|
== Բնական եւ արուեստագիտական գիտութիւններ ==
[[Պատկեր:Anders-Celsius-Head.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Anders-Celsius-Head.jpg|մինի|Անտերս Ցելսիուս ({{lang-sv|Anders Celsius}})]]
[[Պատկեր:UppsalaCelsiusObservatory_Busser.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:UppsalaCelsiusObservatory_Busser.jpg|մինի|Ուփսալայի տիեզերական աստղադիտարան, որ հիմնադրած է Անտերս Ցելսիուսը]]
Բնագէտ եւ բնախոյզ Քարլ Լիննէ<sup><ref>''Базилевская Н. А., Белоконь И. П., <abbr>Щербакова А. А</abbr>.''<nowiki> Глава 3. Систематика растений // Краткая история ботаники : [арх. 23 Մարտի 2016] / Отв. ред. Л. В. Кудряшов. — М. : Наука, 1968. — С. 26-41. — 311 с. — (Труды Московского общества испытателей природы. Том XXXI. Отдел биологический. Секция ботаники). — 8500 экз.</nowiki></ref></sup> մեծապէս ազդած է Շուէտի գիտութեան կայացման գործին մէջ: Ան ստեղծեց իր ժամանակի համար համապարփակ բնութեան համակարգ, որ հրապարակուեցաւ 1735-ին, առաջին անգամ սկսաւ հետեւողականօրէն կիրառել կրկնակ անուանակարգը: Քարլ Լիննէ նաեւ [[Սանկտ Փիթերսպուրկ|Փիթերսպուրկի]] Գիտութիւններու ակադեմիայի արտասահմանեան պատուաւոր անդամ էր: Լիննէ կը համարուի կենդանական եւ բուսական հսկայական աշխարհի ժամանակակից դասակարգման «հայրը»<sup><ref>''Павлинов И. Я.'' Систематика современных млекопитающих. — 2-е изд. — М. : Изд-во Моск. ун-та, 2006. — С. 9. — 297 с. — ISSN 0134-8647.</ref><ref>''Бруберг Г.'' Карл фон Линней = Gunnar Broberg. Carl Linnaeus / Пер. с швед. Н. Хассо. — Стокгольм : Шведский институт, 2006. — 44 с. — <nowiki>ISBN 91-520-0914-9</nowiki>. - ISBN 978-91-520-0914-7</ref></sup>. ան զետեղեց կարգաբանութեան, կենդանական եւ բուսական աշխարհի դասակարգման հիմքերը։ Լիննէ յայտնաբերեց եւ նկարագրեց [[Սկանտինաւիա|Սկանտինաւիոյ]] աւելի քան հազար բուսատեսակ:
=== Մետաղագործութիւն եւ նաւաշինութիւն ===
17-18-րդ դարերուն զգալի զարգացում ստացան մետաղագործութեան եւ մետաղամշակման արուեստագիտութիւնները, ռազմական նաւաշինութիւնը, սառ զէնքի եւ հրազէնի արտադրութիւնը: Արուեստագիտութեան զարգացման պատմութեան մէջ էական տեղ կը գրաւէ նաւային պտուտակներու, շոգենաւերու եւ շոգեքարշերու շուէտ գիւտարար եւ առաջին կառուցիչ Ճոն Էրիքսոնի անունը: [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|ԱՄՆ]]-ի մէջ քաղաքացիական պատերազմի տարիներուն ան կառուցեց առաջին զրահապատ նաւը պտտուող հրանօթային աշտարակով: Այդաշտարակով՝ նոյն ամենայայտնինշանաւոր զրահապատ «Մոնիտոր» զրահապատ նաւը, որ մեծապէս նպաստեց հիւսիսայիններու յաղթանակին հարաւայիններու նկատմամբ:
