«Կոտայքի մարզ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Կոտայքի մարզ''', մարզի կարգավիճակ ունեցող վարչատարածքային միաւոր [[Հայաստան]]ի մէջ։ Միակ մարզն է, որ միջպետական սահման չունի Հայաստանի հարեւանսահմանակից որեւէ պետութեան հետ: Կոտայքը միաժամանակ նաեւ այն չորս մարզերէն մէկն է, որոնք անմիջապէս կը հարին մայրաքաղաք [[Երեւան]]ին<ref name="ն">[http://findarmenia.org/arm/armenia/kotayk Հայաստանի Հանրապետութիւն] Կոտայքի մարզ // Հայաստանի Հանրապետութիւն, Կոտայքի մարզի ընդհանուր ակնարկ</ref>:

Մարզի տարածքը կ՛ընդգրկէ Կոտայքի սարաւանդը, Մարմարիկ գետի աւազանը, [[Հրազդան գետ]]ի աւազանի վերին ու միջին հատուածը, ինչպէս նաեւ [[Գեղամայ լեռնաշղթա]]յի արեւմտեան լանջերը<ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.officespace.am/%D4%BF%D5%B8%D5%BF%D5%A1%D5%B5%D6%84/|title=Կոտայքի մարզ - Հայաստան|website=www.officespace.am|accessdate=2017-07-14}}</ref>: Այն [[հարաւՀարաւ]]-արեւմուտքէն սահմանակից է մայրաքաղաքին, [[արեւմուտքԱրեւմուտք]]էն՝ [[Արագածոտնի մարզ|Արագածոտնի]], [[հիւսիսՀիւսիս]]էն՝ [[Լոռի մարզ|Լոռիի]], հիւսիսՀիւսիս-[[արեւելք]]էն՝ [[Տաւուշ (գիւղ)|Տաւուշի]], արեւելքէն՝Արեւելքէն՝ [[Գեղարքունիք մարզ|Գեղարքունիքի]] եւ հարաւէն՝Հարաւէն՝ [[Արարատի մարզ]]երուն<ref name=":0" />:

Կոտայքի մարզի վարչական կեդրոնը Հրազդանն է<ref>{{Cite web|url=http://www.armstat.am/file/Map/MARZ_07.pdf|title=Հայաստանի Հանրապետութեան Կոտայքի մարզ|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://mediamax.am/am/news/known_unknown/15914/|title=Ծանօթ-անծանօթ քաղաքներ՝ Հրազդան|newspaper=mediamax.am|language=en|access-date=2017-07-14}}</ref>: Ամենամեծ քաղաքը [[Աբովեան (քաղաք)|Աբովեանն]] է, որ կը գտնուի Երեւան քաղաքէն ընդամենը 10 քմ հեռաւորութեան վրայ: Կոտայքի մարզը կը զբաղեցնէ 2,089 քմ² տարածք (8-րդը Հայաստանի մարզերու շարքին)։ Ըստ 2011-ի տուեալներուն՝տուեալներուն, մարզի բնակչութիւնը կը կազմէ 254 397 հոգի<ref name=":4">{{Cite web|url=http://www.armstat.am/am/?nid=331|title=2011 / Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային վիճակագրութեան ծառայութիւն|last=|first=|date=|website=www.armstat.am|publisher=|accessdate=2017-07-14}}</ref>։

Կոտայքի արեւմտեան մասը նախապէս մտած է [[Մեծ Հայք]]ի [[Այրարատ (նահանգ)|Այրարատ]] նահանգի Կոտայք, իսկ արեւելեանը՝ Մազազ գաւառներուն մէջ<ref name="բն">[http://findarmenia.org/arm/armenia/kotayk Հայաստանի Հանրապետութիւն] Կոտայքի մարզ // Հայաստանի Հանրապետութիւն, Կոտայքի մարզի բնական պայմանները եւ հարստութիւնները</ref>։ Ներկայիս վարչատարածքային միաւորը ձեւաւորուած է ՀայկականԽորհրդային ԽՍՀ-իՀայաստանի մաս կազմող ԱբովեանիԱբովեան, ՀրազդանիՀրազդան եւ ՆայիրիիՆայիրի շրջաններու միաւորման հետեւանքովարդիւնքով<ref name=":5">{{Cite web|url=http://www.parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=2243&lang=arm&enc=utf8|title=Հայաստանի Հանրապետութեան ազգային ժողով // Վարչատարածքային բաժանում|last=|first=|date=|website=www.parliament.am|publisher=|accessdate=2017-07-14}}</ref>։ Կոտայքի մարզը խորհրդային տարիներուն ունեցած է զարգացած մեքենաշինական, հաստոցաշինական արդիւնաբերութիւն, որ այժմ գրեթէ վերացած է<ref>{{Cite web|url=http://melikyanripsime.blogspot.am/2014/11/blog-post_28.html|title=Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական վիճակը Խորհրդային միութեան ժամանակ|last=|first=|date=|website=melikyanripsime.blogspot.am|publisher=|accessdate=2017-07-14}}</ref>։

