Ուիքիփետիա

«Բաբելոն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
Պիտակ: Տեսողական խմբագրիչը անջատուած է
No edit summary
Տող 10.
Բաբելոն քաղաքին վայրին ամենահին վկայութիւնը արձանագրուած է Ք․ա․ 2500 թ․ տախտակի մը վրայ․ կը վկայագրէ թէ այդ քաղաքին մէջ, Էնսի (<small>ENSÍ</small>) վեհապետը Ամար-ուդու (<small>AMAR.UTU)</small> աստուծոյ տաճարին շինութիւնը կ՛ոգեկոչէ։ Իսկ Բաբելոն անունը կը նշուի սումերեան սեպագիր արձանագրութեան մը մէջ, Շար-քալի-շարի ''Shar-kali-sharri'' (Աքատեան կայսրութեան թագաւոր) թագաւորութեան շրջանին Ք․ա․ 2218 - 2193 թ․։ Անկէ ետք, Բաբելոն անունին կը հանդիպինք Ուր Գ․ Հարստութեան Կայսրութեան ժամանակաշրջանի բազմաթիւ գրութիւներուն մէջ՝ Ք․ա․ 12-րդ դար։
 
Բաբելոն անունը, առաջ եկած է յունարենէ, որ ան ալ իր կարգին փոխ առած է աքատեան պապ-իլի(մ) ''bāb-ili(m),'' թարգմ․՝ Աստուծոյ (Իլի(մ)) դուռը (''bābu(m)'')։ Այս անունին՝''bāb-ilāni'' «Աստուածներուն դուռը» կը հանդիպինք նաեւ գրութիւններուն մէջ։ Բառին ծագումը կրնայ ըլլալ Պապալ ''Babal'' կամ Պապուլու ''Babulu,'' հնագոյն մեզի անծանօթ լեզուի մը եւ կամ ալ՝ սումերերէն լեզուի եզր մը որ հաւանաբար «անտառակ» կը նշանակէ։ Աս եզրը (նկատելով ձայնահնչութիւնը) քաղաքին մէջ ապրող աքատերէն խօսողներէն մեկնաբանուած է իբրեւ «Աստուծոյ Դուռը»․ որովհետեւ անոր կը հանդիպինք ամենահին գրութիւններուն մէջ սումերէնի կրկնագրերով։<ref name=":0" /> <ref name=":2">[https://www.britannica.com/topic/Sumerian-language Պրիտանական Հանրագիտարան, Սումերերէն {{ref-en}}]</ref>
 
== Համառօտ տեղեկութիւններ ==
Տող 23.
Բաբելոնիան կայսչութիւնը կոչուած է գլխաւոր քաղաք՝ Բաբելոնի անունով։ [[Համմուրապի]] արքայի օրով, [[Միջագետք]]ի մեծ մասը կը միաւորուի Բաբելոնի իշխանութեան տակ։ Ք.ա. 2-րդ հազարամեակի կէսէն՝ զանգուածաբար, Բաբելոն թափանցած քասիտական ցեղեր, յառաջատաբար կը տկարացնեն ստրկատիրական ծաղկուն պետութիւնը եւ կը հիմնեն իրենց տիրապետութիւնը [[1518]] - [[1204]] թ․։ Քասիտական իշխանութեան անկումէն յետոյ, Բաբելոնը ժամանակաւոր վերելք կ՛ապրի նոր հարստութեան ներկայացուցիչ Նապուքոտոնոսոր I-ի օրօվ, 1146-1123) թ․, որ ետ կը մղէ դրացի [[Ասորեստան]]ի եւ [[Էլամի]] ոտնձգութիւնները, կը պահպանէ պետութեան անկախութիւնն ու հզօրութիւնը։ Իրմէ ետք Բաբելոն կը տկարանայ։ Կը քայքայուի ե՛ւ կը վերակառուցուի Ասորեստանցիներէն, որպէսզի կրկին Բաբելոնը կարճատեւ կեանք ունեցող Նոր-Բաբելոնիան Կայսրութեան մայրաքաղաքը դառնայ՝ Ք․ա․ 609-539թ․։ Այնուհետեւ Բաբելոնը, կ՛ենթարկուի [[Ասորեստան|Ասորեստանի,]] Աքամենեան, [[Մեծն Աղեքսանտր]]ի կայսրութեան, Սելեւկեան, [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռոմէական]], Պարթեւաստանի եւ Սասանեան իշխանութիւններուն։
 
