Ուիքիփետիա

«Խաղաղական Ովկիանոս» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
Չ removed: (արեւմտահայերէն) (10) using AWB
No edit summary
Տող 1.
'''Խաղաղական ովկիանոս''', [[Երկիր|Երկիր մոլորակի]] մոլորակի ամենամեծ մակերեսով եւ ամենախորունկ ովկիանոսն է, արեւմուտքէն Եւրասիա եւ Աւստրալիա մայր ցամաքներու, արեւելքէն Ամերիկա աշխարհամասի եւ հարաւէն Անթարքթիքայի միջեւ։<br>
{{Խաղաղական Ովկիանոս}}
== Հիմնական Բնութագրական Տուեալներ ==
Խաղաղական ովկիանոսը հիւսիսէն հարաւ երկարութիւնը մօտաւորապէս 15․8 հազար իսկ արեւելքէն արեւմուտք 19․5 հազար քմ է։ Ծովերու հետ միասին տարածքը 178․684 միլիոն քմ² է, միջին խորութիւնը՝ 3984 մեթր։ Ովկիանոսին առաւելագոյն խորութիւնը (նաեւ Համաշխարհային ովկիանոսինը)՝ 10. 994 մեթր է (Մարիանի իջուածք)<ref name="oceanographers.ru">[http://www.oceanographers.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=1760&Itemid=133]</ref>։ Խաղաղական ովկիանոսի տարածքով՝ մօտաւորապէս 180° միջօրէականով կ'անցնի ամսաթիւի փոփոխման գիծը<ref name="Lydia">{{cite book|url=https://books.google.am/books?id=HofX9zL4YQEC&pg=PA25|title=Basic Geography|author=Agno, Lydia|date=1998|publisher=Goodwill Trading Co., Inc.|isbn=978-971-11-0165-7|pages=25–|accessdate=9 June 2013}}</ref>։ Խաղաղական ովկիանոսին տարածքը կը գերազանցէ ամբողջ ցամաքի մակերեսը գրեթէ 30 միլիոն քմ²-ով։ Հասարակածը ովկիանոսը գրեթէ երկու հաւասար մասերու կը բաժնէ<ref name="ebc">"[http://concise.britannica.com/ebc/article-9374340/Pacific-Ocean Pacific Ocean]". ''[[Encyclopædia Britannica|Britannica Concise]].'' 2006. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.</ref>:▼
 
== Հիմնական բնութագրական տուեալներ ==
==Պատմութիւն Եւ Ծագումնաբանութիւն ==▼
▲Խաղաղական ովկիանոսը հիւսիսէն հարաւ երկարութիւնը մօտաւորապէս 15․8 հազար իսկ արեւելքէն արեւմուտք 19․5 հազար քմ է։ Ծովերու հետ միասին տարածքը 178․684 միլիոն քմմ² է, միջին խորութիւնը՝ 3984 մեթր։ Ովկիանոսին առաւելագոյն խորութիւնը (նաեւ Համաշխարհային ովկիանոսինը)՝ 10. 994 մեթր է (Մարիանի իջուածք)<ref name="oceanographers.ru">[http://www.oceanographers.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=1760&Itemid=133]</ref>։ Խաղաղական ովկիանոսի տարածքով՝ մօտաւորապէս 180° միջօրէականով կ'անցնի ամսաթիւի փոփոխման գիծը<ref name="Lydia">{{cite book|url=https://books.google.am/books?id=HofX9zL4YQEC&pg=PA25|title=Basic Geography|author=Agno, Lydia|date=1998|publisher=Goodwill Trading Co., Inc.|isbn=978-971-11-0165-7|pages=25–|accessdate=9 June 2013}}</ref>։ Խաղաղական ովկիանոսին տարածքը կը գերազանցէ ամբողջ ցամաքի մակերեսը գրեթէ 30 միլիոն քմ²-ով։ Հասարակածը ովկիանոսը գրեթէ երկու հաւասար մասերու կը բաժնէ<ref name="ebc">"[http://concise.britannica.com/ebc/article-9374340/Pacific-Ocean Pacific Ocean]". ''[[Encyclopædia Britannica|Britannica Concise]].'' 2006. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.</ref>:
Առաջին եւրոպացին, որ տեսած է ովկիանոսին արեւելեան ափը՝ սպանացի Վասքօ Նունիես տը Պալպոանն էր<ref name="Ober2">{{cite book|url=https://books.google.am/books?id=98zUIbdvAYgC&pg=PT129|title=Vasco Nuñez de Balboa|last=Ober|first=Frederick Albion|publisher=Library of Alexandria|isbn=978-1-4655-7034-5|page=129|accessdate=12 June 2013}}</ref> {{resize|90%|({{Լեզու es|Vasco Núñez de Balboa}})}}։ Ան [[1513 թուական|1513-]]ին իր ուղեկիցներուն հետ կ'անցնի Փանամայի նեղուցը եւ կ'ելլէ անյայտ ովկիանոսի մը ափը։▼
 