Կոտայքի մարզը ՀանրապետութեանՀայաստանի տնտեսական խոշորագոյնամենամեծ կեդրոններէն է: Հրազդանի մէջ մինչ օրս կը գործէ ջերմաելեկտրակայան<ref name=":1">{{Cite web|url=http://www.raztes.am/arm/role/|title=Հրազդանի ՋԷԿ-ի դերը|last=DISOZAVR.com|first=|date=|website=www.raztes.am|publisher=|language=|accessdate=2017-07-14}}</ref> եւ ջրաելեկտրակաեան<ref>{{Cite web|url=http://www.mek.am/am/HrazdanGes.html|title=ЗАО Международная Энергетическая Корпорация|website=www.mek.am|accessdate=2017-07-14}}</ref>, որոնք կը բաւարարեն Հայաստանի ուժգնութեան պահանջներուպահանջներուն մէկ մասը<ref name=":1" />։  Մարմարիկ գետի ձախ ափին գտնուող [[Մեղրաձոր]] գիւղին մէջ կը պահուին երկրի [[ոսկի]]ի պաշարներու մեծ մասը։ [[Ծաղկաձոր]] քաղաքը Հայաստանի լեռնադահուկային մարզական կեդրոնն է, որ ունի կարեւոր զբօսաշրջային նշանակութիւն<ref name="քք">[http://findarmenia.org/arm/armenia/kotayk Հայաստանի Հանրապետութիւն] Կոտայքի մարզ // Հայաստանի Հանրապետութիւն, Կոտայքի մարզի քաղաքները</ref><ref>[http://www.travelnews.am/caxkadzor/ Ծաղկաձոր առողջարանային քաղաքը` զբօսաշրջիկութիւն եւ հանգիստ]</ref>: Մարզի տարածքը հարուստ է նաեւ պատմամշակութային յուշարձաններով։ Անոնց մարգարիտը [[Գառնիի Հեթանոսական Տաճար|Գառնիի]] հեթանոսական տաճարն է, որ կառուցուած է Ք.Ե. Ա. դարուն եւ կը համարուի մինչ օրս պահպանուած նախաքրիստոնէական հայկական արուեստի եզակի նմուշներէն մէկը։ Նշանաւոր են նաեւ [[Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունի|Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունիի]] կողմէ կառուցուած [[Բջնի]] բերդը, ինչպէս նաեւ միջնադարեան [[Կեչառիսի Վանքային Համալիր|Կեչառիսի վանքային համալիրը]] եւ [[Գեղարդավանք]]ը՝ ուր եւ կը պահուէր յայտնի գեղարդը, որով հռոմէացի զինուորը խոցած է Քրիստոսի կողը։

Ըստ ընդունուած վարկածի՝վարկածին, Կոտայք անուանումը կապուած է Մեծ Հայքի [[Արշակունիներ|Արշակունի]] թագաւոր Խոսրով Կոտակի անուան հետ<ref name=":9">{{Cite web|url=http://www.officespace.am/%D4%BF%D5%B8%D5%BF%D5%A1%D5%B5%D6%84/|title=Կոտայքի մարզ - Հայաստան|website=www.officespace.am|accessdate=2017-07-18}}</ref>։ Սակայն որոշակի այլ աղբիւրներ ալ իրենց հերթին կը վկայեն, որ Կոտայք երկրամասի անուանումը բոլորովին ալ կապուած չէ ''«Խոսրով Մեծի թոռը, քաջ եւ հզօր Տրդատ թագաւորի որդի»'' Խոսրովի հետ եւ ունի էթնիկական ծագում<ref name=":9" />։

Կ՛ենթադրուի, որ Կոտայք անուանումը կապուած է հինաշխարհեան նոյնանուն ցեղանուանցեղանունին հետ։ Կը նոյնացուի ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններու Էտունի երկրի անուան հետ։ [[Ղեւոնդ Ալիշան]]ը հնարաւոր կը համարէ, որ յոյն նշանաւոր աշխարհագրագէտ Քլաւտիոս Պտղոմէոսի յիշատակած Կոտակէնէ գաւառը նոյն Կոտայքն է։

Կոտայքի մասին տեղեկութիւններ կը պահպանուին [[Անանիա Շիրակացի]]ի «Աշխարհացոյց»-ինի եւ այլ մատենագիրներու երկերուն մէջ։ Հայ մատենագիրներէն առաջին յիշատակութիւնը Սեբէոսինն է (7-րդ դար)։ Արաբ պատմագիր ԲալաձորինԲալաձորի Կոտայքը կը յիշէ Կոյտա ձեւով։ Միքայէլ ՉամչեանըՉամչեան, այլ տեղեկութիւններէն օգտուելով, Կոտայքը կ՛անուանէ Խատա կամ Խատայոց։

