումբներ, խումբեր։
==== Նորագոյն շրջան ====
19-րդ դարուն վերջին տարիներուն եւ 20-րդ դարասկիզբին Օսմանեան կայսրութեան մէջ ծայր առած հայ մարմնամարզական շարժումը, ոտնագնդակի եւ տարբեր մարզաձեւերու բացուած հայկական ակումբները նախակարապետն են մարմնակրթանքի միութիւններու ստեղծման։ [[1919 թուական|1919]] Օգոստոս 19-ին Պոլսոյ մէջ կը կատարուին յետ պատերազմեան Հայկական Առաջին Ողիմպիական Խաղերը, իսկ [[1920 թուական|1920]], 5 Սեպտեմբերի Հայկական Ողիմպիական Խաղերուն հանդիսավարներէն մէկն է [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան]] ներկայացուցիչը։
===== Հ․Մ․Ը․Մ․ =====
[[Պատկեր:Vazken Andréassian HoMenEtMen-Sgaoudagan doghantsk Konstantinobolis 1918.jpg|մինի|Հ․Մ․Ը․Մ․-ի սկուտական տողանցք, Պոլիս 1918]]
[[Հ․Մ․Ը․Մ․]] կը հիմնուի [[1918 թուական|1918]] Պոլսոյ մէջ։ Առաջին Պատգամաւորական Ժողովը կը գումարուի [[1920 թուական|1920]], 9 Մայիսին Եսայեան վարժարանին մէջ։ [[Հայոց Ցեղասպանութիւն|Ցեղասպանութենէն]] փրկուած հազարաւոր որբերուն հոգեկան եւ մարմնական առողջութեան հոգ պէտք էր տարուէր եւ այդ պատճառով հայկական ակումբները կը համատեղուին եւ կը հիմնուի [[Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութիւն]]<nowiki/>ը իր մասնաճիւղերով։ 1920, 7 Օգոստոսին մեկնարկած Սկաուտական Միջազգային մեծ բանակումին, կը մասնակցին 26 հայ սկաուտներ։ Շուտով կը տարածուի [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան]] տարածքին եւ Օսմանեան Կայսրութեան մնացած հողատարածքին հայահոծ շրջաններուն։ Թուրքիայէն դուրս [[Հ․Մ․Ը․Մ․]]-ի ոտնագնդակի խումբերը ([[1920 թուական|1920]]) կը բացուին [[Պուլկարիոյ Հայերը|Պուլկարիոյ]] կարգ մը քաղաքներուն մէջ եւ [[Յունաստան]]ի [[Քոմոթինի]] քաղաքը եւ [[Աթէնք]] (Աթէնքի մէջ՝ Պոլսէն եկած ու հաստատուած), [[1922 թուական|1922]]-ին Աթէնքի «Հայ Աստիճանաւոր Սկաուտներու Խումբ», իսկ [[1923 թուական|1923]]-ին «Յունաստանի Հայ Մարզիկներու Միութիւն» ոտնագնդակի խումբը։ [[Փոքր Ասիոյ Աղէտ]]էն (յունական բանակին նահանջ եւ հայ գաղթականութեան հոսքը դէպի Յունաստան, [[Լիբանան]] եւ [[Եգիպտոս]]) անմիջապէս ետքն է որ կը ստեղծուին Հ․Մ․Ը․Մ․-ի մասնաճիւղեր, նախ վերոնշեալ շրջաններուն մէջ ([[1924 թուական|1924]]) եւ ապա [[Եւրոպա]]յի ու [[Ամերիկա]]յի (բացարաբար [[1921]]-ին, [[Նիւ Եորք|Նիւու Եորքի]] մէջ) երկիրներուն մէջ։ Մինչեւ այսօր [[Հայկական Սփիւռք|Սփիւռքի]] տարածքին ունի բեղուն գործունէութիւն։
===== Հ․Մ․Մ․ =====
[[1921]]-ին [[Հալէպ]]ի մէջ, [[Սուրիա]], կը հիմնուի [[Հայ Մարմնամարզական Միութիւն]]ը, իբրեւ մարզական եւ սկաուտական սփիւռքահայ կազմակերպութիւն։ Յաջորդող տարիներուն ան ալ կը բանայ մասնաճիւղեր Սփիւռքի հայաշատ շրջաններուն մէջ։
===== Մարմնամարզը Հ․Հ․ մէջ =====
Հայաստանի մէջ մարմնամարզը կը սկսի տարածուիլ 20-րդ դարուն երրորդ տասնամեակէն եւ յաջորդող տասնամեակներուն ընթացքին կը զարգանայ ու կը հարստանայ նոր մարմնամարզերով․ ընհանրացած են՝ [[բռնցքամարտ]]ը, [[ըմբշամարտ]]ը, [[ծանրամարտ]]ը, արեւելեան մարտարուեստները, [[Ֆութպոլ|ոտնագնդակը]], [[Պասքէթպոլ|կողովագնդակը]], [[դասական մարմնամարզ]]ը, [[դահոյկ]]ը, [[հոգէյ]]ը եւ [[լեռնագնացութիւն]]ը։
====== Համահայկական խաղեր ======
[[Համահայկական Խաղեր|Համահայկական խաղերը]] կը կայանան ամէն չորս տարի Հ․Հ․ մէջ։ Առաջին Համահայկական Խաղերը տեղի կ՛ունենան [[1999 թուական|1999]]-ին։ Այս խաղերուն կը մասնակցին անհատներ եւ զանազան մարզաձեւերու հաւաքականներ։ Խաղերը համահայկական կը կոչուին, որովհետեւ մասնակցողները բացի Հ․Հ․ քաղաքացի ըլլալէ, նաեւ [[Հայկական Սփիւռք|Սփիւռքի]] հայկական ծագումով տարբեր երկիրներու քաղաքացիներ են։
==== Հայերը Ողիմպիական խաղերուն ====
Հայերը ունեցած են [[Ողիմպիական Խաղեր|ողիմպիական խաղերու]] ախոյեաններ հին տարիներէն․ [[Տրդատ Դ․]]՝ [[գօտեմարտ]]ի ախոյեան, (281, սակայն այս խաղերուն ընթացքին ախոյեաններուն մասին փաստացի արձանագրութիւնները չկան) եւ [[Վարազդատ]] (369) կռփամարտի ախոյեան։
[[1952 թուական|1952]] թուականէն, հայ մարզիկները կը սկսին մասնակցիլ Միաջազգային Ողիմպիական խաղերուն։ Իսկ [[1990 թուական|1990]] թուականին կը հիմնուի [[Հայաստանի Ազգային Ողիմպիական Կոմիտէ]]ն։ [[Պատկեր:AM011-09.jpg|մինի|Ճատրակի 38-րդ Ողիմպիական խաղերուն (2008) ախոյեան Հաստանի հաւաքականը]]
==== Ոտնագնդակ ====
Ոտնագնդակը լայն ընդունելութիւն գտած է ժողովրդային խաւերէն ներս։ Հայ մարզիկներ միջազգային համբաւի կ՛արժանանան։ [[Հայաստանի Ֆութպոլի Ազգային Հաւաքական|Հայաստանի Ոտնագնդակի Ազգային Հաւաքականը]] Հ․Հ․ կը ներկայացնէ ոտնագնդակի միջազգային մրցաշարքերուն եւ առանձին հանդիպումներուն ընթացքին։
==== Ճատրակ ====
Հայաստանի մէջ [[ճատրակ]]ը՝ շախմատ, ծանօթ է միջնադարէն, սակայն ժողովրդային խաւերուն մէջ լայն տարածում գտած է Խորհրդային Հայաստանի տարիներուն ընթացքին եւ տասնամեակներ շարունակ հայ մարզիկներ եւ կամ Հ․Հ․ հաւաքականը ճատրակի համաշխարհային ախոյեանութեան մրջաշարքին առաջին կարգերը կը գրաւեն։
=== Խոհանոց ===
Պատմական, աշխարհագրական, կլիմայական եւ պատմա-քաղաքական պայմանները դեր խաղցած են [[Հայկական Խոհանոց|հայկական խոհանոցի]] իւրայատուկ ըլլալուն։ Հայկական խոհանոցը ունի մօտաւորապէս 2500 տարուան պատմութիւնը։ Ան, հարաւային Կովկասի ամենահինն է, իսկ Ասիոյ՝ ամենահիներէն։ Հայկական խոհանոցի բազմաթիւ կերակրատեսակներուն պատրաստման արարողութիւնը մինչեւ այսօր՝ Հ․Հ․, Արեւմտեան Հայաստանի տարածքին հայ բեկորներու մնացորդացին մէջ եւ Սփիւռքի, մնացած է ամփոփոխ։
<gallery>
Պատկեր:Khorovats.jpg|Խորոված
Պատկեր:ArmenianHarissa.jpg|Հերիսա կամ Հերիսա, բանջարեղէններով
Պատկեր:Basturma or Pastroma from Armenia 1.JPG|Հայկական [[ապուխտ]]․ բացի Հ․Հ․ մէջ, կը պատրաստուի եւ կ՛արտահանուի նաեւ Սփիւռքի հայկական գաղութներուն մէջ հայ գործարարներէ։
Պատկեր:Pan armenio en el mercado de Yerevan.JPG|Հայկական լաւաշ
Պատկեր:Sudzhuk from Armenia 1.JPG|Հայկական երշիկ․ բացի Հ․Հ․ մէջ, կը պատրաստուի եւ կ՛արտահանուի նաեւ Սփիւռքի հայկական գաղութներուն մէջ հայ գործարարներէ։
Պատկեր:Lori Cheese Production.jpg|Լոռի պանիր․ Հ․Հ․
Պատկեր:Aşure (1).JPG|Անուշապուր․ տարածուած է նաեւ Սփիւռքին մէջ
Պատկեր:Khash.jpg|Հայկական խաշ
Պատկեր:Armenian dolma.jpeg|Հայկական տոլման
Պատկեր:Evböreği.jpg|Պանրածաղ՝ հայկական պէօրէք
Պատկեր:Mantapur.jpg|Մանթը․ նկարին՝ ապուրը
Պատկեր:Իշխան ձուկ նախքան եփել.JPG|Սեւանի Իշխանաձուկը, նախքան եփելը
Պատկեր:Gհapama.jpg|Ղափամա
Պատկեր:Ժենքալի հաց․ Տաթեւ.jpg|Ժինգիալով հաց
</gallery>
== Եունեսքոյի Համաշխարհային Ժառանգութեան Ցանկին Հայաստանի Յուշարձաններու ցուցակը ==