=== Հետազօտող ճամբորդներ ===
Խիզախ շուէտ բեւեռախոյզներու անունները մտան Արքթիքայի հետազօտութիւններու պատմութեան մէջ<ref>{{книга|автор=Старков В. Ф.|заглавие=Очерки истории освоения Арктики. Том 2. Россия и Северо-восточный проход.|год=2001|издательство=Научный мир|место=М.|isbn=}}</ref>: Շբիցպերկէնի եւ ԿրէնլանտիայիԿրինլանտի շուրջը ճամբորդելէն ետք Էրիք Նորտէնշելտը հետաքրքրուեցաւ Հիւսիսային ծովային ճանապարհի իւրացման հարցերով: Այսպիսով 1878-1879-ականներուն ան «Վեկա» շոգենաւով առաջին անգամ նաւարկեց Ատլանտեան ովկիանոսէն դէպի Խաղաղ ովկիանոսովկիանոս՝ Սիպիրի ափերու երկայնքով: Նորտէնշելտի անունով կոչուեցաւ Քարայի ծովին մէջ գտնուող կղզիներու արշիպեղագոսը:
Սոլոմոն Անտրէն 1897-ին առաջինը փորձեց սեփական նախագիծով պատրաստուած «Օրէօլ» օդապարիկով հասնիլ Հիւսիսային բեւեռԲեւեռ, սակայն ճանապարհին մահացաւ: Խիզախ օդագնացի անունը անմահացաւ, անոր անունով կոչուեցաւ Շբիցպերկէն արշիպելագի թերակղզիներէն մէկը` Անտրէի երկիրը: Քլինկենշէրնը յայտնինշանաւոր է իր մաթեմատիքական աշխատանքներով, Պ. Արդէտին մշակեց ձուկնրուձուկերու դասակարգումը, Ե. Ախարիուսը ստեղծեց քարաքոսաբանութեան հիմունքները: Արուեստագիտութեան, հանքարդիւնաբերութեան եւ մետաղագործութեան զարգացման բնագաւառին մէջ 18-րդ դարուն զգալի ազդեցութիւն ունեցան Կ. Պոլհեմի աշխատանքները, ճարտարագէտ Քարլ Կուստաւ Լաւալը յայտնագործեց շոգեմեքենան եւ սերզատ սարքը, որ յեղափոխութիւն կատարեց կաթնարդիւնաբերութեան բնագաւառին մէջ եւ այլ արուեստագիտական գործընթացներուն մէջ:
== Հասարակական գիտութիւններ ==
[[Պատկեր:Petrus_Ramus.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Petrus_Ramus.jpg|մինի|Փիլիսոփա Փիէր տելա Ռամէն (Petrus Ramus)]]
[[Պատկեր:Frans_Hals_-_Portret_van_René_Descartes_(cropped).jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Frans_Hals_-_Portret_van_Ren%C3%A9_Descartes_(cropped).jpg|մինի|Ռենէ ՏեքարդՏեքարթ (René Descartes)]]
=== Փիլիսոփայութիւն ===
Միջնադարեան Շուէտի մէջ [[Փիլիսոփայութիւն|փիլիսոփայական]] միտքի զարգացումը սերտօրէն կապուած է [[Քրիստոնէութիւն|քրիստօնէականքրիստոնէական]] միստիկականութեան եւ աստուածաբանութեան հետ, իսկ 16-րդ դարու վերջերը այստեղ ներթափանցեց ֆրանսացի փիլիսոփայ Փիէր տէ լա Ռամի ուսմունքը: Անոր հետեւորդները դէմ էին աստուածաբանութեան մեթոդին: Կարելի է ըսել, որ ինքնուրոյն աշխարհիկ փիլիսոփայութիւնը Շուէտի մէջ ծնած է 17-րդ դարուն: Գ. Շերնելմը առաջին շուէտ փիլիսոփան եւ գրողն էր, որուորուն աշխատանքները եւ ներդրումը կը համարուին նշանակալի: Անոր աշխատանքներուն