«Խարբերդ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 1.
[[Պատկեր:Charput - fo30141712200005 989.jpg|մինի|աջից|Խարբերդի մարզ]]
[[Պատկեր:Kharpert.jpg|մինի|աջից|խարբերդ]]
Խարբերդ, (յունարէն Խարպոտէ, ասորերէն Քորբերդ, թրքական անուանումով՝ Հարբութ) քաղաք Արեւմտեան
20-րդ դարու սկիզբը, Արեւմտահայաստանի Խարբերդ գաւառը, որը Մամուրէթ- ուլ-Ազիզ (Էլազիկ) նահանգին երեք գաւառներէն մէկն էր Տերսիմի եւ Մալաթիոյ կողքին, ունէր 32.900 քառ. Քիլոմեթր տարածութիւն:
Տող 7.
Խարբերդի գաւառը ունէր չորս վիճակներ, գլխաւորը Խարբերդ-Մեզրէ, ապա Քեպան Մատէն, Արաբկիր եւ Ակն:
Անդի Տաւրոսեան լեռանաշղթայով շրջապատուած, ոռագուած [[Եփրատ գետ|Եփրատի]] եւ անոր միացող [[Արածանի|Արածանիի]] ջուրերով, 1267 մեթր բարձրութեան վրայ գտնուող Խարբերդի դաշտը՝ Արեւելքէն Բալուի դաշտին ու Արեւմուտքէն Մալաթիոյ դաշտին կը միանար: Խարբերդ գետերէն եւ անոնց բազմաթիւ օժանդակներէն զատ ունի Հազար Լիճ Պատմական Հայաստանի՝ Ծովք Լիճը, Ներսէս Շնորհալիի կղզիով:
== Անուանում ==
Տող 13.
«Խարբերդ» տեղանունը նախապէս ստուգաբանուած է որ կազմուած ըլլայ քար եւ բերդ բառերէն։ Ըստ ուրիշ տեսութեան՝ ան սերած է քաղաքի ներկայ տարածքին մէջ գտնուող Ք.ա. 2000 տարի գոյութիւն ունեցած Խար գիւղի անունէն, որուն աւելի ուշ աւելցած է բերդ բառը։ Այսպիսով, Խարբերդ կը նշանակէ ճանապարհի բերդ կամ բերդի ճանապարհ։
Հետագային Դարեհ I-ի ժամանակ (Ք.ա. 522-484) կառուցուած Աքեմենեաններու մայրաքաղաք Սուզան [[Միջերկրական Ծով|Միջերկրականին]] միացող ուղին դարձեալ կ'անցնէր Խարբերդի գաւառով՝ պատմական Անձիտով։ Որպէս ջրային ճանապարհ օգտագործուած է Արածանիի ստորին հոսանքը։ Մեր ժամանակներուն Խարբերդը պահպանած է ճանապարհներու հանգոյցի այդ դերը։ Ուրիշ տեսութեան մը համաձայն Խարբերդը եղած է որսորդութեան, հողագործութեան եւ լուսնի՝ խեթա-խուրրիական աստուածուհի Խատիին նուիրուած մեհենական սրբավայր, որմէ եկած է իր անուանումը։
== Պատմութիւն ==
[[Պատկեր:Խարբերդի մուտքը.jpg|մինի|աջից|Խարբերդի մուտքը]]
Խարբերդի մէջ պեղուած հնագոյն դամբարանները թուագրուած են Ք.ա. XX-XVIII դարերով, երբ այնտեղ բնակած են խուրրիական ցեղերը։ Խարբերդի բերդը կառուցած են ուրարտացիները Ք.ա. IX-VIII դդ։ 1070-ական թթ. Խարբերդի մէջ բիւզանդական կայազօրի հրամանատարն էր հայազգի զօրավար Փիլարտոս Վարաժնունին։ Մանազկերտի ճակատամարտին բիւզանդացիներու պարտութենէն ետք (1071) ան, միանալով Քաբատոքիայի, [[Կիլիկիա|Կիլիկիոյ]], Հիւսիսային [[Սուրիա|Սուրիոյ]] և Միջագետքի հայկական իշխանութիւնները մէկ պետութեան մեջ, Խարբերդը դարձաւ մայրաքաղաք։
X-XIII դդ քաղաքը յայտնի էր իր ամուր բերդով։ 1185 թ․-ին Խարբերդը անցաւ Որդոքեաններու իշխանութեան տակ։ 1236 թուականին զայն գրաւեցին մոնղոլները։ Անկէ ետք, Խարբերդը յաճախ անցած է ձեռքէ ձեռք. զայն տիրած են Լենկթեմուրը, քարաքոյունլուները, աք-քոյունլունները։ 1507 թուականին Խարբերդ ներխուժեց պարսից շահ Իսմայիլի զօրքը, որ կողոպտեց ու աւերեց քաղաքը։ 1515 թուականին Խարբերդին տիրեց օսմանեան սուլթան Սելիմ I-ը։ Թրքական տիրապետութեան շրջանին աւելի սաստկացաւ բնիկներու՝ հայերու կեղեքումը։ Վիճակը յատկապէս ծանրացաւ XVI դ վերջին, երբ իշխող վերնախաւի կամայականութիւններու, ենիչերիններու բռնութիւններու և կրօնական հալածանքներու հետեւանքներով քայքայուեցան արտադրողական ուժերը, տիրեց աւելի քան մէկ տասնամեակ շարունակուող սովը, որուն զոհ դարձան շատ խարբերդցիներ։ Ապրուստի միջոց որոնելով՝ անոր բնակչութեան մեծ մասը տեղափոխուեցաւ դէպի կայսրութեան արեւմտեան սահմանները։
Տող 34.