[[ԵՈՒՆԵՍՔՕ|Եունեսքոյի]] Համաշխարհային Ժառանգութեան Ցանկին մէջ Հայաստանի հետեւեալ յուշարձանները մաս կը կազմեն․-
{|class="wikitable plainrowheaders"
|-
! style="width:180px;" scope="col"| Անուն
! class="unsortable" style="width:150px;" scope="col"| Պատկեր
! style="width:100px;" scope="col"| Վայր
! style="width:50px;" scope="col"| Հիմնադրութեան թուական
! scope="col" class="unsortable" | Արձանագրութեան թուական
|-
| [[Հաղբատի Վանք|Հաղբատի]] եւ [[Սանահինի Վանք|Սանահինի]] վանական համալիրներ
| [[File:Armenia Haghbat.jpg|150px]][[File:Sanahin-external-view.jpg|150px]]
| [[Լոռի (մարզ)|Լոռիի մարզ]]
| 10-րդ մինչեւ 12-րդ դար
| [[1996 թուական|1996]] եւ 2000
|-
|
* Էջմիածնի Մայր Տաճար․ [[Վաղարշապատ]]ի եկեղեցիները՝ [[Սուրբ Հռիփսիմէ եկեղեցի (Էջմիածին)|Ս․ Հռիփսիմէ]], [[Ս. Գայեանէ եկեղեցի|Ս․ Գայեանէ]], [[Շողակաթ]]։
* [[Զուարթնոց]]
| [[File:Etchmiadzin cathedral.jpg|150 px]][[File:Zvartnots cathedral ruins.jpg|150 px]]
| Արմաւիրի մարզ
|
* Էջմիածնի Մայր Տաճար՝ 4-րդ դար
* Ս․ Հռիփսիմէ՝ 618
* Ս․ Գայեանէ՝ 630
* Շողակաթ՝ 6-րդ / 7-րդ դար
* Զուարթնոց՝ 643–652
| 2000
|-
|
* [[Գեղարդի վանք]]
* [[Ազատ (գետ)|Ազատ գետի աւազան]]
| [[File:Geghard entrance-IMG 2525.JPG|150px]][[File:Ազատի ջրամբար.JPG|150px]]
| [[Կոտայքի մարզ]], Գողթ գիւղ
| Զուարթնոց․ 4-րդ դարազկիզբին կը սկսկի կառուցուիլ, իսկ հիմնադրումը տեղի կ՛ունենայ 1215-ին
| 2000
|}
== Հայկական եկեղեցին ==
[[Պատկեր:Tatev Monastery from a distance.jpg|մինի|275x275փքս|[[Տաթեւի Վանք|Տաթեւի վանք]]․ Սիւնիք]]
Հայկական եկեղեցին իր ծագման շրջանին, կ՛ունենայ կեդրոն [[Վաղարշապատ]]<nowiki/>ը։ Անոր Մայր եկեղեցին՝ Սուրբ Էջմիածինն է։ Բագրատունիներու թագաւորութեան օրերուն, հայ եկեղեցւոյ կեդրոնը [[Անի Քաղաք|Անի]] մայրաքաղաքը կը փոխադրուի։ Անիի անկումէն ետք հայկական եկեղեցւոյ կեդրոնը Պատմական Հայաստանի հողերէն դուրս կը բերուի ու 1066 Փոքր Հայքի [[Ծամնդաւ]] շրջանը կը փոխադրուի։ Իսկ [[Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւն|Կիլիկիոյ]] հայկական իշխանութեան շրջանին՝ 1147, [[Հռոմկլա]] բերդը, ուր կը մնայ մօտաւորապէս 150 տարի։ 1203 կը փոխադրուի Կիլիկիոյ մայրաքաղաք՝ [[Սիս]], ուր կը մնայ Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութեան անկումէն ետքն ալ, մինչեւ 1441 թուականին, երբ կը վերահաստատուի Սուրբ Էջմիածնի մէջ։ Սակայն Սիսի կաթողիկոսութիւնը կը շարունակէ ծառայել Կիլիկիոյ հայութեան մինչեւ Ա․ Համաշխարհային Պատերազմը եւ անոր աւարտին կը փոխադրուի Լիբանանի Անթիլիասի շրջանը, ուր եւ մինչեւ այսօր կը ծառայէ Միջին Արեւելքի եւ Սփիւռքի հայկական գաղութներուն մեծ մասին։
638 Էջմիածնի կաթողիկոսութեան որոշումով կը հիմնուի [[Երուսաղէմի Հայոց Պատրիարքութիւնը]], իբրեւ հետեւանք հայ եւ յոյն ուղղափառ եկեղեցիներու մրցակցութեան։
1113 կը հիմնուի (Արծրունիներու Վասպուրականի թագաւորութեան ժամանակ) [[Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի|Աղթամարի]] կաթողիկոսութիւնը, որ կը պահպանէ իր ինքնուրոյն վիճակը մինչեւ [[1895 թուական|1895]] երբ կը դադրի գործելէ համիտեան ջարդերուն պատճառով։ Սեֆեւեաններու գերիշխանութեան ժամանակ, Կաթողիկոսութիւնը Էջմիածնի Մայր Աթոռին ենթակայ կը դառնայ։
1461 Օսմանցիներու Մեհմէտ Ֆաթիհ սուլթանը կը հիմնէ [[Պոլսոյ Հայկական Պատրիարքութիւն]]ը, որ տարիներուն ընթացքին Օսմանեան Կայսրութեան մէջ ապրող հայերուն կրօնական բարձրագոյն իշխանութիւնը կը հանդիսանայ։
17-րդ դարուն, երբ Հայաստանը կը բաժնուի օսմանցիներուն եւ սեֆեւեաններուն միջեւ, Սուրբ Էջմիածինը Պարսկական Կայսրութեան ենթակայ կը դառնայ։
Սուրբ Էջմիածնի Մայր Աթոռի հոգեւոր պետը՝ Կաթողիկոսը, կը կրէ [[Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս]] տիտղոսը, որ [[Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի|Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցուոյ]] հոգեւոր եւ նուիրապետական գերագոյն իշխանութիւնն է
== Տեսարժան վայրեր ==
<gallery>
Պատկեր:Odzun Church 15.jpg|Օծունի եկեղեցի, [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
Պատկեր:Այգեհատի մատուռ եւ խաչքար 01.jpg|Խաչքար․ Այգեհատ, Լոռի
Պատկեր:Այգեհատի մատուռ 02.jpg|Մատուռ․ Այգեհատ, Լոռի
Պատկեր:Այգեհատի հին աղբյուր 01.jpg|Հին աղբիւր․Այգեհատ, [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
Պատկեր:AqoriSb.Gevorg.jpg|Ս․ Գէորգ, Ակորի, Լոռի
Պատկեր:View from Dsegh.JPG|[[Դսեղ]]
Պատկեր:AkhtalaMon2.jpg|Աղթալայի վանք․ [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
Պատկեր:Vanadzor new collection.jpg|Նկարներ Վանաձորէն
Պատկեր:17.10.2010 Alaverdi (6).JPG|Ալավերտի․ նկարուած Սանահին աւանէն, [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
Պատկեր:Shamlugh town Armenia.jpg|Շամլուղ․ [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
Պատկեր:Stepanavan collection of images.jpg|Ստեփանաւան․ նկարներ․ [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
Պատկեր:Debed.jpg|Դեբետ գետ․ [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
Պատկեր:Gyumri in 2013, from the Vartanants square.jpg|Կիւմրի․ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Artik-center.jpg|Արթիկ․ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Town of Maralik.JPG|Մարալիկ, [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Ծաղիկների գորգը-Շիրակ.jpg|Շիրակի դաշտը՝ Յունիսին
Պատկեր:Shirak Mountain Range.jpg|Շիրակի Լեռնաշղթան
Պատկեր:Monastere d'Haritch 11.04.07.jpg|Հառիճավանք․ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Torosgyugh.jpg|Թորոսագիւղ, [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:NorthIsland 24-Apr-2008.JPG|Արփի լիճը գառնան․ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Akhurian River.jpg|Ախուրեան գետ․ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Գյուղի հին գերեզմանատունը.jpg|Մայիսեան գիւղ, հին գերեզմանատունը․ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Ախուրյանի ջրամբարը12.jpg|Ախուրեանի ջրամբարը, [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:20110419 bridge Akhurian River East view Ani Turkey.jpg|Ախուրեան գետ․ հիմ կամուրջի աւերակները․ Ձախին՝ [[Անի Քաղաք|Անի]] հին մայրաքաղաքը (Թուրքիա)
Պատկեր:+Harichavank Monastery 03.jpg|[[Հառիճի վանք|Հառիճավանք]], [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Մաշտոց Հայրապետ.jpg|Մաշտող Հայրապետի եկեղեցին, [[Կոտայքի մարզ|Կոտայք]]