Կոտայքի արեւմտեան մասը հինէն կը մտնէր Այրարատ նահանգի Կոտայք, իսկ արեւելեանը՝ Մազազ գաւառներու կազմին մէջ<ref name="բն" />։ Կոտայք գաւառի մասին տեղեկութիւններ պահպանուած են 7-րդ դարու «Աշխարհացոյց»ին մէջ եւ հայ մատենագիրներ Սեբէոսի, Թովմա Արծրունիի, Ասողիկի, Կիրակոս Գանձակեցիի, Ստեփանոս Օրբելեանի եւ Զաքարիա Քանաքեռցիի աշխատութիւններուն մէջ, հայկական հին ձեռագրերունձեռագիրներուն եւ յիշատակարաններուն մէջ<ref>{{Cite web|url=https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B1%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D6%80%D5%B0%D5%A1%D6%81%D5%B8%D5%B5%D6%81|title=Աշխարհացոյց — Վիքիդարան|last=|first=|date=|website=hy.wikisource.org|publisher=|language=|accessdate=2017-07-14}}</ref>։ Անոր անցեալի պատմական եւ մշակութային կեանքի վկայութիւններն են Կոտայքի մէջ պահպանուած բազմաթիւ յուշարձանները<ref>{{Cite news|url=http://iae.am/hy/kotayk-project#/0|title=Կոտայքի մարզի յուշարձաններու յետախուզում եւ քարտէզագրին մէջ|date=2016-02-08|newspaper=ՀՀ ԳԱԱ ՀՆԱԳԻՏՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԱԶԳԱԳՐՈՒԹԵԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ|language=|access-date=2017-07-14}}</ref>։ Ըստ հնագոյն վկայութիւններու՝ Կոտայքի ներկայիս տարածքը բնակեցուած է դեռեւս հազարաւոր տարիներ առաջ<ref name="պմ">[http://findarmenia.org/arm/armenia/kotayk Հայաստանի Հանրապետութիւն] Կոտայքի մարզ // Հայաստանի Հանրապետութիւն, Կոտայքի մարզի բնական բնակչութիւն եւ պատմութիւն</ref>: Հրազդան քաղաքի տարածքին յայտնաբերուած են Ն.Ք. 2-1-ին հազարամեակներու դամբարաններ։ Պահպանուած է Ն.Ք. 13-րդ դարու քարաւանատուն։ Վաղ ժամանակներուն մարզի ներկայիս տարածքին եւ հարակից շրջաններուն մէջ ապրող ուրարտացիները կրցան միաւորել տեղի ցեղախումբերուն եւ ստեղծել Վանի թագաւորութիւնը, որուն մէջ ալ կը մտնէմտնէր Կոտայքի տարածքը:

Ըստ ուրարտական արձանագրութիւններուն`, մարզի ներկայիս տարածքը կ՛ընդգրկէր Էթիունի խոշոր ցեղային միութեան տիրապետութեան մէջ: [[Աբովեան (քաղաք)|Աբովեան]] քաղաքի տարածքին յայտնաբերուած է [[Արգիշտի Ա․|Արգիշտի Ա.]] թագաւորի (Ն.Ք. 8-րդ դար) սեպագիր արձանագրութիւնը<ref>{{Cite web|url=http://www.armenianheritage.org/hy/monument/Erebuniexcavation/1148|title=Էրեբունիի պեղումները 7: Միջնաբերդի մուտքը (1a), Եռաշար պարիսպը (3a), Արգիշտի Ա.-ի արձանագրութիւնը (2), Սիւնազարդ մեծ դահլիճը (6) - Էրեբունիի պեղումները - Հայկական ժառանգութիւնը|last=|first=|date=|website=www.armenianheritage.org|publisher=|language=|accessdate=2017-07-14}}</ref>: Քաղաքի հարաւային մասը կայ Ն.Ք. 2-1-ին հազարամեակի կիկլոպեան ամրոց, բնակատեղի եւ դամբարաններ։

Վաղ միջնադարուն (3-5-րդ դարեր) այս հողերը պատկանած են հայոց թագաւորի կալուածները տնօրինող Վարաժնունիներու տոհմին։ 5-րդ դարուն հովիտը անցաւ հայկական ազդեցիկ Կամսարական տոհմի տիրապետութեան տակ, որ կը սերէր [[Իրան]]ի 7 մեծագոյն տուներէն մէկուն՝ Կարէնեաններ-Պահլաւունիներէն։ Կամսարական տոհմի հետնորդյետնորդ, Պահլաւունի տոհմի առաջնորդ [[Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունի|Գրիգոր Մագիստրոսը]] 1033-ին հրամայեց [[Ծաղկաձոր]] աւանին մէջ կառուցել եկեղեցի, որզոր կոչեցին [[Գրիգոր Լուսաւորիչ|Գրիգոր Լուսաւորիչի]] անունով։ Արդիւնքով՝Այսպիսով, հիմնուեցաւ [[Կեչառիսի Վանքային Համալիր|Կեչառիս վանական համալիրը]]<ref>{{Cite web|url=http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1246|title=Կեչառիսի վանք՝ Հայկական Հանրագիտարան|last=|first=|date=|website=www.encyclopedia.am|publisher=|language=en-US|accessdate=2017-07-14}}</ref>։