▲== Պատմութիւն Եւեւ Ծագումնաբանութիւնծագումնաբանութիւն ==
▲Առաջին եւրոպացին, որ տեսած է ովկիանոսին արեւելեան ափը՝ սպանացի Վասքօ Նունիես տը Պալպոանն էր<ref name="Ober2">{{cite book|url=https://books.google.am/books?id=98zUIbdvAYgC&pg=PT129|title=Vasco Nuñez de Balboa|last=Ober|first=Frederick Albion|publisher=Library of Alexandria|isbn=978-1-4655-7034-5|page=129|accessdate=12 June 2013}}</ref> {{resize|90%|({{Լեզու lang-es|Vasco Núñez de Balboa}})}}։ Ան [[1513 թուական|1513-]]-ին իր ուղեկիցներուն հետ կ'անցնի Փանամայի նեղուցը եւ կ'ելլէ անյայտ ովկիանոսի մը ափը։
 
28 Նոյեմբեր [[1520 թուական|1520]]-ին, ովկիանոսին բացերը կը նաւարկէ Ֆերնան Մակելանը<ref name="Pacific Ocean: The trade winds">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/437703/Pacific-Ocean/36086/The-trade-winds "Pacific Ocean: The trade winds"], ''Encyclopædia Britannica''. Retrieved 9 June 2013.</ref>։ Ան ովկիանոսը կը ճեղքէ Հրոյ Երկիր կղզիէն մինչեւ Ֆիլիպինեան կղզիներ՝ 3 ամիս եւ 20 օրուան ընթացքին<ref>Camino, Mercedes Maroto. ''Producing the Pacific: Maps and Narratives of Spanish Exploration (1567–1606)'', p.76. 2005.</ref>։ Այդ նաւարկութեան ամբողջ ընթացքին կը տիրէր խաղաղ եւ հանգիստ եղանակ մը, որու համար Մակելան ովկիանոսը կը կոչէ Խաղաղական<ref name="oceanario">[http://www.oceanario.pt/cms/1316/ "Life in the sea: Pacific Ocean"], Oceanário de Lisboa. Retrieved 9 June 2013.</ref>։▼
 
