«Ազրպէյճան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Ազրպէյճան''' ([[ազրպէյճաներէն]]՝ ''Azərbaycan'', պաշտօնապէս ''Azərbaycan Respublikası''<ref>[http://www.meclis.gov.az/?/ru/topcontent/67 Ազպէյճանի Հանրապետութեան սահմանադրութիւն]</ref>, '''Ազրպէյճանական Հանրապետութիւն'''<ref name="ԱՊՏՀՏԲ">{{ԱՊՏՀՏԲ|page=5}}</ref>) հանրապետութիւն է Հարաւային [[Կովկաս]]ի, [[Կասպից ծով]]ու արեւմտեան ափամերձ շրջանին մէջ։ Կը սահմանակցի [[Հայաստան]]ին եւ [[ԼՂՀ|Արցախին]] արեւմուտքին, [[Վրաստան]]ին հիւսիսարեւմուտքին, Ռուսիոյ հիւսիսին եւ [[Իրան]]ին հարաւին մէջ։ Ազրպէյճանի կազմի մէջ մտած է նաեւ [[Նախիջեւան]]ը, որ կը սահմանակցի Հայաստանին, Իրանին եւ Թուրքիոյ (7 քմ լայնութեամբ միջանցքով)։

== Պատմութիւն ==

Այժմյան Ազրպէյճանի տարածքը կը ներառէ պատմական [[Աղուանք]]ը, [[Մեծ Հայք]]ի [[Ուտիք]], [[Փայտակարան]], մասամբ նաեւ [[Սիւնիք]] եւ [[Արարատ]] նահանգները։ Իսկ «Ազրպէյճան» տեղանունը, որ [[Իրան]]ի հիւսիսարեւմտեան երկրամասի պատմական կ'անուանէր, մինչև 1918 թ․ չէ տարածուած իր տարածքի վրայ։ Ազրպէյճանի ժողովուրդի ձեւաւորումը սկսած է XI դարու վերջէն, երբ [[Այսրկովկաս]] ներխուժած են թրքալեզու քոչուոր ցեղերը։ Ան ընթացած է թրքալեզու եւ իրանալեզու տարրերու համախմբման պայմաններուն մէջ, տնտեսական եւ կրօնամշակութային ընդհարնութիւններու հիմքի վրայ։ Մինչեւ 1920-ական թուականները [[ազրպէյճանցիներ]]ը յայտնի էին [[թուրքեր]] կամ [[Կովկասի թաթարներ]]։ XVI դարու սկզբին ժամանակէն Ազրպէյճանի տարածքը կը մտնէր [[Սեֆյան Պարսկաստան]]ի կազմի մէջ, եւ այստեղ ձեւաւորուեցան մի քանի [[խանութիւններ]]՝ Շիրվանի, Շաքիի, Գանձակի, Ղուբայի եւ այլն։ XIX դարու սկզբին Ազրպէյճանի տարածքը միացուցաւ [[Ռուսական կայսրութեան]]ը: Ազրպէյճանական ազգային պետականութիւնը ձեւաւոուած է 1918 թ–ի Մայիսին, երբ Ռուսական կայսրութենէն անջատուած Այսրկովկասի մէջ, ստեղծեցին [[Վրաստան]]ի, Ազրպէյճանի եւ [[Հայաստան]]ի հանրապետութիւնները։ Ազրպէյճանական Հանրապետութիւնը գոյութիւն ունեցաւ մինչեւ 1920, Ապրիլ 28-ը, երբ այստեղ՝ հաստատուեցան [[խորհրդային կարգեր]]ը: Աշխարհագրականօրէն բուն Ազրպէյճանէն անջատուած է անոր կազմի մէջ մտնող [[Նախիջեւանի Հանրապետութիւն]]ը, որուն տարածքը կազմած է Մեծ Հայքի մէկ մասը եւ մտած է անոր տարբեր աշխարհներու (Արարատ, Սիւնիք, [[Վասպուրական]]) կազմերու մէջ, սակայն 1921 թ–ին [[Խորհրդային Ռուսաստան]]ի եւ քեմալական Թուրքիոյ միջեւ կնքուած պայմանագրով այն Ազրպէյճանին բռնակցուած է (աւելի ուշ՝ 1924 թ–ին, այստեղ ստեղծուաեւ է [[Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետութիւն]]ը)։ Նոյն՝ 1921 թ–ին, [[Մոսկուայի պայմանագր]]ով Ազրպէյճանին միացած էր նաեւ [[Արցախ]]ը (1923 թ–ին այստեղ կազմաւորուած է [[Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզ]]ը, որ 1991, Սեպտեմբեր 2–ին, հռչակեց իր անկախութիւնը)։ 1991 թ–ին Ազրպէյճանը հռչակեց իր անկախութիւնը, որ առաջին ճանաչցաւ Թուրքիան։ 2003 թ–էն նախագահը [[Իլհամ Ալիեւ]]ն է։