[[Արշակունիներ|Արշակունիներու]] ժամանակ Կոտայքը կը պատկանէր հայոց արքունիքին, իսկ 5-7-րդ դարերուն, ըստ որոշ տուեալներու՝ Ամատունեաց նախարարական տան։ Կոտայքի տարածքը կռուախնձոր եղած է Ամատունիներու եւ հայոց իշխան Գրիգոր Ա. Մամիկոնեանի միջեւ։ Ըստ Հայոց կաթողիկոս եւ պատմիչ Յովհաննէս Դրասխանակերտցիի գրառումներուն՝գրառումներուն, Արամոնս գիւղը եղած է հայոց կաթողիկոսական կալուած: 9-10-րդ դարերուն պատկանած է [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներու թագաւորութեան]], իսկ 10-րդ դարուն վերջը գաւառը նուիրուած է Պահլաւունիներ իշխանական տոհմին։ Յետագային՝ 12-13-րդ դարերուն, տարածքը եղած է [[Զաքարեաններ|Զաքարեաններու]] իշխանութեան տակ եւ պատկանած է Իւանէ Զաքարեանին, ինչպէս նաեւ անոր ենթակայ հայ իշխաններուն: 13-15-րդ դարերուն վերջինիս մէկ մասը անցած է Պռոշեաններու եւ Խաղբակեաններու ենթակայութեան տակ։ 1253-ին ներկայիս մարզի տարածքին մէկ մասը Մանգիի Խանը շնորհած է իշխան Սմբատ Օրբելեանին՝ թուրք սելճուքներու եւ թաթար մոնղոլներու տիրապետութեան շրջանին։

Տարածքի յետագայ տիրապետողներու կարգին եղած են ակ-կոյունլիի, կարա-կոյունլիի ցեղախումբերը, Սէֆեան [[Պարսկաստան|Պարսկաստանը]], իսկ 18-րդ դարու կէսերուն Կոտայքը ձեւաւորած է [[Երեւան|Երեւանի]] խանութեան Կարբի-Բասարի եւ Կըրխբուլաղ մահալները։ Այս տարածքը նոյնպէս ենթարկուած է Շահ Աբասի իրականացուցած բռնագաղթին, որուորուն հետեւանքով բնակիչները լքած են այն։տարածքը։ 1828-1829-ականներուն Արեւելեան Հայաստանի մէջ [[Ռուսիա|ՌուսաստանիՌուսիոյ]] տիրապետութեան հաստատումէն ետք այն մտած է Կոտայք գաւառին մէջ<ref>{{Cite news|url=http://blog.mediamall.am/?id=22227|title=Հայերու բռնագաղթը Շահ Աբասի կողմէ|access-date=2017-07-14}}</ref>։ Թուրք-պարսկական տիրապետութեան օրօք բաժնուած էր Երեւանի խանութեան Կըրխ-Բուլաղի եւ Գսանի-ԲասարիՊասարի մահալներու միջեւ<ref name=":3">{{Cite web|url=http://kotayk.mtad.am/general-information/|title=Ընդհանուր տեղեկութիւններ - Կոտայքի մարզպետարան|last=|first=|date=|website=kotayk.mtad.am|publisher=|language=|accessdate=2017-07-14}}</ref>։ Արեւելեան Հայաստանը վերջնականապէս ՌուսաստանինՌուսիոյ միացուելէնմիացումէն եւ Երեւանի նահանգը կազմուելէն ետք (1849) Կոտայքը մտաւ այդ նահանգին մէջ։ Բնակչութիւնը հիմնականին կը զբաղուէր [[երկրագործութիւն|երկրագործութեամբ]], [[անասնապահութիւն|անասնապահութեամբ]], [[այգեգործութիւն|այգեգործութեամբ]]։ Շրջանին մէջ չկային արդիւնաբերական քաղաքներ<ref name=":3" />։ Գիւղերը փոքր էին եւ անբարեկարգ։

Նախքան [[Հոկտեմբերեան Յեղափոխութիւն|հոկտեմբերեանՀոկտեմբերեան յեղափոխութիւնըՅեղափոխութիւնը]]՝, Կոտայքի մէջ մարքսիստական գաղափարներու առաջին տարածողները եղած են [[Պաքու]]ի, [[Թիֆլիս]]ի եւ [[Երեւան]]ի ձեռնարկութիւններուն մէջ աշխատող առանձին պոլշեւիկ գործիչներ, ինչպէս նաեւ Երեւանի թեմական դպրոցի կոտայքցի աշակերտները, որոնք կը հար էինհարէին պոլշեւիկեան «Սպարտակ» կազմակերպութեան։ Խորհրդային իշխանութեան հաստատումէն ետքետք՝ Դեկտեմբեր 1920-ին, հիմնադրուեցաւ Կոտայքի կուսկազմակերպութիւնը<ref>{{Cite web|url=https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_1.djvu/36|title=Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu/36 — Վիքիդարան|last=|first=|date=|website=hy.wikisource.org|publisher=|language=|accessdate=2017-07-14}}</ref>։ 1921-ին տեղի ունեցաւ առաջին կուսակցական համաժողովը, որ կոչուեցաւ Կոտայքի շրջանի կուսակցականներու ընդհանուր ժողով։ 1 Յունուար 1973- ի դրութեամբ, Կոտայքի մէջ կար 117 կուսկազմակերպութիւն՝ 2997 կոմունիստներով։ 1921-1971-ականներուն տեղի ունեցած է շրջանային կուսկազմակերպութեան 36 համաժողով։ Առաջին կոմերիտական բջիջը կազմակերպուած է Դեկտեմբեր1920-ին՝ Քանաքեռի մէջ։ Յուլիս1921-ին վերջը կայացաւ առաջին համաժողովը, որ ընտրեց շրջկոմ։ Կազմակերպութիւնը այն ժամանակ ունէր 320 կոմերիտական։ 1 Յունուար 1972-ի դրութեամբ Կոտայքի մէջ կը հաշւուէր կոմերիտական կազմակերպութիւն՝ 6729 կոմերիտականներով։ Խորհրդային իշխանութեան առաջին տարիներուն, մինչեւ 20 Հոկտեմբեր 1925-ը, Կոտայքը իբրեւ գաւառակ մտած է Երեւանի գաւառին մէջ, այնուհետեւ դարձած առանձին շրջան։ Կոտայքը Հայաստանի յետամնաց գիւղատնտեսական շրջաններէն էր։ 1700 գաղթական ընտանիքներ բառացիօրէն ընչազուրկ էին եւ անօթեւան։ 1922-ին կայացած անկուսակցականներու համագումարը որոշեց, մինչեւ կառավարութեան օգնութիւնը, գիւղին մէջ միջոցներ ձեռնարկել սովիսովին դէմ պայքարելու համար։ Այս ժամանակահատուածին շրջանի բնակչութեան մօտ 95% անգրագէտ էր։ Բոլոր գիւղերուն մէջ բացուեցան անգրագիտութեան վերացման կայաններ (հաշուեհատութեան կայաններ) եւ սկսաւ զանգուածային տարրական կրթութեան իրագործումը։ Այդ նպատակով տարրական դպրոցներ բացուեցան գիւղերուն մէջ։ Քանաքեռի մէջ 1926-ին բացուեցաւ եօթնամեայ դպրոց, իսկ Ելղովանի մէջ՝ կոլերիտ դպրոց։ 1925-ին շրջանին մէջ կը գործէր արդէն 24 դպրոց՝ 2684 աշակերտով։