մէջ կը միաւորուին ինչպէս նոր պղատոնականութեան, պիւթագորեանութեանփիւթակորեանութեան, այդպէսինչպէս ալնաեւ բնափիլիսոփայութեան գաղափարները: Ռենէ ՏեքարդիՏեքարթի գաղափարները կիսողները կը հերքեն միջնադարեան աստուածաբանութիւնը: 19-րդ դարու սկիզբը [[Շուէտ|Շուէտի]] փիլիսոփայական միտքը եղած է «ֆոսֆորիստներու» եւ «Hoaxism» հոսանքներու, այսինքն ռոմանտիզմիռոմանթիզմի ազդեցութեան ներքոյտակ: Բոստրեմիզմի գաղափարները Շուէտի մէջ ճգնաժամ կ՛ապրէին եւ 20-րդ դարու սկիզբը կը սկսի աճիլ հետաքրքրութիւնը փորձարարական հոգեբանութեան եւ դրապաշտութեան նկատմամբ: Բոստրեմի որոշ աշակերտներ, ինչպիսին ենէ Վ. Նորստրէմը, սկսան կիսել նեոկանտութեան գաղափարները եւ կեանքի փիլիսոփայութիւնը, իսկ օրինակ Պ. Վիկները դարձաւ տրամաբանական դրապաշտութեան գաղափարներու հետեւորդ: 1910-ին կազմաւորուեցաւ «Ուփսալայի նորՆոր դպրոցը»Դպրոցը, որ կը ներկայացնէ տրամաբանական դրապաշտութեան նախնական ձեւձեւերը: Այս դպրոցիդպրոցին հիմնադիրները եղած են Ա. Փալէնը եւ Ա. Հեկերսդրէմը: Անոնք ընդհանուր առմամբ գերազանցեցին «Վիեննական խմբակի»Խմբակին գաղափարները: ՀետպատերազմականՅետպատերազմական ժամանակահատուածին Շուէտի մէջ կ՛ուժեղանայ ԲուրժուականՊուրժուական փիլիսոփայութեանՓիլիսոփայութեան ամբողջացումը նոր դրապաշտութեան հիման վրայ: Այս գաղափարները կը կիսէին այնպիսի փիլիսոփաներ, ինչպիսին են Մորիդցը, Վետպերկը, Մարք-Վոկաուն: Մեծ տարածում կը ստանան նաեւ էմպիրիկ հոգեբանութիւնը եւ ընկերաբանութիւնը: Մարքսիզմի գաղափարները Շուէտ ներթափանցեցին 19-րդ դարու կէսերուն, իսկ 20-րդ դարու ութսունական թուականներուն աւելի լայն տարածում ստացան: 1917-ին Շուէտի մէջ ստեղծուեցաւ կոմունիստականհամայնավարական կուսակցութիւն եւ այդ ժամանակահատուածին սրուեցաւսրեցաւ պայքարը ընկերային զարգացման երկու հայեցակարգերու, մարքսիստականի եւ ռեֆորմիստականի միջեւ: 1968-ին կը սկսի հրատարակուիլ հասարակական գիտութիւններու գիծով մարքսիստական ամսագիր «մը (շուէտ.՝ «Haften for Kritiska Studier»): Փիլիսոփայական գիտութիւններու կեդրոններ կը համարուէին Սթոքհոլմի, Ուփսալայի, Լունտի համալսարաններու փիլիսոփայութեան կաճառները: 1935-ին կը հրատարակուի փիլիսոփայական ամսագիրամսագիրը «<nowiki/>([[Շուէտերէն|շուէտ]].՝ «Theoria»):
[[Պատկեր:Johannes_Magnus_(Skara_Portrait_Collection).png|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Johannes_Magnus_(Skara_Portrait_Collection).png|ձախից|մինի|279x279փքս|Եոհան Մակնուս (Johannes Magnus), Ուփսալայի արքեպիսկոպոս եւ Շուէտի առաջնորդ (1523-1531)]]
=== Պատմութիւն ===