Կ՛ենթադրուի թէ Ք․ա․ 1770-1670թ․ եւ Ք․ա․ 612-320թ․ Բաբելոնը ծանօթ աշխարհի ամենէն ընթարձակ քաղաքն է։ Հաւանական է, թէ առաջին քաղաքը եղած ըլլայ, որուն բնակչութեան թիւը 200,000 հասած է։ <ref>[https://www.quora.com/Who-was-Nabuchodonosor Ո՞վ էր Նապուքոտոնոսոր {{ref-en}}]</ref><ref>[https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000183134 Բաբելոնի գրած վնասները {{ref-en}} ]</ref><ref>[https://www.ancient.eu/Nebuchadnezzar_II/ ՆապուքոտոնոսորՆապուկոտոնոսոր Բ․ {{ref-en}}]</ref> <ref>[http://mini-site.louvre.fr/babylone/EN/html/1.4.4.html Նոր-Բաբելոնեան Կայսրութիւնը {{ref-en}}]</ref><ref>[https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/1445913/ Բաբելոն․ հնագիտութիւնը եւ պատկերացումը Միջագետքի մէջ {{ref-en}}]</ref>
 
=== Համմուրապի ===
[[Պատկեր:F0182 Louvre Code Hammourabi Bas-relief Sb8 rwk.jpg|մինի|Լուվրի թանգարան, Փարիզ․ Ոտքի՝ Համմուրապին]]
Շուրջ 30 տարի Բաբելոնի արքայ եղած է՝ [[Համմուրապի]]ն (Ք.ա. [[1792]] - [[1750]] թ.)։ Ան դրացի երկրներուն դէմ կը կռուի։ Սակայն քաջ գիտակից, որ զէնքով նուաճածը միայն զէնքով հնարաւոր չէ պահպանել, նորաստեղծ պետութեան մէջ կարգ ու կանոն կը մտցնէ։ [[Համմուրապի]]ին կը հրամայէ հաւաքել բոլոր ի զօրու օրէնքները, ստեղծել մէկ օրէնսգիրք։ Արքայի հրամանը կը կատարուի։ Օրէնսգիրքը կը ստեղծուի եւ բաղկացած է 282 յօդուածներէ։<ref name=":3">[https://www.ancient.eu/image/2473/king-hammurapi-at-worship/ Համմուրակի, Osama Shukir Muhammed Amin
31-3-2014 {{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.ancient.eu/image/2790/law-code-tablet-of-king-hammurabi-from-nippur/ Համմուրակիին օրէնսգիրքը, Osama Shukir Muhammed Amin 18-7-2014 {{ref-en}}]</ref> <ref>[https://www.ancient.eu/image/6930/hammurabis-law-code/ Համմուրակիին օրէնսգիրքը,James Blake Wiener 28-7-2017]</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" />
 
=== Բաբելոն քաղաքը ===
Ք.ա. [[539]]-թ․ [[Աքեմենեան|Աքամենեան]] թագաւոր [[Կիւրոս II Մեծ]]ը, Բաբելոնը կը նուաճէ եւ զայն [[Աքեմենեան պետութիւն|Աքամենեան Պարսկաստանի]] փոխարքայութեան նստավայր կը վերածէ։ [[Ալեքսանտր Մակեդոնացի|Աղեքսանդր Մակետոնացի]]<nowiki/>ի նուաճումէն ետք, Բաբելոնը կը կառավարեն մակետոնացի կուսակալներ։ Ք.ա. մօտաւորապէս 140թ․ Բաբելոնը կը մտնէ հերթաբար [[Պարթեւական տէրութիւն|Պարթեւական]], [[Սասանեան Պարսկաստան|Սասանեան]] պետութիւններուն կազմին մէջ։-րդ
 