Խարբերդի բնակչութիւնը կը զբաղէր արհեստներով, երկրագործութեամբ, առեւտուրով։ Հայերը նշանաւոր էին որպէս հմուտ դերձակներ, կօշկակարներ, դարբիններ, թիթեղագործներ, հուսներ, կտաւագործներ, ոսկերիչներ, կաշեգործներ, զինագործներ։ XIX դ վերջին անոնք առեւտրական կապեր ունէին Հալէպի, Կ.Պոլսոյ, Տիգրանակերտի, Այնթապի, Սեբաստիոյ, Մալաթիոյ, Սամսունի, Թոխաթի, Վանի, Ատանայի, Արաբկիրի, Բալուի, Պիթլիսի իւ ուրիշ վայրերու հետ։ Վանի Գափամաջեան առեւտրական ընկերութիւնը մասնաճիւղ ունէր Խարբերդի մէջ։ Քաղաքին մէջ կար մօտաւոր 100 խանութ։
1880-1890-ին Խարբերդի հայ վաճառականները հասան մինչեւ արտասահմանեան շուկայ՝ [[Ռուսաստան]], [[Պարսկաստան]], [[Ֆրանսա]], [[Անգլիա]], նոյնիսկ
== Մշակոյթ ==
Տող 47.
Համազգային հռչակ կը վայելէր Աստուածաբանական ճեմարանը, որ գործած է 1859-1915 թթ․-ին։ Այստեղ կը դասաւանդուէին հայերէն, գրաբար և աշխարհաբար քերականութիւն, հայոց պատմութիւն, աստուածաբանութիւն, մարդակազմութիւն, փիլիսոփայութիւն, տիեզերագիտութիւն։ Եփրատ գոլէճը տուած է աւելի քան 600 շրջանաւարտ ։ 1865 թ․-ին կազմակերպուեցաւ կրթական և մշակութային «Սմբատեան ընկերութիւն»-ը, որ հիմնեց երկսեռ վարժարան։ 1880-ական թթ Խարբերդի մէջ բեմադրուեցաւ առաջին ներկայացումը՝ «Քաջն Վարդան»-ը։ 1889-ին հայերը այնտեղ հիմնեցին տպագրական գործը, 1909 թ․-ին հրատարակուեցաւ «Եփրատ» թերթը։ Կանանց շրջանին «Արաքս» ընկերութիւնը իր գործունեութիւնը ընդարձակեց։
Խարբերդի բարբառը իր բառամթերքով եւ կառոյցով շատ տարբեր չէ [[Արեւմտահայերէն|արեւմտահայերէնէն]]:
== Ժողովուրդ ==
Տող 72.
=== Գրագէտներ ===
Թլկատենցի(Յովհաննէս Յարութիւնեան), [[Երուխան]](Երուանդ Սրմաքեշխանլեան), [[Սիամանթօ]] (Ատոմ Եարճանեան), [[Ռուբէն Որբերեան]], [[Վահան Թոթովենց]], [[Ռուբէն Զարդարեան]], Ծատուր Պէրպէրեան, [[Համաստեղ]](Համբարձում Կելէնեան), [[Շահան Նաթալի]](Յակոբ Տէր Յակոբեան), [[Վահէ Հայկ]], Մանուկ Ճիզմէճեան, Պետրոս Կէօլճիկ:
== Արմատները Խարբերդի մէջ ==
[[Գոհար Գասպարեան]](երգչուհի),
<br />
| |||