13-րդ դարու կէսերուն Շուէտի մէջ ի յայտ եկան եկեղեցական ժամանակագրութիւնները [[լատիներէն]] լեզուով, 14-րդ դարուն արդէն կը յայտնուին աւելի բովանդակալից հանգաւորուած ժամանակագրութիւններ հին շուէտերէն լեզուով («ԷրիկիԷրիքի ժամանակագրութիւն», շուէտ.՝ «Erikskrönikan»)<sup><ref>{{книга|автор=|заглавие=The Chronicle of Duke Erik(Swedish: "Erikskrönikan")|год=|ссылка=https://sok.riksarkivet.se/Sbl/Presentation.aspx?id=15388|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160405165836/https://sok.riksarkivet.se/sbl/Presentation.aspx?id=15388|archivedate=2016-04-05}}</ref></sup>: Շուէտի մէջ առաջին յայտնինշանաւոր պատմիչը կը համարուի Ուփսալայի համալսարանի աստուածաբանութեան փրոֆեսոր ԷրիկԷրիք Օլայը, որ ապրած է 15-րդ դարուն<sup><ref>{{книга|автор=|заглавие=Ericus Olai|год=1953|ссылка=https://sok.riksarkivet.se/Sbl/Presentation.aspx?id=15388|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160405165836/https://sok.riksarkivet.se/sbl/Presentation.aspx?id=15388|archivedate=2016-04-05}}</ref></sup>: 16-րդ դարու երկրորդ երրորդին իրենց պատմական գործերը կը ստեղծեն շուէտ հումանիստ պատմաբաններ, լիւթերական Ռեֆորմացիայի գործիչներ Օլաուս Փեդրին, արքեպիսկոպոս եղբայրներ սուր կաթոլիկներ Եոհան եւ Օլաֆ ՄագնուսներըՄակնուսները<sup><ref>{{книга|автор=Савельева Е. А.|заглавие=Морская карта Олауса Магнуса и ее значение для европейской картографии / История географических знаний и открытий на Севере Европы.|год=1973|страницы=59–87|место=Л.|isbn=}}</ref></sup>: 1667-ին հիմնադրուեցաւ Հնութիւններու Ուսումնարանը, որ 1837-ին վերածուեցաւ Սթոքհոլմի պատմութեան թանգարանի: 1710-ին Շուէտի մէջ կազմաւորուեցաւ առաջին պատմական ուսումնական ընկերութիւնը Ուփսալայի մէջ: Շուէտական մեծ տէրութեան ժամանակաշրջանին ստեղծուեցաւ Շուէտի պետական արխիւը եւ հաստատուեցաւ պետական պատմագրի պաշտօնը, որ գոյութիւն ունեցաւ մինչեւ 1834: 17-րդ դարուն այդ պաշտօնը կը զբաղեցնէր գերմանացի Ս. Փուֆենտորֆը, որ կը համարուինկատուի շուէտ թագաւորներու գովաբանական պատմութեան հեղինակը: 17-րդ դարու վերջը Եու. Շեֆֆերիուսի կողմէ սկսաւսկսան սկանդինաւեանկատարուիլ սկանտինաւեան հնութիւններու ուսումնասիրութիւններմասին կատարուիլտարբեր ուսումնասիրութիւններ. Հրատարակուեցանհրատարակուեցան պատմական աղբիւրներըաղբիւրներ: Բայց արքեպիսկոպոս Էրիք Բենցելիուսը<sup><ref>{{книга|автор=Чернышева О.В|заглавие=Религия и церковь Швеции. От эпохи викингов до начала XXI века|год=2015|издательство=Наука|место=Москва|isbn=978-5-02-039184-0}}</ref></sup> փորձեր կ՛ընէր անոնց գիտական քննադատութեան ուղղութեամբ:
== Գիտական հաստատութիւններ ==
| 