Կոտայքի առաջին արդիւնաբերական ձեռնարկութիւնը՝ Արզնիի հանքային ջուրերիջուրերու գործարանը<ref name="քք" />, կառուցուեցաւ 1927-ին։ 1928-ին այնտեղ կառուցուեցաւ նաեւ Հայաստանի առաջին առողջարանը։ Շրջանի կուսակցական կազմակերպութեան ղեկավարութեամբ աշխատաւորները եռանդուն մասնակցութիւն ունեցան Քանաքեռի ՀԷԿ-ի, յատկապէս՝ անոր ջրանցքի եւ ջրաւազանի կառուցման։ Կոտայքի աշխատաւորութիւնը մասնակցեցաւ նաեւ 1930-ականներուն սկսած եւ 1950-ականներուն շարունակուած Երեւան-Աղստաֆա երկաթուղիի շինարարութեան։

ՀայրենականՀամաշխարհային մեծԵրկրորդ պատերազմիՊատերազմի տարիներուն Կոտայքի մարզի բնակչութիւնը իր աւանդը ներդրեց յաղթանակի գործին։ 1941-ին շրջանի կոմունիստներու 54,7% (407 մարդ) մեկնեցաւ ռազմաճակատ։ 1941-1945-ականներուն շրջանի ազգաբնակչութենէն 7350 հոգի զօրակոչուեցաւ խորհրդային զինուած ուժերու շարքերը։ ԽՍՀՄ շքանշաններով ու մետալներով պարգեւատրուեցաւ 4735 հոգի։ Անոնցմէ երկուքը՝ Հրանդ ՊապայեանըՊապայեան եւ Սերգէյ ՍարխոշեւըՍարխոշեւ, արժանացան Խորհրդային Միութեան հերոսի կոչման, իսկ Իւան Միրզոեւը դարձաւ Փառքի շքանշանի երեք աստիճաններու ասպետ։ Պատերազմի ժամանակ Կոտայքի աշխատաւորները վիթխարի աշխատանք կատարեցին թիկունքին մէջ՝ աշխատուժի մեծ պակասի պայմաններուն ապահովելով հաւաքական տնտեսային արտադրութիւնը եւ մթերքներու յանձնումը պետութեան։ Կառուցուեցաւ Գառնիի ջրանցքը<ref>{{Cite web|url=http://www.piu.am/attachfiles/2875382_245722_1.pdf|title=Կոտայքի մարզի ինքնահոս ոռոգման համակարգի նախագիծ|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}</ref>, որ [[Ազատ (գետ)|Ազատ գետի]] ջուրով ոռոգեց 800 հա հող։ 1945-ին շահագործման յանձնուեցաւ Գառնիի ելեկտրակայանը, այնուհետեւ շարք մտաւ Քանաքեռի ջրհան կայանը։