▲28 Նոյեմբեր [[1520 թուական|1520]]-ին, ովկիանոսին բացերը կը նաւարկէ Ֆերնան Մակելանը<ref name="Pacific Ocean: The trade winds">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/437703/Pacific-Ocean/36086/The-trade-winds "Pacific Ocean: The trade winds"], ''Encyclopædia Britannica''. Retrieved 9 June 2013.</ref>։ Ան ովկիանոսը կը ճեղքէ Հրոյ Երկիր կղզիէն մինչեւ Ֆիլիպինեան կղզիներ՝ 3 ամիս եւ 20 օրուան ընթացքին<ref>Camino, Mercedes Maroto. ''Producing the Pacific: Maps and Narratives of Spanish Exploration (1567–1606)'', p.76. 2005.</ref>։ Այդ նաւարկութեան ամբողջ ընթացքին կը տիրէր խաղաղ եւ հանգիստ եղանակ մը, որու համար Մակելան ովկիանոսը կը կոչէ Խաղաղական<ref name="oceanario">[http://www.oceanario.pt/cms/1316/ "Life in the sea: Pacific Ocean"], Oceanário de Lisboa. Retrieved 9 June 2013.</ref>։
== Ժթ. դար ==
[[FileՊատկեր:Trieste (23 Jan 1960).jpeg|thumb|«Թրիէսթ» պաթիսքափը դէպի Մարիանեան Ստորոտ իջնելէն առաջ, 23 Յունուար [[1960 թուական|1960]]]]
Ժթ. դարու աճող նուաճողական քաղաքականութեան իբրեւ արդիւնք Ովկիանոսին մեծ մասը կը գրաւեն եւրոպական տէրութիւնները, այնուհետեւ՝ [[Ճափոն]]ը եւ [[ԱՄՆ|Միացեալ նահանգներըՆահանգները]]: Ովկիանագիտութեան նշանակալի իրադարձութիւն մըն էր 1830-ականներուն «Պիկլ» {{resize|90%|({{Լեզու lang-en|Beagle}})}} նաւուն ճամբորդութիւնը [[Չարլզ Տարուին]]ին հետ, Չելէնճըրինը {{resize|90%|({{Լեզու lang-en|Challenger}})}}՝ 1870-ականներուն, ''Tuscarora''-ինը՝ 1873–76-ին եւ գերմանական ''Gazelle''-ինը 1874–76-ին:
[[FileՊատկեր:TahitiDupetitThouars.jpg|thumb|left|Ֆրանսացիները կ'իջնեն Թահիթի 9 Սեպտեմբեր [[1842 թուական|1842-ին]]]]
Ովկիանիոյ մէջ, [[Ֆրանսա]] առաջատար դիրք կը գրաւէ 1842-ին եւ 1853-ին Թահիթիի եւ Նոր Քալետոնիոյ վրայ տիրապետութիւն հաստատելէ ետք:<ref name=Asiapacific>Bernard Eccleston, Michael Dawson. 1998. ''The Asia-Pacific Profile''. Routledge. p. 250.</ref> 1875-ին եւ 1887-ին դէպի Զատկի կղզի կատարած նաւարկային այցելութիւններէ ետք, չիլիացի ծովային սպայ Փոլիքարփօ Թորօ կը յաջողի բնիկներուն հետ բանակցելով կղզին մուծել Չիլիի կազմին մէջ:<ref>William Sater, ''Chile and the United States: Empires in Conflict'', 1990 by the University of Georgia Press, {{ISBN|0-8203-1249-5}}</ref>{{rp|page=53}} By 1900 nearly all Pacific islands were in control of Britain, France, United States, Germany, Japan, and Chile.<ref name=Asiapacific/>
Թէեւ Միացեալ նահանգները վերահսկողութիւն հաստատած էին Կուամի եւ Ֆիլիփիներուն վրայ [[1898 թուական|1898-ին]] առնելով զանոնք [[Սպանիա]]յէն,<ref name="TewariAlvarez2008">{{cite book|last1=Tewari|first1=Nita|last2=Alvarez|first2=Alvin N.|title=Asian American Psychology: Current Perspectives|url=https://books.google.am/books?id=m8qgAi0LVj8C&pg=PA161|accessdate=12 June 2013|date=17 September 2008|publisher=CRC Press|isbn=978-1-84169-749-9|page=161}}</ref> 1914-ին մօտ [[Ճափոն]]ը կը վերահսկէր արեւմտեան Խաղաղականի մեծ մասը եւ կը նուաճէ շատ այլ կղզիներ [[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ|Բ.Պատերազմին]]ին: Այդ պատերազմին աւարտին Ճափոնը կը պարտուի եւ Միացեալ նահանգներու նաւատորմը կը դառնայ ովկիանոսին տիրակալը: Բ.Պատերազմին աւարտէն ետք Խաղաղականի կարգ մը գաղութներ անկախութիւն ձեռք կը բերեն :
 