Պատկեր:Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ.JPG|Ս․ Յովհաննու Մկրտիչ, [[Աբովեան (քաղաք)|Աբովեան քաղաք]], Կոտայք
Պատկեր:Bjni Fortress.JPG|Բջնի, բերդին աւերակները, Կոտայք
Պատկեր:Geghama Mountains.jpg|Գեղամայ Լեռներուն համայնապատկերը մինչեւ Սեւանայ լիճ, [[Կոտայքի մարզ|Կոտայք]]
Պատկեր:Azhdahak.jpg|Աժտահակ լեռ, Կոտայք
Պատկեր:Հրազդան Ջրամբար.JPG|Աղբիւրակի (Հրազդան) Ձրամբարը, Կոտայք
Պատկեր:Marmarik Reservoir.jpg|Մարմարիկի ջրամբարը, Կոտայք
Պատկեր:Tsaghkadzor, general view - panoramio (1).jpg|[[Ծաղկաձոր]], Կոտայք
Պատկեր:Ashtarak coll. 2012.jpg|[[Աշտարակ]]․ Արագածոտն
Պատկեր:Talin town.jpg|[[Թալինի շրջան|Թալին]]․ Արագածոտն
Պատկեր:Aragats crater 17.jpg|[[Արագած]]<nowiki/>ի հրաբերանը․ [[Արագածոտն]]
Պատկեր:Ագարակ—հին բնակատեղի (12).jpg|Հին բնակատեղ, Արագածոտն
Պատկեր:Մխիթար Գոշ.jpg|[[Մխիթար Գոշ]],տառերու պուրակ․ Աշտարաւան, Արագածոտն
Պատկեր:Բերդկունք Ամրոցն ու պարիսպներից հատվածներ 07.jpg|Բերդկունքի ամրոցը․ [[Գեղարքունիքի մարզ|Գեղարքունիք]]
Պատկեր:Vanevan Church.JPG|Վանեվանք, 10-րդ դար․ Գեղարքունիք
Պատկեր:Vaskenian Theological Academy in Sevan.jpg|Արեգունի լեռներ, Սեւանայ լիճ․ դիտուած «Վազգէնեան Աստուածաբանական Կաճառ»էն, Գեղարքունիք
Պատկեր:Սուրբ Գրիգոր Նարեկացի եկեղեցի (Արմավիր), ArmAg (1).jpg|Ս․ Գրիգոր Նարեկացի, [[Արմաւիր]]
Պատկեր:Արմավիր կայարան .jpg|Արմաւիրի կայարանը, 1927, Արմաւիր
Պատկեր:Մայր տաճարի բակը.JPG|Էջմիածնի Մայր Տաճարի բակը, Արմաւիր
Պատկեր:Դիլիջան ազգային պարկում-6.jpg|Դիլիջանի Ազգային Պարտէզը, [[Տաւուշի մարզ|Տաւուշ]]
Պատկեր:Հայ-ադրբեջանական սահմանը-1.jpg|[[Տաւուշի մարզ|Տաւուշ]]․ հայ-ատրպէյճանական սահմանը
Պատկեր:Masis kaghak.jpg|Մասիս քաղաք, Արարատի մարզ
Պատկեր:Vedi town.jpg|Վեդի քաղաք, Արարատի մարզ
Պատկեր:Զորավար Անդրանիկի հուշարձանը Այգեպատում (3).JPG|Այգեպատ, [[Անդրանիկ Օզանեան|Զօրավար Անդրանիկին]] արձանը, Արարատի մարզ
Պատկեր:Վազգեն Սարգսյանի տուն-թանգարան (3).jpg|Արարատ․ [[Վազգէն Սարգսեան]]ի տուն-թանգարան․ Արարատի մարզ
Պատկեր:Dvin and Verin Dvin.JPG|Դուին․ Արարատի մարզ
Պատկեր:Ararat Province from the air.jpg|Արարատի մարզը վերէն դիտուած
Պատկեր:Զանգակատուն, 2015 (3).jpg|[[Զանգակատուն (գիւղ)|Զանգակատուն]]․ Արարատի մարզ
Պատկեր:Lousashogh, St Karapet (2).JPG|Լուսաշող․ Արարատի մարզ
Պատկեր:Armenian Genocide Memorial, Vanashen (5).jpg|Վանաշէն․ Ցեղասպանութեան զոհերուն յիշատակին յուշարձան, Արարատի մարզ
Պատկեր:Fish Farm in Sipanik, Ararat marz, Armenia.jpg|Ձկնաբուծական տնտեսութիւն, Սիփանիկ գիւղ, Արարատի մարզ
Պատկեր:Norashen and Verin Artashat.JPG|Նորաշէն եւ Վերին Արտաշատ գիւղերը, Արարատի մարզ
Պատկեր:Masis Dzuk Fish Farm in Armenia.jpg|Ձկնաբուծական տնտեսութիւն Սայաթ-Նովա համայնք, Արարատի մարզ
Պատկեր:Marmarashen St Gevorg Church 3.jpg|[[Մարմարաշէն]]․ Ս․ Գէորգ եկեղեցի, Արարատի մարզ
Պատկեր:Arbat from Zvartnots airport.jpg|Արբաթ գիւղը եւ Արարատ լեռը Զուարթնոց օդակայանէն, Արարատի մարզ
Պատկեր:Lusarat.jpg|Լուսառատ․ նկարուած Խոր Վիրապէն, Արարատի մարզ
Պատկեր:Goris panorama.jpg|[[Գորիս]]․ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]
Պատկեր:Baghaberd Fortress, Armenia - Բաղաբերդ ամրոց, Հայաստան 02.jpg|Բաղաբերդ, 4-րդ դար, [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]
Պատկեր:Vorotnavank Monastery 2011-2.jpg|[[Որոտնավանք|Որոտավանք]], [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]
Պատկեր:Vorotan-village-bridge.jpg|Մելիքի կամուրջը (1855), Որոտան գետի վրայ, Սիւնիք
Պատկեր:ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀ, Կապան.JPG|[[Գարեգին Նժդեհ]]ի յուշարձան, Ղափան, Սիւնիք
Պատկեր:Kapan general view.jpg|Ղափան, Սիւնիք
Պատկեր:Halidzor.JPG|[[Հալիձոր գիւղ|Հալիձոր]], Սիւնիք
Պատկեր:Superrigado de Meghri.jpg|Մեղրի, Սիւնիք
Պատկեր:Surb Hovanes Church, Sisian 14092019 (27).jpg|Սիսիան եւ Ս․ Յովհաննէս եկեղեցին, Սիւնիք
Պատկեր:Shinuhayr village and Vorotan canyon view - panoramio.jpg|Շինուհայր գիւղ եւ Որոտան գետի կիրճը, Սիւնիք
Պատկեր:Tegh.jpg|Դեղ, Սիւնիք
Պատկեր:Stone Pyramids in Goris.jpg|Գորիսին սրածայր ժայռերը, Սիւնիք
Պատկեր:Զանգեզուրի արգելավայր 1 (3).JPG|Զանգեզուրի ապաստանարան-անտառը
Պատկեր:Shaki waterfall.jpg|[[Շաքիի Ջրվէժ|Շաքիի ջրվէժը]], Սիւնիք
Պատկեր:2014 Prowincja Sjunik, Krajobraz widziany z drogi M2 pomiędzy Goris a Szaki (05).jpg|Գորիսի եւ Շաքիի միջեւ բնապատկեր, նկարուած M2 մայրուղիէն
Պատկեր:Սատանայի կամուրջը Որոտանի վրա-3.jpg|[[Սատանի Կամուրջ|Սատանի կամուրջը]], Սիւնիք
Պատկեր:Thermal lake near Satan's bridge - panoramio.jpg|Ջերմային լիճ, Սատանի կամուրջին մօտ․ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]
Պատկեր:Կարստային քարանձավ Որոտան գետի կիրճում.jpg|Քարանձաւ․ Որոտան գետի կիրճ
Պատկեր:Սատանի կամուրջ1.jpg|[[Սատանի Կամուրջ|Սատանի կամուրջին]] տակ գտնուող հանքային ջրաւազան․ Սիւնիք
Պատկեր:Սատանի կամրջի տակ գտնվող հանքային ջրավազաններ 4.jpg|[[Սատանի Կամուրջ|Սատանի կամուրջին]] տակ գտնուող հանքային ջրաւազաններ
Պատկեր:From Yerevan to Apovian, 2019.jpg|Երեւանէն Աբովեան ճամբուն վրայ, նկար 2017
Պատկեր:Armenia landscape 2019.jpg|Հայաստանի բնութիւնը․․․
Պատկեր:Armenia landscape, 2019.jpg
Պատկեր:Bjni Fortress (general view) 04.jpg|Բջնի գիւղին եւ բերդին համայնապատկեր
Պատկեր:Չորուտի վանքի աւերակները, Աղուերան, 2017.jpg|Չորուտի վանքի աւերակները, Աղուերան, 2017
Պատկեր:Armenian Academy of Sciences.jpg|Հայաստանի Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիա
</gallery>