Ազրպէյճանի ներկայիս տարածքին մէջ, հայերը բնակած են հնագոյն ժամանակներէն։ Իսկ XIX դարուն, հիմնականին մէջ հայաբնակ էին Պաքուն, Սումգայիթը եւ այլ շրջաններ ([[Գանձակ]]ը, [[Շամխոր]]ի, [[Շաքի]]ի (Նուխի), Շամախիի եւ այլ շրջաններ)։ Այստեղ կը գործէին հայկական դպրոցներ, մշակութային օճախներ։ Հայ բուրժուազիայի ձեռքին մէջ կը գտնուէր Ազրպէյճանի նաֆթարդիւնաբերութեան մէկ մասը, Պաքուի ձեռնարկութիւններուն մէջ, կ'աշխատէին հազարաւոր հայ բանուորներ։ Ազրպէյճանի Հանրապետութեան հռչակումէն ետք եւ խորհրդային իշխանութեան տարիներուն Ազրպէյճանի մէջ կը շարունակէր ապրիլ հայ հոծ բնակչութիւն (1979 թ-ին՝ 475,5 հզ. մարդ), կը գործէին հսկայական թիւով կրթական ու մշակութային օճախներ։ Ատոնք հետզհետէ նուազեցուցին՝ երկրի իշխանութիւններու վարած բացայայտ ուծացման եւ ազգային խտրականութեան քաղաքականութեան հետեւանքով։ 1988 թ-ի Փետրուարէն սկիզբ առաւ Ղարաբաղեան շարժումը, ծայր աստիճան սրվեցան յարաբերութիւնները Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ։ Սումգայիթի մէջ (1988 թ-ի Փետրուար), ապա Պաքուի մէջ (1990 թ-ի Յունուար) ազրպէյճանական իշխանութիւններու կողմէն կազմակերպուեցան հայերու կոտորածներ, որմէ ետք Ազրպէյճանի հայ բնակչութիւնը (շուրջ 450 հզ. մարդ) ստիպուած եղաւ հեռանալ Ազրպէյճանէն. փախստականներու զգալի մասը ապաստան գտաւ Հայաստանի մէջ։ Այդ նոյն ժամանակ Հայաստանէն ազրպէյճանցի բնակչութիւնը տարհանուեցաւ Ազրպէյճան։

Ազրպէյճան կը համարուի աշխարհիկ պետութիւն։ Ազրպէյճանական կրօնական քաղաքանութիւնը հիմնուած է Լաիցիզմի վրայ, որ յստակ կը տարանջատէ եկեղեցւոյ պետութենէն եւ հասրակական կեանքը կը համարուի աշխարհիկ կեանք<ref name="preslib">Նախագահութիւնը Ազրպէյճանի Հանրապետութեան, ''[http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf Նախագահական Գրադարան – Կրօն]''։ {{ref-en}}</ref>։

Ազրպէյճանի Զինուած Ոյժերը ([[ազրպէյճաներէն]]՝ Azərbaycan Silahlı Qüvvələri) կազմուած են [[Ազրպէյճան]]ի [[Ազրպէյճանի Հակադային Պաշտպանութիւն|հակադային պաշտպանութենէն]], [[Ազրպէյճանի Ռազմա-օդային Նաւատաորմ|ռազմա-օդային նաւատորմնաւատորմէն]]էն եւ [[Ազրպէյճանի Ռազմա-ծովային Նաւատորմ|ռազմա-ծովային նաւատորմնաւատորմէն]]էն։։