== Աշխարհագրական Տուեալներ ==
Խաղաղական Ովկիանոսը [[Ամերիկա]]ներէ<nowiki/>ններէն կը բաժնէ [[Ասիա]]ն եւ Աւստրալիան: Հասարակածին միջոցաւ զայն կը բաժնէ հարաւային եւ հիւսիսային մասերու եւ կը տարածէ հարաւին Անթարքթիքայէն մինչեւ հիւսիսը՝ Արքթիքա: Խաղաղական Ովկիանոսը կը զբաղեցնէ Երկրի մակերեւոյթի մօտաւորապէս մէկ երրորդը, ունենալով 165. 200 000 քմ. մ<sup>2</sup> մակերես:<ref>[http://hypertextbook.com/facts/2001/DanielChen.shtml "Area of Earth's Land Surface"], ''The Physics Factbook''. Retrieved 9 June 2013.</ref>
Տարածուելով մօտաւորապէս 15. 00015000 քմ. [[Պերինկի Ծով]]էն մինչեւ Հարաւային Ովկիանոսի հիւսիսային շրջագիծը [[60-րդ հարաւային զուգահեռական]]ին վրայ, Խաղաղականը կը հասնի իր առաւելագոյն լայնութեանը [[5-րդ հիւսիսային զուգահեռական]]ին մօտակայքը, որ կը կազմէ մօտաւորապէս 19. 800 քմ. Ինտոնիսյայէն մինչեւ Քոլոմպոյի ափը՝ [[Երկիր|Երկրի]] շրջագիծին կէսը:<ref>{{cite book|last=Nuttall|first=Mark|title=Encyclopedia of the Arctic: A-F|url=https://books.google.am/books?id=LcucDSk4w3YC&pg=PA1461|accessdate=10 June 2013|date=2005|publisher=Routledge|isbn=978-1-57958-436-8|page=1461}}</ref> Երկրին մեզի յայտնի ամէնէն ցած կէտը՝ Մարիանայի Իջուածքը 10. 91110911 մ խորութեան վրայ է: Միջին խորութիւնը 4 280 մ. է, ամբողջ ջուրին ծաւալը՝ 10 միլիար քմմ<sup>3</sup>: Թեքթոնական սալերու տեղաշարժումներու պատճառաւ Խաղաղականը ներկայիս կ'ընդարձակուի տարեկան 2,5 սմ-ով դէպի երեք ուղղութիւնները, մակերեսի 0.52 մ<sup>2</sup> չափ մեծացումով: Ատոր հակառակ, Ատլանտեան Ովկիանոսը կը փոքրանայ:<ref>[http://www.bucknell.edu/x17758.xml "Plate Tectonics"], Bucknell University. Retrieved 9 June 2013.</ref><ref name="Young2009">{{cite book|last=Young|first=Greg|title=Plate Tectonics|url=https://books.google.am/books?id=aqTxe74R5LwC&pg=PT9|accessdate=9 June 2013|date=2009|publisher=Capstone|isbn=978-0-7565-4232-0|pages=9–}}</ref>
Ովկիանոսին արեւմտեան եզրին երկայնքով կան բազմաթիւ ծովեր, որոնցմէ ամենամեծերն են Celebes Sea-ն, Քորալեան Ծովը, Արեւելաչինական ծովը, Ֆիլիփինեան ծովը, [[Ճափոնի Ծով]]ը, Հարաւչինական ծովը, [[Թասմանի Ծով]]ը եւ [[Դեղին Ծով]]ը:<ref>{{cite book|author=International Hydrographic Organization|title=Limits of Oceans and Seas|url=https://books.google.am/books?id=wD0dAQAAIAAJ|accessdate=9 June 2013|date=1953|publisher=International Hydrographic Organization}}</ref> Հակառակ իր անուան, Խաղաղական Ովկիանոսը նոյնքան խաղաղ բնութիւն չունի: Շատ արեւադարձային փոթորիկներ կը ցնցեն Խաղաղականի կղզիները:<ref name="Pacific Ocean: The trade winds"/> Pacific Rim-ի շուրջի ցամաքներուն վրայ կան մեծ թիւով հրաբուխներ եւ յաճախակի պատահող երկրաշարժներ:<ref>{{cite book|author=[[Shirley Rousseau Murphy]]|title=[[The Ring of Fire]]|date=1979|publisher=[[Avon (publisher)|Avon]]|isbn=978-0-380-47191-1}}</ref> Ցունամիները, ստորերկրեայ երկրաշարժներ յառաջ բերելով, աւերած են շրջակայ կղզիներէն շատերը:<ref>{{cite book|last=Bryant|first=Edward|title=Tsunami: The Underrated Hazard|url=https://books.google.am/books?id=6lvl6i7r2CcC&pg=PR26|accessdate=9 June 2013|date=2008|publisher=Springer|isbn=978-3-540-74274-6|pages=26–}}</ref>▼
Թեքթոնական սալերու տեղաշարժումներու պատճառաւ Խաղաղականը ներկայիս կ'ընդարձակուի տարեկան 2,5 սմ-ով դէպի երեք ուղղութիւնները, մակերեսի 0.52 քմ<sup>2</sup> չափ մեծացումով: Ատոր հակառակ, Ատլանտեան Ովկիանոսը կը փոքրանայ:<ref>[http://www.bucknell.edu/x17758.xml "Plate Tectonics"], Bucknell University. Retrieved 9 June 2013.</ref><ref name="Young2009">{{cite book|last=Young|first=Greg|title=Plate Tectonics|url=https://books.google.am/books?id=aqTxe74R5LwC&pg=PT9|accessdate=9 June 2013|date=2009|publisher=Capstone|isbn=978-0-7565-4232-0|pages=9–}}</ref>
 