<ref>[http://www.museum.am/library/articles/date.html Ժամանակագրութիւն ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://www.armgeo.am/aragats/ armgeo - Հայաստանի Աշխարհագրութիւն ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://www.consilium.europa.eu/fr/policies/eastern-partnership/armenia/ Հայաստանի եւ Եւրոպական Միութեան յարաբերութիւնները {{ref-fr}}]</ref><ref>[https://www.libertas-institut.com/de/PDF/Armenia%20ante%20portas.pdf Հայաստանի մերձեցումը Եւրոպական Միութեան․ ձեւերը{{ref-en}} ]</ref><ref>[https://www.larousse.fr/encyclopedie/pays/Arm%c3%a9nie/106142 larousse հանրագիտարան․ Հայաստան, Արմենի {{ref-fr}}]</ref><ref>[https://www.president.am/hy/constitution-2015/ Հայաստանի Հանրապետութեան Նախագահ, «Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրություն» {{ref-en}}06.12.2015]</ref><ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html CIA. Միջին Արեւելք՝ Հայաստան ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://www.hymnsandchants.com/Texts/History/Chronicles/Georgian/ArmeniaW.pdf hymnsandchants․ Հայաստան]</ref><ref>[http://archive.azator.gr/index.php/yoduatsagrutiw/13074-2015-06-22-12-18-51 Azat or Archive - Հայաստան՝ ծիրանի երկիր. ծիրանի պատմութիւնը եւ օտարալեզու անուանումները 22 June 2015]</ref><ref>[http://www.arles-antique.cg13.fr/docs/dpresse_arm.pdf Առլի թանգարան․ Հնադարեան Հայաստանի փառաւորութիւնը {{ref-fr}}]</ref><ref>[http://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Zartonq-1937/2019/287.pdf Զարթօնք օրաթերթ, «Հայոց Ցեղասպանութեան Վերջին Վարկածը (Պահպանե՛նք Մեր Վերջին բեկոր՝ 10% Հայաստանը)»․ ․․․''«Էնմերքարը եւ Արատտայի տէրը»'' Կորիւն Լ․ Քեհեայեան, 24-9-2019, էջ 3]</ref><ref>[http://lraber.asj-oa.am/3585/1/1990-7(69).pdf Լրաբեր․ ՇՈՒՄԵՐԱԿԱՆ ԷՊՈՍԻ ԱՐԱՏՏԱ ԵՐԿՐԻ ՏԵՂԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ Ա. է. ՄՈ4ՍԻՍՅԱՆ,{{lang-hy|}} ]</ref><ref>[https://www.flickr.com/photos/14417999@N00/2918938735/ Զօրաց քարեր]</ref><ref>[https://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=998 Հայկական Հանրագիտարան, Բագրատունիներ ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[http://lousavor-avedis.org/?p=10619 Լուսաւոր Աւետիս․ Հայ Վաճառականներու Դերը Մետաքսի Ճամբուն Վրայ. Պատմական Ակնարկ․ 18-1-2018]</ref><ref>[https://akunq.net/am/?p=32683 Թոնդրակեան շարժում․ Արեւմտահայաստանի եւ արեւմտահայութեան հարցերուուսումնասիրութեան կեդրոն ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://academic.oup.com/ahr/article-abstract/74/3/961/90950?redirectedFrom=fulltext «Պաւղիկեան շարժման ծագումը եւ անոր զարգացումը Հայաստանի եւ Բիւզանդիոնի արեւելեան նահանգներուն մէջ (The Paulician Heresy: A Study of the Origin and Development of Paulicianism in Armenia and the Eastern Provinces of the Byzantine Empire)» Կարսոյեան նինա]</ref><ref>[https://www.mfa.am/hy/history/ Հայաստանի Հանրապետութեան Արտաքին Գործերու Նախարարութիւն․ Պատմութիւն]</ref><ref>[http://profil.am/?p=11324 Շահ Աբասի բռնագաղթը, 21-1-2020 ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://www.armprelacylb.org/aboutus/cilicia/ Կիլիկիոյ Սուրբ Աթոռը]</ref><ref>[https://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/5013?__cf_chl_jschl_tk__=849d776390f7ce6c454167f7827348c0ed74291d-1599065940-0-AaLvOWmaDEOwVmTmo66voZ6anWj6Xqi_6GV860qqmHkBY9Gl6N6D4iEVOXsImteXFgJIC7LpSzS4hnVoKh0Pf7OzrWstLElX6j8K6syM-UbUErlFJkVhrz8IIFTg9ipYPfMNZ7INHSGZAbvm7WI8YO-AQsXtXN0hRw0QuJ-zXkKDBfNplqZ5FOhlGROZxfcrz8JudX-GryVoECxN4CdQ9b6A1gwM_IE10rrRR26GONSGFEbi0ovaTUuFBH6x4q7hZQjRaqZU5uxjd3N6YEVsZKpMziFyss_WFhbcI22igfxsoi8Pf_Gcqkf8BjUrNU9C7xPzZMJpQDIC0TjHfpqsXSNYbuFerQuuebxhUAPVN6iH DASARAN. Կոստանտնուպոլսոյ Հայոց Պատրիարքութիւն ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[http://armenianhouse.org/avetisyan/india.html Հայերը Հնդկաստանում, Կամսար Աւետիսեան ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[http://hpj.asj-oa.am/934/1/1966-2(187).pdf Հայերը Հնդկաստանում, Փամջամեան Սահա - Լոնտոն]</ref><ref>[https://www.dasaran.net/apps/wiki/view/id/8184 Dasaran - ռուս թրքական պատերզմներ]</ref><ref>[https://www.aniarc.am/2019/10/01/russia-conquest-armenia-yerevan-1827/ Հայկական Ուսումնասիրութիւններու Անի Կեդրոն․ Թիւրքմէնչայի դաշնագիրը]</ref><ref>[http://lousavor-avedis.org/?p=31576 Լուսաւոր Աւետիս - ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ․ Ջաւախքի հայութեան ժամանակակից պատմութեան սկզբնաւորումը,23 Յուլիս 1828 ]</ref><ref>[https://azator.gr/?p=3347 30 Մարտ 1863. Հայոց Ազգային Սահմանադրութիւն, 30 Մարտ 2017, Ն․]</ref><ref>[http://www.parliament.am/library/sahmanadrakan%20barepoxumner/Tananyan.pdf ԱԶԳԱՅԻՆ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՅՈՑ, ԳՐԻԳՈՐ ԹԱՆԱՆՅԱՆ ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[http://www.armin.am/historyofarmenia/am/Encyclopedia_of_armenian_history_San_Stefanoyi_paymanagir_1878 հայկական հետազօտութիւններու հիմնարկ․ Հայոց պատմութիւն, Սան Ստեֆանոյի պայմանագիր ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://hairenikweekly.com/2014/01/02/16507 Հայրենիք շաբաթաթերթ, 135 ՏԱՐԻ ԱՌԱՋ .- ԽՐԻՄԵԱՆ ՀԱՅՐԻԿ ԵՒ ՊԵՐԼԻՆԻ ՎԵՀԱԺՈՂՈՎԸ, ՀԱՄՕ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ 2-1-2014 ]</ref><ref>[https://archive.org/stream/lifeofabdulhamid00pearuoft#page/30/mode/2up Սուլթան ԱպտուլլՀամիտի կեանքը{{ref-en}}]</ref><ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html cia Գրադարան, հրատարակութիւններ Հայաստան {{ref-en}} ]</ref><ref>[https://findarmenia.org/arm/history/23/432/434 1836թ. եկեղեցական կանոնադրութիւնը ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[http://echmiadzin.asj-oa.am/12166/1/7_1984(10)-4.pdf ՄԱՏՐ ԱԹՈՌ ՍՈԻՐՌ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՅՆ ՀՈԳԵՒՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻ ՍՏԵՂԾՄԱՆ 60-ԱՄԵԱԿԸ ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[http://www.aztagdaily.com/archives/409655 Ազդակ օրաթերթ - Վարագայ Վանքին Ժառանգաւորաց Վարժարանը Եւ «Արծուի Վասպուրական»-ը, ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ, Սեպտ․ 16, 2018]</ref><ref>[https://hy.wikisource.org/wiki/%D5%81%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%B4%D5%A8_%D5%B0%D5%B6%D5%B9%D5%A5%D6%81 Ձայն մը հնչեց - Շարժում հայրենեաց Կարնոյ ]</ref><ref>[https://azator.gr/?p=7803 Ազատ Օր - Դեկտեմբեր 1882․ Հայ Յեղափոխական Շարժման կայծերը բոցավառեցան Կարինէն՝ «Ձայնը հնչեց Էրզրումի հայոց լեռներէն» Ն., 4 Դեկտեմբեր 2017]</ref><ref>[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%A4_%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6_(%D5%AF%D5%A1%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%BA%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6) Երիտասարդ Հայաստան (կազմակերպութիւն)]{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%BD%D5%A5%D5%BD_%D4%B1%D5%A2%D5%A5%D5%AC%D5%B5%D5%A1%D5%B6 Ներսէս Աբէլեան ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[http://www.armin.am/armeniansgenocide/am/Encyclopedia_Of_armenian_genocide_hnchak_tert