ԵտպատերազմեանՅետպատերազմեան տարիներուն զգալի փոփոխութիւններ տեղի ունեցան Կոտայքի տնտեսութեան կառուցուածքին մէջ․ աննախընթաց չափով աճեցաւ արդիւնաբերութեան տեսակարար կշիռը շրջանի տնտեսութեան ընդհանուր հաշուեկշռին մէջ․ կառուցուեցան եւ գործարկուեցան 12 կարեւոր արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններ: Արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններու հետ մէկտեղ շրջանին մէջ յայտնուեցան նոր բնակավայրեր՝ Նոր Հաճն եւ Արզնի քաղաքատիպ աւանները։ 1958-ին նախկին շրջկեդրոններ Քանաքեռ ու Աւան գիւղերը միացուեցան Երեւանին<ref>{{Cite web|url=http://makenas.livejournal.com/11803.html|title=Քանաքեռի պատմութիւնը|last=makenas|first=|date=2012-07-18|website=der Herrgott nimmt, der Herrgott gibt|publisher=|accessdate=2017-07-14}}</ref>, իսկ Գառնի, Գողթ, Քիւլլուջա գիւղերուն, Աբովեանի եւ Քանաքեռաւանին մէջ (նոր բնակավայր, որու կառուցումը սկսած է 1960-էն) ստեղծուեցան մասնագիտացուած խորհրդային տնտեսութիւններ։ Նախկին հաւաքական տնտեսութիւններու եւ բնակատեղիներու հիմքին վրայ ստեղծուեցան նաեւ Աբովեանի ծխախոտի զոնալ փորձակայանը, անասնաբուծական-անասնաբուժական ուսումնարանի Բալահովտի ուսումնա-փորձնական տնտեսութիւնը, Առինջի պտղատնկարանային տնտեսութիւնը, Աբովեանի անտառային տնտեսութիւնը, Ջրվէժի, Ձորաղբիւրի, Ողջաբերդի, Պտղնիի, Ջրաբերի, Հացաւանի պետական տնտեսութիւնները, Աբովեանի ջերմոցային տնտեսութիւնը։ Կոտայքի գիւղատնտեսութեան մասնագիտացման եւ մշակուող հողատարածութիւններու բերքատուութեան բարձրացման համար մեծ նշանակութիւն ունեցաւ Կոտայքի ջրանցքի շինարարութիւնը, որու առաջին հերթը աւարտեցաւ 1958-ին։ 1970-ին ջրովի հողատարածութիւնները կազմեցին մօտ 10 000 հա (1940-ին՝ 4936 հա)։ Ակնա լիճէն անցնող ջրանցքով կը ջրուին Գեղամայ լեռնաշղթայի արօտավայրերը՝ մօտ 1000 հա։

Կոտայքը կեդրոնական դիրք կը գրաւէ Հայաստանի տարածքին<ref name=":6">{{Cite web|url=http://lib.armedu.am/resource/18103|title=Հայաստանի աշխարհագրութիւն. Ն. Կնյազեան - Պաշարներու շտեմարան|last=|first=|date=|website=lib.armedu.am|publisher=|accessdate=2017-07-14}}</ref>։ Արեւելքէն կըսահման սահմանէէ Գեղարքունիքի մարզին, հիւսիսՀիւսիս եւ հիւսիսՀիւսիս-արեւելքէն համապատասխանաբար [[Լոռի մարզ|Լոռիի]] եւ [[Տաւուշի մարզ]]երուն, հարաւէնՀարաւէն սահմանակից է Արարատի մարզին եւ քաղաքամայրմայրաքաղաք Երեւանին, իսկ ամբողջ արեւմուտքէն՝Արեւմուտքէն՝ Արագածոտնի մարզին<ref name=":6" />։ Ամենաերկար սահմանագիծը Արագածոտնի մարզի հետ անցնող սահմանն է, իսկ ամենակարճը՝ Տաւուշի մարզի սահմանը։ Կոտայքը կը գտնուի Արարատեան գոգաւորութեան նախալեռան հիւսիսՀիւսիս-արեւելքը՝ [[Հրազդան գետ|Հրազդան]] եւ [[Ազատ (գետ)|Ազատ]] գետերու միջեւ, Կոտայքի սարաւանդի վրայ<ref name=":6" />։ Հիւսիս-արեւելքէն կը բարձրանան Գեղամայ լեռնաշղթան (Աժդահակ լեռ 3598 մ) եւ Ողջաբերդի լեռնաբազուկը, արեւմուտքէնԱրեւմուտքէն կը ձգուի Հրազդանի կիրճը, իսկ հարաւէն՝Հարաւէն՝ Նորքի բարձրութիւնը։ Կոտայքի մարզի կեդրոնական հատուածը՝ Հրազդան գետի երկու ափերուն, կը տարածուին Կոտայքի եւ Եղուարդի թոյլ մասնատուած լաւային սարաւանդերը: Կեդրոնական հատուածին մէջ կը գտնուին Գութանասարի, Արայի եւ Հատիս լեռնագագաթները<ref name="բն" />:

Կոտայքի մարզի քաղաքային եւ գիւղական բնակավայրերու տարածքներուն մէջ կան տասնեակ լիճեր, որոնց մէկ մասը կը չորնայ ամրան: Կոտայքի մարզի լիճերը տնտեսական նշանակութիւնկարեւորութիւն գրեթէ չունին: Անոնք հիմնականին կ՛օգտագործուին ոռոգման նպատակներով եւ ունին տեղական նշանակութիւնկարեւորութիւն: Մարզի ջրամբարները կ՛օգտագործուին ոռոգման, ուժականութեան, ձկնաբուծական եւ բուժական նկատառումներով: ՅայտնիՆշանաւոր են Մարմարիկի եւ Աղբիւրակի ջրամբարները<ref name="բն" />:

Կոտայքի մարզի ստորգետնեայ ջուրերու պաշարները բաշխուած են անհամաչափ։ Ստորգետնեայ ջուրերը մեծ նշանակութիւնկարեւորութիւն ունին ջրային հաւասարակշռութեան մէջ։ Կոտայքի մարզին մէջ կան նաեւ քանի մը ջրառատ ջրվէժներ: Անոնցմէ ամենաջրառատն ու բարձրադիրը Գողթ գիւղին մէջ գտնուող [[Խոսրովի ջրվէժ]]ն է<ref>{{Cite news|url=http://www.armgeo.am/armenian-waterfalls/|title=Հայաստանի ջրվէժները - armgeo.am|date=2016-07-13|newspaper=armgeo.am|language=en-US|access-date=2017-07-14}}</ref>, որ ունի 8 մեթր բարձրութիւն: Ջրվէժը ունի զբօսաշրջային կարեւոր նշանակութիւնվայր է: ՃահիճներուՃահիճները թիւը բաւականինբաւական քիչ են: Տարուընէ տարի անոնց քանակն ալ աւելի կը կրճատի։

ԿիմանԿլիման ըստ բարձրութեան կը փոխուի տաք չոր ցամաքայինէն մինչեւ ձիւնամերձը։ Օդի տարեկան միջին ջերմաստիճանը կը տատանի 10 °C-էն մինչեւ 2.5 °C:

Կոտայքի մարզի բարձրադիր շրջաններուն մէջ ամրան ամենատաք ամիսին կը գրանցուի միջին 8.7 °C ջերմութիւն: Ցածրադիր շրջաններու եղանակային պայմանները բաւականին տարբեր են: Ամրան ամիսներուն կը գրանցուի բարձր ջերմութիւն յատկապէս Աբովեան եւ Հրազդան քաղաքներուն մէջ: Միջին Յուլիս-ՕգօստոսՕգոստոս ամիսներուն ջերմաստիճանը ցածրադիր գօտիներուն մէջ կը կազմէ 22.2 °C եւ աւելի:

Կոտայքի մարզի կենդանական աշխարհին բնորոշ են հիմնականին լեռնատափաստանային կենդանատեսակները: Մարզի տարբեր շրջաններուն մէջ կը հանդիպին գայլ, աղուէս, լուսան, կզաքիս, գորշուկ, նապաստակ եւ այլն: Մեծ է նաեւ օձերու տեսակներու բազմազանութիւնը: Կոտայքի մարզի տարբեր գօտիներուն մէջ կը հանդիպին ինչպէս անվտանգ, այդպէս ալ թունաւոր օձեր: Կոտայքի մարզի սողուններու գլխաւոր ներկայացուցիչներէն է հայկական լեռնատափաստանային իժը, որ կ՛ապրի մարզի լեռնային շրջաններուն մէջ: Այս աշխարհագրական տեղամասին մէջ կ՛ապրին նաեւ շարք մը թռչուններ՝ ալպիականալփեան ճայ, կովկասեան մայրեհաւ, տափաստանային արծիւ եւ այլն։

Կոտայքի մարզի կենդանական աշխարհը հանրային հարստութիւն է եւ կարեւոր նշանակութիւն ունիէ հասարակութեան գիտական, գեղագիտական, ճանաչողական զարգացման համար։ Կենդանիները, ըլլալով կարեւոր բնական պաշար եւ ունենալով կարեւոր նշանակութիւն մարդու տնտեսական գործունէութեան համար, միաժամանակ կրնան հանդիսանալ գիւղատնտեսութեան վնասատուներ, որոշ վարակիչ հիւանդութիւններու ու մակաբոյծներու փոխանցողներ կամ մարդու եւ կենդանիներու համար վտանգաւոր կենդանական թոյներ կրողներ։

Կոտայքի կեդրոնական տարածաշրջանը Հրազդանն է, որ կը գտնուի Հրազդան գետի վերին եւ միջին աւազանին մէջ: Հրազդանի տարածաշրջանին մէջ կը գտնուին նաեւ Չարէնցաւան քաղաքը, որոնք նախկին արդիւնաբերական հսկաներ էին: Այստեղ կը գտնուի նաեւ Հայաստանի խոշորագոյնմեծագոյն զբօսաշրջային եւ առողջարանայի կեդրոններէն մէկը՝ Ծաղկաձորը: Գիւղական համայնքներն են` Ալափարս, Աղաւնաձոր, Արզական, Արտաւազ, Բջնի, Լեռնանիստ, Կարէնիս, Հանքաւան, Մարմարիկ, Մեղրաձոր, Սոլակ, Ջրառատ, Քաղսի եւ Ֆանտան<ref name=":7">{{Cite web|url=https://tamlime.wordpress.com/2015/05/27/%d5%b0%d5%b0-%d5%b4%d5%a1%d6%80%d5%a6%d5%a5%d6%80-%d6%87-%d5%b0%d5%a1%d5%b4%d5%a1%d5%b5%d5%b6%d6%84%d5%a5%d6%80%d5%af%d5%b8%d5%bf%d5%a1%d5%b5%d6%84%d5%ab-%d5%b4%d5%a1%d6%80%d5%a6/|title=ՀՀ Մարզեր եւ համայնքեր:Կոտայքի մարզ:|last=|first=|date=2015-05-27|website=tamlime|publisher=|accessdate=2017-07-14}}</ref>:

Նայիրիի տարածաշրջանը Կոտայքի մարզի տարածքով ամենափոքր բաղադրիչն է: Աշխարհագրօրէն այն կը գտնուի Քասաղ եւ Հրազդան գետերուն միջեւ՝ Եղուարդի հրաբխային սարաւանդի վրայ: Նայիրիի տարածաշրջանին մէջ կը գտնուին Եղուարդ եւ Նոր Հաճն քաղաքները: Քաղաքներէն Եղուարդը Խորհրդային Միութեան եւ Հայաստանի կազմին նշանաւորուածնշանաւոր եղած է, իբրեւ [[գինի]]ի եւ քոնեակի արտադրութեամբ առաջատար քաղաք, իսկ Նոր Հաճնը յայտնի է թանկարժէք քարերու մշակմամբ: Գիւղական համայնքներն են` Արագիւղ, Արգէլ, Բուժական, Գետամէջ, Զվունի, Զորաւան, Թեղէնիք, Մրգաշէն, Նոր Արտամէտ, Նոր Գեղի, Սարալանջ, Քանաքեռաւան, Քարաշամբ, Նոր Երզնկա, Պռոշեան եւ Քասախ:<br />

Կոտայքի մարզի մարզկեդրոնը Հրազդանն է: Միւս քաղաքներն են ԱբովեանըԱբովեան, ԲիւրեղաւանըԲիւրեղաւան, ԵղուարդըԵղուարդ, Նոր ՀաճնըՀաճըն, ՉարէնցաւանըՉարէնցաւան, ԾաղկաձորըԾաղկաձոր:

Հրազդանը Հայաստանի խոշոր քաղաքներէն է: Մինչ 1959-ը կոչուած է ''Ներքին Ախտա'' եւ այդ անուանումով մտած է Երեւանի նահանգի Նոր Բայազետի գաւառին մէջ: 1995-ին Հրազդանը դարձած է Կոտայքի մարզի մարզկեդրոնը: Քաղաքը կազմուած է 3 հիմնական զանգուածներէ՝ հարաւային, կեդրոնական եւ հիւսիսային։ Հիմնական արդիւնաբերական շինութիւնները կեդրոնացած են հիւսիսային արդիւնաբերական հանգոյցին մէջ։ 1969-ին կազմուած է Հրազդանի վարչամշակութային կեդրոնի նախագիծը:

Կոտայքի մարզին մէջ կարեւոր նշանակութիւն ունի նաեւ Աբովեան քաղաքը, որ անմիջապէս կը հարի քաղաքամայրմայրաքաղաք Երեւանին: Կը համարուի Երեւան քաղաքի արբանեակը։ Աբովեան քաղաքով կ՛անցնի Երեւանը հանրապետութեան հիւսիս-արեւելքին կապող ճանապարհը, որ կը կապէ Երեւան, Աշտարակ, Հրազդան քաղաքները եւ շրջանի գիւղերը տանող խճուղիներ։ Աբովեանը կը գտնուի Երեւան-Սեւան երկաթուղիի հատման վայրին մէջ։ Այս պատճառով Աբովեանը երբեմն կ՛անուանեն Երեւանի ''«հիւսիսային դարպաս»''։

Ունի երկաթուղային կայարան՝ Երեւան-Սեւան ուղղութեամբ։ Խորհրդային տարիներուն ԱբովեանըԱբովեան հանրապետութեան ամենաարագ աճող քաղաքն էր՝ արդիւնաբերական կարեւոր կեդրոնը։

Մայրաքաղաքէն12Մայրաքաղաքէն 12 քմ հեռաւորութեան վրայ կը գտնուի Եղուարդ քաղաքը, որ Կոտայքի խոշոր եկեղեցական կեդրոններէն է: Կոտայքի մարզի երիտասարդ քաղաքներէն են ԲիւրեղաւանըԲիւրեղաւան, ՉարէնցաւանըՉարէնցաւան եւ Նոր ՀաճնըՀաճըն:

Ծաղկաձորը Կոտայքի ամենափոքր քաղաքն է: Այն քաղաքի կարգավիճակ ստացած է միայն վերջին տասնամեակին (ՀԽՍՀ Գերագոյն Խորհուրդի 16 Փետրուար1984Փետրուար 1984-ի հրամանագրով Ծաղկաձորը դասուած է քաղաքներու կարգին): Ծաղկաձորը լեռնակլիմայական առողջավայր է: Այստեղ կը գտնուին մարզական նախակէտը, քաղաքէն Թեղէնիսի գագաթը տանող 6 քմ երկարութեամբ ճոպանուղինճոպանուղի, մանկական առողջարանըառողջարան, հանգստեան տուներըտուներ եւ զբօսաշրջութեան վայրերը։վայրեր։

Ըստ 2013-ի պաշտօնական տուեալներուն՝տուեալներու, առողջապահական ընկերութիւններուն մէջ իրականացուած է 2 միլիար 340 միլիոն 440 հազար ՀՀ դրամի բժշկական օգնութեան սպասարկում<ref name=":8" />։