Ովկիանոսին արեւմտեան եզրին երկայնքով կան բազմաթիւ ծովեր, որոնցմէ ամենամեծերն են Celebes Sea-ն, Քորալեան Ծովը, Արեւելաչինական ծովը, Ֆիլիփինեան ծովը, [[Ճափոնի Ծով]]ը, Հարաւչինական ծովը, [[Թասմանի Ծով]]ը եւ [[Դեղին Ծով]]ը:<ref>{{cite book|author=International Hydrographic Organization|title=Limits of Oceans and Seas|url=https://books.google.am/books?id=wD0dAQAAIAAJ|accessdate=9 June 2013|date=1953|publisher=International Hydrographic Organization}}</ref>
▲Հակառակ իր անուան, Խաղաղական Ովկիանոսը նոյնքան խաղաղ բնութիւն չունի: Շատ արեւադարձային փոթորիկներ կը ցնցեն Խաղաղականի կղզիները:<ref name="Pacific Ocean: The trade winds"/> Pacific Rim-ի շուրջի ցամաքներուն վրայ կան մեծ թիւով հրաբուխներ եւ յաճախակի պատահող երկրաշարժներ:<ref>{{cite book|author=[[Shirley Rousseau Murphy]]|title=[[The Ring of Fire]]|date=1979|publisher=[[Avon (publisher)|Avon]]|isbn=978-0-380-47191-1}}</ref> Ցունամիները, ստորերկրեայ երկրաշարժներ յառաջ բերելով, աւերած են շրջակայ կղզիներէն շատերը:<ref>{{cite book|last=Bryant|first=Edward|title=Tsunami: The Underrated Hazard|url=https://books.google.am/books?id=6lvl6i7r2CcC&pg=PR26|accessdate=9 June 2013|date=2008|publisher=Springer|isbn=978-3-540-74274-6|pages=26–}}</ref>
== Կենդանականութիւն Եւ Բուսականութիւն ==
Խաղաղական ովկիանոսին կը պատկանի Համաշխարհային ովկիանոսի ամբողջ կենսազանգուածի 50 %-ը: Կեանքը ովկիանոսին մէջ առատ է եւ բազմազան, յատկապէս արեւադարձային եւ մերձարեւադարձային գօտիներուն մէջ՝ [[Ասիա|Ասիոյ]] եւ Աւստրալիոյ ափերուն: Այստեղ հսկայական տարածքներ կը զբաղեցնեն քորալեան խութերն ու մանկրային բուսականութիւնը:
Տող 26.
[[Պատկեր:Callorhinus_ursinus_and_harem.jpg|աջից|մինի|180px|Ծովակատուներու գաղութ Ալասքայի մէջ]]
 
Խաղաղական ովկիանոսի կենդանական աշխարհը 3-էն 4 անգամ հարուստ է միւս ովկիանոսներու կենդանական աշխարհներէն: Յատկապէս հարուստ են արեւադարձային գօտիներու ջուրերը: Ինտոնեսիական ծովերուն մէջ յայտնի են երկու հազար տեսակի [[ձուկեր]], մինչ հիւսիսային ծովերուն մէջ այդ տեսակներու քանակը մօտաւորապէս 300 է: Արեւադարձային գօտիի ջուրերուն մէջ կը բնակին վեց հազար տեսակի փափկամարմիններ, իսկ [[Պերինկի Ծով]]ուն մէջ ընդամէնը 200 տեսակի: Խաղաղական ովկիանոսի բուսական աշխարհի համար բնորոշ առանձնայատկութիւն մըն է կարգաբանական խումբերու հնութիւնն ու էնտեմիկութիւնը: Կաթնասուններու էնտեմիկ տեսակներէն են՝ ծովոզնին, թրապոչերը: Խաղաղական ովկիանոսի հիւսիսային ջուրերուն բնորոշ կենդանիներ են վիթխարի երկփեղկանիներ՝ միտիաներ եւ ոստրէներ: Հասարակածային գօտիի ջուրերուն մէջ ապրող երկփեղկանիներու առանձին տեսակներուն կշիռքը կը հասնի 300 քկ.-ի: Խաղաղական ովկիանոսի հսկայական գերճնշման, ցած ջերմաստիճանի եւ աւելի քան 8 ու կէս քմ. խորութեան պայմաններուն մէջ կ'ապրին 45 կենդանատեսակներ, որոնց 71 %-ը էնտեմիկ են:
== Առափնեայ Երկիրները ==
<div style="-moz-column-count:2; column-count:2;">
Տող 48 ⟶ 49՝
* Չիլի
</div>
 
{{ՎՊԵ|Խաղաղական Ովկիանոս}}
{{Ծովերու Ցանկ}}
== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
{{Արտաքին յղումներ}}
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Խաղաղական_Ովկիանոս» էջէն