Հայկական հետազօտութիւններու հիմնարկ․ «Հնչակ» թերթ ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://www.droshak.am/ Դրօշակ]</ref><ref>[https://hairenikweekly.com/2020/06/06/43149 Հայրենիք շաբաթաթերթ, «Դրօշակ»-ը Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Վաւերագիր, Յունիս 6, 2020]</ref><ref>[http://archive.aztagdaily.com/archives/51143 Ազդակ - ՏԱՐԵԴԱՐՁ. ԱՐԱՄ ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ (ՍԵՐԳԷՅ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ, 1879-1919). ԳԱՂԱՓԱՐԻ ՄԱՐՏԻԿԸ, ԱԶԳԱՅԻՆ ՂԵԿԱՎԱՐԸ ԵՒ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՆԿԱԽՈՒԹԵԱՆ ԴԱՇՆԱԿՑԱԿԱՆ ԿԵՐՏԻՉԸ,ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ 4-2-2012 ]</ref><ref>[http://www.armin.am/armeniansgenocide/am/Encyclopedia_Of_armenian_genocide_Mayisyan_barenorogumner_1895 Հայկական հետազօտութիւններու հիմնարկ․ Մայիսեան բարենորոգումներ, 1895 ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://azator.gr/?p=3795 Ազատ Օր, 19 Ապրիլ 1895. Եւրոպական դիւանագիտութիւնը ձեռնարկեց հայկական նահանգներու բարենորոգումներու Մայիսեան Ծրագրի մշակումին, 19 Ապրիլ 2017, Ն.]</ref><ref>[http://hpj.asj-oa.am/2820/1/2010-2(27).pdf ՆԱԽԸՆՏՐԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐԸ ՎԱՆՈՒՄ ԵՒ 1908 Թ. ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԱԿԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ՕՍՄԱՆեԱՆ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ, ԱՒԵՏԻՍ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[http://www.hayzinvor.am/15585.html Նկարի մը պատմութիւնը․ Խրիմեան Հայրիկ, Հ. ՄԱՆՋԵԱՆ ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://arar.sci.am/Content/259821/214-224.pdf «Դաշնակցութեան դատը եւ Յովհաննէս Քաջազնունին», Հայկ Մարտիրոսեան, 2016]</ref><ref>[http://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Jamanak/1913/1532.pdf Ժամանակ․ «Վարագոյրին ետեւէն՝ Բարենորոգումները ջո՞ւրը ինկան» Պոլիս, Յուլիս 30 1913]</ref><ref>[https://www.yerepouni-news.com/2020/07/13/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%A2%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%B8%D5%A3%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80-%D5%A5%D6%80%D5%A2/ Yerepouni news. ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐԵՆՈՐՈԳՈՒԹԻՒՆՆԵՐ , ԵՐԲ ՈՉ ՈՔ ԿԸ ՓԱՓԱՔԻ ՆԵՂԱՑՆԵԼ ՀԻՒԱՆԴ ՄԱՐԴԸ - ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ– ՊԱՅՔԱՐ 183, Յուլիս 23, 2020 ]</ref><ref>[https://www.academia.edu/34772555/%D5%80%D4%B1%D5%85%D5%88%D5%91_%D5%8A%D4%B1%D5%8F%D5%84%D5%88%D5%92%D4%B9%D5%85%D5%88%D5%92%D5%86_1_ ԳԻՒՄՐՈՒ Մ. ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻ ԱՆՈՒԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ, ԻՐԱՒՎԱԳԻՏՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԴՐԱՆՑԴԱՍԱՒԱՆԴՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱՆԵՐԻ ԱՄԲԻՈՆ Մասնագիտութիւն–պատմութիւն Կուրս կիսամեակ–I ԻՐԱՒԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ /II «ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ» XIX-XXԴԴ.,ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹԻՒՆՆԵՐԻ ԵՒ ՍԵՄԻՆԱՐՊԱՐԱՊՄՈՒՆՔՆԵՐԻ ՓԱԹԵԹ {{lang-hy|}}]</ref><ref>[http://lraber.asj-oa.am/77/1/2004-1(158).pdf ԿԱՄԱՒՈՐԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄԸ ԵՎ ՍՈՑԻԱԼ-ԴԵՄՈԿՐԱՏ ՀՆՉԱԿԵԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹԻՒՆԸ, ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ Մ. Ս {{lang-hy|}}]</ref><ref>[http://hpj.asj-oa.am/6408/1/82.pdf ԱՄՆ-Ի ՀԱՅԵՐԻ ՄԱՍՆԱԿՑՈՒԹԻՒՆՆ ՈՒ ՆՊԱՍՏԸ ԿԻԼԻԿԵԱՆ ԿԱՄԱՒՈՐԱԿԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆԸ (1916–1920 ԹԹ.) (1918 թ. Արարայի ճակատամարտում “Հայկական լեգեոնի” տարած յաղթանակի 100-ամեակի առթիւ) ՔՆԱՐԻԿ ԱՒԱԳԵԱՆ {{lang-hy|}}]</ref><ref>[http://www.academhistory.am/upload/files/Ruben_Sahakyan111.pdf ՀՀ Գիտութիւններու Ազգային Ակատեմիա Պատմութեան Ինստիտուտ- Արեւմտեան Հայաստանի ռազմաքաղաքական եւ վարչատնտեսական իրավիճակը (1914 Յուլիս- 1917 Փետրուար), Սահակեան Ռուբէն ] Օննիկի{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%AF_%D5%AF%D5%A1%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%BA%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6_(%D4%B9%D5%B8%D6%82%D6%80%D6%84%D5%AB%D5%A1) Յատուկ կազմակերպութիւն ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%A1%D5%B5%D6%84%D5%BD-%D5%8A%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%B5%D5%AB_%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%B1%D5%A1%D5%B5%D5%B6%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D6%80_(1916) Սայքս–Փիքոյի համաձայնագիր ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[http://archive.aztagdaily.com/archives/143899 Ազդակ՝ արխիւ - «Սայքս-Փիքօ III», «Սեւր II», «Լոզան II». Միջին Արեւելքի Ու Կովկասի Նոր Քարտէ՞ս. Նոր Մարտահրաւէրներ` Հայաստանի Ու Հայութեան Դիմաց… ՏՈՔԹ. ԿԱՐԱՊԵՏ ՄՈՄՃԵԱՆ, ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ 27-8-2013]</ref><ref>[http://www.armeniapedia.org/wiki/The_Case_of_Soghomon_Tehlirian Սողոմոն Թեհլիրեանի դատավարտութիւնը{{ref-en}}]</ref><ref>[https://digilib.aua.am/book/3901/4451/25872/?lang=en AUA. Յեղկոմը եւ Հայաստանի խորհրդայնացման համաձայնագիրը]</ref><ref>[http://aztag.blogspot.com/2009/04/1921-2-1920-29-1920-28-2-3-2-29-2.html aztag.blogspot - 1921 Թ. ԱՊՐԻԼ 2. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՄԱՅՐԱՄՈՒՏԸ, 3-4-2009]</ref><ref>[https://www.aniarc.am/2020/10/30/armenians-and-turks-chapter-8-western-armenian/ ANI Armenian Reseach Center Հրաժեշտ Կարսին. Հոկտեմբեր 30, 1920 – Հոկտեմբեր 13, 1921, 30-10-2020]</ref><ref>[https://alikonline.ir/news/political/item/5474-%D5%80%D4%B1%D5%85-%D4%B4%D4%B1%D5%8F-%D5%80%D5%A1%D5%B5-%D4%B4%D5%A1%D5%BF%D5%AB-%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%B1%D5%B6%D5%A1%D5%AD%D5%B4%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%B0%D5%AB%D5%B4%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6%D5%A8 Armenian Genocide Truth and Justice Act Introduce in U.S.House, alikonline- 7-11-2013]</ref><ref>[http://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Hayastanyan%20Tchakat/1947/1947(40).pdf Հայաստանեան Ճակատ, 1947(40).pdf]</ref><ref>[https://vemjournal.org/wp-content/uploads/2020/07/02-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%B8%D6%81-%D5%84%D5%A5%D5%AE-%D4%B5%D5%B2%D5%A5%D5%BC%D5%B6%D5%A8-%D5%94%D5%B6%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D6%81%D6%84-%D4%B1%D5%BA%D6%80%D5%AB%D5%AC-%D5%80%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%AB%D5%BD-2015-%D5%A9%D5%AB%D6%82-2-50.pdf «Վէմ» համահայկական հանդէս «Հայոց Մեծ Եղեռն, քննարկում․․․» Հրատարակիչ` «Վէմ հանդէս» ՍՊԸ]</ref><ref>[http://www.ysu.am/files/01N_Sargsyan.pdf Սփիւռքահայերի 1946-1948 Զանգուածային հայրենադարձութեան նախապատրաստումը, Ա․ Սարգսեան]</ref><ref>[http://asbarez.com/arm/302929/%D5%80%D5%85%D4%B4-%D4%B2%D5%B8%D5%AC%D5%B7%D5%A5%D6%82%D5%AB%D5%AF-%D5%85%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D5%A8%D5%9D-%D5%8E%D5%B3%D5%BC%D5%A1/ ՀՅԴ-Բոլշեւիկ Յարաբերութիւննեը՝ Վճռահատող Ազդակ Անկախ Հայաստանի Կարճատեւ Կեանքում, ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ, 26-12-2017]</ref><ref>[http://kantegh.asj-oa.am/1952/1/88.pdf Սփիւռքահայութեան ներգաղթը, 1946-1948, Յովհաննէս Զատիկեան]</ref><ref>[http://www.hayrenadardz.org/en/article/amatuni-virabyan ՄԵԾ ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹԻՒՆԸ. ՀԻՄՆԱՀԱՐՑԵՐ ԵՒ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1946-1948, amatuny virabyan]</ref><ref>[https://www.arasyayincilik.com/wp-content/uploads/2019/09/gavrrosh-name.pdf ԿԱՎՌՕՇ-ՆԱՄԷ ԹԱՏԵՐԱ-ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ՅԻՇՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ (Ինքնակենսագրականով խառնուած) 1900-1935 Թօլայեանի յուշագրութեան ինքնագիրը, գրուած 1936-1937 թթ. Երեւան եւ ամփոփուած 12 մատեաններու մէջ (700 էջ),կը պահպանուի Երեւանի «Եղիշէ Չարենց» գրականութեան եւ արուեստիթանգարանը - Արաս հրատարակչատուն, Պոլիս ]</ref><ref>[https://armeniasputnik.am/karabah/20201115/25344705/qarvachari-bnakichnerin-tarhanelu-jamket-erkaradzgvel-e-10-orov.html armeniasputnik - Քարվաճառից աշխարհազորայիններին տարհանելու ժամկէտը երկարաձգւել է 10 օրով, 15-11-2020]</ref><ref>[https://www.azatutyun.am/a/30951199.html Ազատութիւն ալիք - Ըստ ԱԻՆ-ի, երթեւեկութիւնը դէպի Արցախ թոյլատրւում է միայն Վարդենիս-Սոթք-Քարվաճառ ճանապարհով, 15-11-2020]</ref><ref>[https://www.president.am/hy/press-release/item/2020/11/16/President-Armen-Sarkissians-message-/ Հայաստանի Հանրապետութեան Նախագահ․ Մամլոյ հաղորդագրութիւն - Կարելի է պարտւել ճակատամարտը, բայց անթոյլատրելի է պարտւել որպէս ազգ. Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահ Արմէն Սարգսեանի ուղերձը, 16-11-2020]</ref><ref>[https://armenpress.am/arm/news/1034961.html armenpress - Լեռնային Ղարաբաղում տեղակայւել է ռուս խաղաղապահների 25 դիտակետ, 16-11-2020]</ref><ref>[https://armenpress.am/arm/news/1034961.html armenpress - Շուշիի մատոյցներից մօտ 150 հայ զինծառայողների մարմիններ են դուրս բերւել. Արցախի նախագահ, 16-11-2020]</ref><ref>[https://fr.sputniknews.com/international/202011091044742279-larmenie-signe-un-accord-avec-lazerbaidjan-et-la-russie-pour-mettre-fin-aux-hostilites-dans-le/ Ֆրանսան եւ Ա․Մ․Ն․ չեն մասնակցած զինադադարի բանակցութիւններուն 09.11.2020 {{ref-fr}}]</ref><ref>[https://www.lexpress.fr/actualite/monde/haut-karabakh-un-cessez-le-feu-vecu-comme-une-trahison-par-les-armeniens_2138313.html Զինադադարը Հայաստանի յանձնումի դաւաճանութիւն է․․․10-11-2020 {{ref-fr}}]</ref><ref>[https://lernci.livejournal.com/48567.html Մեսրոպեան, թէ՞ Սովետական ուղղագրութիւն, Երեւան, 2010]</ref><ref>[http://hygradaran.weebly.com/uploads/1/1/8/6/11869782/orthography.pdf Հայկազեան Ողղագրութիււն, Armenian Church Library ]</ref><ref>[https://www.aniarc.am/tag/%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%B8%D6%82%D5%B2%D5%B2%D5%A1%D5%A3%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6/ ANI Armenian Reseach Center․ANI Armenian Reseach Center․ Մերձեցումի Կարելին Ու Անկարելին. Լեզուաբանական- Արեւելահայերէն Եւ Արեւմտահայերէն Լեզուաճիւղեր, 9-5-2015 ]</ref><ref>[https://digilib.aua.am/book/62/62/575/%D4%B1%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D6%80%D5%B0%D5%A1%D6%81%D5%B8%D5%B5%D6%81 Հայ Մատենագրութեան Թուանշային Գրադարան - Աշխարհացոյց ]</ref><ref>[https://www.armstat.am/file/doc/99478353.pdf 2011-ի Հայաստանի մարդահամար]</ref><ref>[https://www.armstat.am/file/article/nasel_01.01.2016.pdf 2016-ի Հայաստանի մարդահամար]</ref><ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6382703.stm bbc Հայաստան կ՛արտօնէ սթիւռքի հայուն Հ․Հ․ հպատակութիւնը ստանայ{{ref-en}}]</ref><ref>[http://census.stat-nkr.am/nkr/5-1.pdf 2005-ի Արցախի մարդահամար]</ref><ref>[http://ijevanlib.ysu.am/wp-content/uploads/2017/12/Azgayin_tntesutyun.pdf Երեւանի Պետական Համալսարան․ Ազգային Տնտեսութիւն - ուսումնական ձեռնարկ, Վոլոդեա Յովսեփեան, Մարգարիտա Եղիազարեա․ 2014ն ]</ref><ref>[http://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Agos1996/2012/855.pdf Ակօս Արիւնլուայ Հալէպը 31-8-2012]</ref><ref>[https://www.aztagdaily.com/archives/341688?hilite=%27+%27 Ազդակ - ]</ref><ref>[http://www.noror.org/am/armenia-and-artsakh/1403/22,000-%D5%BD%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%AB%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A5%D6%80-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B4%D5%A7%D5%BB Նոր Օր․ 22,000 սուրիահայեր Հայաստանի մէջ Յունիս 22 , 2017]</ref><ref>[https://www.armstat.am/file/doc/99486258.pdf Հ․Հ․ մէջ խօսուող լեզուներու ցուցակ, 2011 տուեալներով]</ref><ref>[https://www.internethaber.com/kurtlerle-ermeniler-iste-boyle-karisti-240959h.htm Հ․Հ․ հիւսիսային քիւրտերը եւ իրենց լեզուն]</ref><ref>[https://www.institutkurde.org/langue/ Քրտական լեզուն]</ref><ref>[https://www.panarmenian.net/eng/news/127558/ Հայաստանը ֆրանքօֆոնիի լրիւ անդամ կը դառնայ]</ref><ref>[https://news.gallup.com/poll/109228/russian-language-enjoying-boost-postsoviet-states.aspx Ռուսերէնը ժողովրդական լեզու Խորհրդային Միութեան քանի մը երկիրներու մէջ,SERGEI GRADIROVSKI AND NELI ESIPOVA,1-8-2008 ]</ref><ref>[https://www.armstat.am/file/article/sv_03_13a_520.pdf 2011 մարդահամր, էջ 8՝ լեզուներ ըստ բնակչութեան]</ref><ref>[https://www.armstat.am/file/article/sv_03_13a_520.pdf 2011 մարդահամր, էջ 7՝ բնակչութիւնը ըստ կրօնական դաւանանքի]</ref><ref>[https://www.qahana.am/am/leaders/show/867170483/0 ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒՐԱԴԲԵԿԵԱՆ (Տփղիսեցի)]</ref><ref>[https://www.aniarc.am/2020/07/09/aghasi-khanjian-story-of-killing-yerevan-mazagin-2010/ ANI Armenian Reseach Center․ Մի սպանութեան պատմութիւն. Աղասի Խանջեան, 9 Յուլիսի, 1936թ, Թիֆլիս, 9-7-2020 ]</ref><ref>[https://www.aniarc.am/2020/08/03/sargis-kasyan-bio/ Սարգիս Կասեան (Տէր-Գասպարեան). Հայյեղկոմի նախագահը, 3-8-2020]</ref><ref>[https://history.armenpress.am/photos/3334-%D5%BD%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%AF-%D5%BF%D5%A5%D6%80-%D5%A3%D5%A1%D5%A2%D6%80%D5%AB%D5%A5%D5%AC%D5%B5%D5%A1%D5%B6.html Սահակ Տէր-Գաբրիէլեան, Հայ խորհրդային քաղաքական, պետական, կուսակցական գործիչ: Եղել է ժողկոմխորհի նախագահ 1928-1935 թւականներին, 2017, Արմենպրես]</ref><ref>[https://www.armstat.am/file/article/bnakch_01.07.2015.pdf ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՄՇՏԱԿԱՆ ԲՆԱԿՉՈՒԹԵԱՆ ԹՒԱՔԱՆԱԿԸ 2015 թւականի ՅՈՒԼԻՍԻ 1-Ի ԴՐՈՒԹԵԱՄԲ Հ․Հ․ Ազգ․ Վիճակագրական Ծառայութիւն, Տեղեկագրի ծածկագիրը` 5100-201 ]</ref><ref>[https://www.armstat.am/file/doc/99475033.pdf Հայաստանի Վիճակագրութիւն, 2011]</ref><ref>[https://www.britannica.com/place/Armenian-Highland britannica Հայկական Բարձրաւանդակ{{ref-en}}]</ref><ref>[https://archive.org/details/geographystrabo01falcgoog/page/n166/mode/2up Սրապոնի աշխարհագրութիւնը, էջ 260, H. G. Bohn. ]</ref><ref>[https://books.google.gr/books?id=pCiNqFj3MQsC&pg=PA47&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania․ Հայաստանի աշխարհագրութիւն եւ Պատմութիւն, Barbara A. West, էջ 47 - 56, հրատ․ Ελευθερουδάκης - Παπασωτηρίου {{ref-en}}]</ref><ref>[https://www.armgeo.am/armenian_highland/ ARMENIAN GEOGRAFIC - Հայկական Լեռնաշխարհ]</ref><ref>[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AC%D5%A5%D5%BC%D5%B6%D5%A1%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D6%80%D5%B0%D5%AB_%D5%AC%D5%B3%D5%A5%D6%80 Հայաստանի լեռնաշխարհի լիճեր]</ref><ref>[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D4%BC%D5%B3%D5%A5%D6%80_%D5%A1%D5%B5%D5%A2%D5%A2%D5%A5%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A3%D5%B8%D5%BE լիճեր այբենական կարգով]</ref><ref>[http://armlands.com/portfolio/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%AC%D5%AB%D5%B3%D5%A5%D6%80%D5%A8-2/ Հայաստանի մեծ լիճեր]</ref><ref>[https://www.armgeo.am/armenian-lake/ Հայաստանի Հանրապետութեան լիճերը]</ref><ref>[http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=1&hId=762Հայկական Հանրագիտարան․ Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան, Գիրք 1․ Ստեփանոս Օրբելեան, Ստորգետնեայ ջրեր]</ref><ref name="mnp.am">[http://www.mnp.am/images/files/nyuter/2011/argelavayr_karav_arandzn.pdf Հայաստանի Բնապահպանման Գօտիին տարածքներ]</ref><ref name="mnp.am"/><ref>[https://delanoss.wordpress.com/2012/12/19/%D5%B0%D5%B0-%D5%A2%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%B0%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%AF-%D5%BA%D5%A1%D5%B0%D5%BA%D5%A1%D5%B6%D5%BE%D5%B8%D5%B2-%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AE%D6%84%D5%B6/ Հ․Հ․ բնութեան յատուկ պահպանուող տարածքներ, Ռուզան Ամիրխանեան]</ref><ref>[http://d2ouvy59p0dg6k.cloudfront.net/downloads/pas_brochure_1.pdf Հայաստանի բնութեան յատուկ պահպանուող տարածքներ եւ անտառներ, WWF - Հայաստան 2012, -52 էջ]</ref><ref>[https://www.bbc.com/news/world-europe-35025853 bbc - Հայաստանի վարչաձեւի փոփոխութեան հանրաքուէն, Դեկտեմբեր 7, 2015{{ref-en}}]</ref><ref>[https://www.president.am/hy/constitution-2015/ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ․ Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութիւն]</ref><ref>[https://www.armstat.am/file/doc/99475033.pdf ՀՀ 2011-ի մարդահամար․ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՎԱՐՉԱՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԲԱԺԱՆՈՒՄԸ, էջ 4 ]</ref><ref>[https://www.militaire.gr/wp-content/uploads/2020/12/Artsakh_book_mazis_4.pdf Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών ΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΣΑΧ-ΜΑΤ ΣΤΟΝ ΚΑΥΚΑΣΟ (Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΟ ΑΡΤΣΑΧ 2020) / Աթէնքի Ազգային եւ Քափոտիսթրիաքօ Համալսարան - Միջին Արեւելքի եւ Թուրքիոյ աշխարհագրական ուսումնասիրութիւններու աշխատանոց․ Ռուսական «Շահ-Մաթ»ը Կովկասի մէջ, (Արցախի պատերազմը 2020), Իոաննիս Մազիս {{ref-el}}]</ref><ref>[http://www.haigazian.edu.lb/wp-content/uploads/2017/09/Armenian-Studies.pdf haigazian.edu.lb - Հայկական ուսումնասիրութիւններ {{ref-en}}]</ref><ref>[https://urbanista.am/hiddenmuseums Երեւանի պահուըտած թանգարաններ ]</ref><ref>[https://armeniadiscovery.com/hy/places/historical-places armeniadiscovery Հայաստանի տեսարժան վայրեր{{ref-en}}]</ref><ref>[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%A9%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80 Հայաստանի թանգարաններու ] ցուցակ{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://alikonline.ir/news/political/armenia/item/33053-%D5%A5%D6%80%D5%A5%D6%82%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%B6%D5%A1%D5%B0%D5%AB%D5%B6-%D6%83%D5%B8%D5%B2%D5%B8%D6%81%D5%A8 alikonline - Երեւանի ամենահին փողոցը,13-7-2016]</ref><ref>[http://www.gallery.am/hy/Armenian/Sculpture/ Հայկական քանդակ]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20161114223325/http://www.armenianmuseum.org/collection/textiles/ Հայկական հիւսքեղէնի տեսակներ․ ][[Ամերիկայի Հայկական Թանգարան]] {{ref-en}}</ref><ref>[http://imyerevan.com/hy/society/view/2345 Խնձորեսկ․ Քարանձաւային քաղաքի առեղծւածը, Հայկ Մելքոնեան, 26 Ապրիլ 2013]</ref><ref>[https://qapt.wordpress.com/2015/03/12/%D5%B4%D5%A5%D6%80-%D5%BA%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/ Կիւմրիի Քանդակագործութեան Ազգային պուրակ-թանգարանի պաշտօնական ] կայքէջ{{lang-hy|}}</ref><ref>[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/Bazmavep/1867%2812%29.pdf Բազմավէպ, 1867, 12 (Դեկտ․)]</ref><ref>[https://www.panarmenian.net/arm/news/192948/ Հայաստանի հիւրանոցային օբյեկտների միայն 36 տոկոսն է մայրաքաղաքում ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://armlur.am/636416/ ՀՀ-ում ծխախոտի արտադրութեան ծաւալներն աւելացել են, 11-1-2017]{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://www.smithsonianmag.com/travel/armenia-becoming-world-class-hiking-destination-180965096/ Հայաստան ինչ ձեւով կը ծրագրէ բնապահպանման զբօսաշրջութեան աշխարհի առաջնահերթներէն ըլլալ, Laura Kiniry, SMITHSONIANMAG.COM, 7-10-2017]</ref><ref>[http://www.archmuseum.am/ Ճարտարապետութեան ազգային թանգարան-ինստիտուտի պաշտօնական կայքէջ]</ref><ref>[http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1388 Հայկական Հանրագիտարան, Ճարտարապետութիւն]</ref><ref>[https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000235406 Եունեսքոյի գիտական տեղեկագրութիւն, էջ 324-341, 20-6-2017]</ref><ref>[https://ampop.am/gaps-of-obligatory-education-in-armenia/ Հ․Հ․ պարտադիր ուսուցման բացերը, թարգմ․ 18-2-2019]</ref><ref>[http://escs.am/am/news/4706 Հ․Հ․ բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնների ] ցանկ{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://www.aztagdaily.com/archives/460967 Ազդակ - Կոմիտաս Եւ Առասպելագրութիւն Բ. Կոմիտասի Ժառանգը, ԴՈԿՏ. ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ, 16-1-2020]</ref><ref>[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/45*.html#noteB Հայաստանի պատմութիւն, Վահան Քիւրքճեան, հրատ․՝ Ամերիկայի Հայ Բարեգործական Միութիւն, 1958]</ref><ref>[https://alikonline.ir/news/community/azerbaijan-provinces/item/49165-%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%80%D5%BF-%D5%BA%D5%A1%D5%B0%D6%82%D5%A1%D5%AE-%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6-%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%AB-%D5%B5%D5%A1%D5%B2%D5%A9%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A8 Ալիք -Անաղարտ պահւած ազգային պարի յաղթանակը, 26-8-2018]</ref><ref>[https://akunq.net/am/?p=3671 Ակունք - Հայկական պար, 2010/05/01]</ref><ref>[https://books.google.co.uk/books?id=1pSA6Ip-XJsC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false Հին Ողիմպիական խաղերուն ախոյեաններուն ցանկ {{ref-en}}]</ref><ref>[https://armlur.am/128903/ Գառնի․ անցեալն ու ներկան]</ref><ref>[http://whc.unesco.org/en/statesparties/am Եունեսքոյի Համաշխարհային ժառանգութեան յուշարձաններու ցանկ, Հայաստան {{ref-en}}]</ref><ref>[https://whc.unesco.org/en/list/1011 Եունեսքօ - Համաշխարհային Ժառանգութեան Յուշարձաններու Ցանկ․ Էջմիածին եւ Զուարթնոց {{ref-en}}]</ref><ref>[http://www.aviation.am/eng/gorc/aeroport.htm Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիական օդանաւորդութեան կոմիտէ ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[https://www.civilnet.am/news/2020/11/03/%D5%84%D5%A5%D5%B2%D6%80%D5%AB-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%A3%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8-%D6%87-%D5%B8%D5%B2%D5%B6%D5%A1%D5%B7%D5%A1%D6%80%D5%A8/405777 Մեղրի. Հայաստանի գեղեցկութիւնը եւ ողնաշարը, 3 նոյեմբեր, 2020 ]{{lang-hy|}}</ref><ref>[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/marmnamarz-1911/1911/1911(3).pdf Մարմնամարզ, 1911 Ապրիլ]</ref><ref>[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/marmnamarz-1911/1911/1911(7).pdf Մարմնամարզ, 1911 Օգոստոս]</ref><ref>[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/marmnamarz-1911/1912/1912(6).pdf Մարմնամարզ, 1912 Մարտ 15]</ref><ref>[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/marmnamarz-1911/1912/1912(8).pdf Մարմնամարզ, 1912 Ապրիլ 15]</ref><ref>[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/marmnamarz-1911/1913/1913(4).pdf Մարմնամարզ, 1913 Ապրիլ]</ref><ref>[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/marmnamarz-1911/1913/1913(5).pdf Մարմնամարզ, 1913 Մայիս]</ref><ref>[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/marmnamarz-1911/1914/2.pdf Մարմնամարզ, Յունիս 1914]</ref><ref>[https://www.worldlandtrust.org/who-we-are-2/partners/fpwc/ Հայաստանի «Վայրի բնութեան եւ մշակութային արժէքներու պահպանման հիմնադրամ» (FPWC) ]</ref>
== Աղբիւրներ ==
# «Հայոց Պատմութիւն», Է․Լ․ Դանիէլեան, Ա․Ա․Մելքոնեան - Երեւան-2008
# «Մեր Պատմութիւնը», Կարօ Մոմճեան, դասագիրքերու շարք, Լոս Անճելես, 1997
# «Հայ Դատ», Ռուբինա Փիրումեան, Երկրորդականի Հայոց Պատմութեան եռահատոր դասագիրքերու շարք, Լոս Անճելըս 2002,
# «The Armenian Crisis and the Rule of the Turk». Frederick Davis Greene, London - Hodder and Stoughton Publishing, 1895
# «Հայաստանի Հանրապետութիւն», Ս․ Վրացեան, 1928 Փարիզ
#«Խորհրդային Հայաստանի Աշխարհագրութիւն», Կ․Օ․Օհանեան, Կ․Յ․Չերքեզեան, Երեւան 1967
#«Պատմական եւ Արդի Հայաստանի Աշխարհագրութիւն», Արփի Գալիկեան-Քիւրքճեան, Բ․տպագ․, Հրատ․՝ «Համազգային» Հայ Կրթական եւ Մշակութային Միութիւն, Պէյրութ 1995
#«Յուշամատեան Հ․Մ․Ը․Մ․ի, 1918 - 1958», հրատարակութիւն Հ․Մ․Ը․Մ․ի Մերձաւոր Արեւելքի Շրջանային Վարչութեան, Պէյրութ՝ 1958
#«Հ․Մ․Ը․Մ․ 1918 - 2018, 100 տարուան Պատմութիւն», հրատ․ Հ․Մ․Ը․Մ․ի Յունաստանի Շրջանային Վարչութեան, Աթէնք 2018
== Տե՛ս նաեւ ==
[[Ներսէս Վարժապետեան]]
[[Զապէլ Ասատուր|Զապել Ասատուր]]
[[Դպրոցասէր Տիկնանց Վարժարան (Փարիզ)|Դպրոցասէր Տիկնաց Վարժարան]]
[[Սրբուհի Տիւսաբ]]
[[Մկրտիչ Փորթուգալեան]]
[[Միքայէլ Նալպանտեան|Միքայէլ Նալպանդեան]]
[[Մաղաքիա Արքեպիսկոպոս Օրմանեան]]
[[Վանայ Իշխան]]
[[Գէորգ Չաւուշ]]
[[Դրօ]]
[[Արշակ Ներսէսեան]]
[[Քեռի (ֆետայի)|Քեռի]]
[[Անդրանիկ Օզանեան|Անդրանիկ]]
[[Համազասպ Սրուանձտեան|Համազասպ]]
[[Սողոմոն Թեհլիրեան]]
[[Կարօ Սասունի]]
[[Սիմոն Վրացեան]]
[[Համօ Օհանջանեան]]
[[Շաւարշ Քրիսեան]]
[[Վահան Չերազ]]
== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
== Արտաքին յղումներ ==
# [https://en.wikipedia.org/wiki/Council_of_Europe Եւրոպական Խորհուրդ]{{ref-en}}
# [https://en.wikipedia.org/wiki/Behistun_Inscription Պեհիստունի արձանագրութիւն]{{ref-en}}
| 