== Պատմագրութիւն ==
Բաբելոնի մասին գոյութիւն ունեցող պատմագրութիւնը հիմնուած է հետեւեալ աղբիւրներուն վրայ, որոնք սակայն լրիւ չեն եւ քանի մը անգամներ իրար կը հակասեն․-
 
Հնագիտական պեղումներ, [[Միջագետք|Միջագետքէն]] եւ Բաբելոնէն դուրս գտնուած սեպագիր արձանագրութիւններ՝ Ուրուկ ''Uruk'', Նիփուր ''Nippur'', եւ Հարատում ''Haradum'' քաղաքներ, Աստուածաշունչի վկայութիւններ, դասական գրականութեան մէջ նկարագրութիւններ՝ գլխաւորաբար Հեռոտոդոսէն եւ երկրորդական աղբիւրներէ տեղեկութիւններ․ Գդիսիաս ''Ctesias'' վկայակոչելով Թէոտորոս ՍիքելեացիԹէոտորոս Սիքելեացիին ''Diodorus Siculus'' եւ Գէորգ Սիկելոսի ''George Syncellus'' «Chronographia»ին ''(թարգմ․՝ Քրոնողրաֆիա)'', կը պնդէ թէ մուտք ունեցած է Բաբելոնի արխիւներու ձեռագիրներուն, որոնք Բաբելոնի հիմնունին ժամանակէն են, Ք․ա․ 2286 թ․։ <ref>[https://www.gotquestions.org/Babylonian-empire.html Ի՞նչ է Բաբելոնի կարեւորթւթիւնըկարեւորութիւնը աստուածաշնչականաստուածաշունչի պատմութեան մէջ {{ref-en}}]</ref> <ref>[http://www.ibiblio.org/freebiblecommentary/pdf/EN/kings_events.pdf Թագաւորներ եւ Դէպքեր Բաբելոնեան, Պարսկական եւ Յունական Հարստութեանց {{ref-en}}]</ref><ref> [https://www.academia.edu/10243265/Herodotus_Description_of_Babylon Հեռոտոդոսին Բաբելոնի մասին տուած նկարագրութիւնը, pdf {{ref-en}}] </ref><ref> [https://ia800708.us.archive.org/23/items/chronologybible00saycgoog/chronologybible00saycgoog.pdf Աւետարանի ժամանակագրութիւնն Բաբելոնին շուրջ, Ernst von Bunsen , Archibald Henry Sayce, էջ 45-48 {{ref-en}}]</ref><ref name=":1" />
 
== Բաբելոնի վերայայտնումը ==
Ք․ա․ 12-րդ դարէն ճամբորդներ այցելած են Բաբելոնը՝ Դիւտելլայի Պենճամին ''Benjamin of Tudela,'' Փիետրօ Տելա Վալէ ''Pietro Della Valle'' Ք․ա․ 17-րդ դար, եւ այլն։
 
Ք․ա․ 19-րդ դարէն Պրիտանացի Գլաուտիւս Ճէյմս Ռիչ ''Claudius James Rich'' առաջին հետախուզութիւնները կը կատարէ եւ վայրը կը քարտէսագրէ։ Ուրիշներ ալ կը հետեւին, սակայն 1850-ական թ․ պեղումները կը դադրին եւ կը շարունակուին ֆրասացի Ֆիւլճանս Ֆրեսնելի ''Fulgence Fresnel'' եւ իր խումբին կողմէն 1852-1855 թ․։ Պեղումները կը շարունակուին բազմաթիւբազմաթիւ՝ ընդհանրապէս ֆրանսացի եւ անգիացի հնագէտներէ, որոնք յայտնաբերուածներէն գլխաւորները իրենց երկիրները կը տանին․ օրինակ, Պարթեւական դամբանը՝ Լուվրի թանգարանը եւ կամ՝ Սիրուսին Գլանը ''cylindre de Cyrus'' (պարսկ․ منشور کوروش, ''manshour-e Kourosh'')՝ Պրիտանական թանգարանը։<ref>
[https://archive.org/details/ldpd_10797913_000/page/10/mode/2up Բաբելոնի հետազօտութիւնները, Koldewey, Robert, 1855-1925]</ref>
 
== Պատմութիւն ==
[[Պատկեր:The Levant 3.png|մինի|Լեւանտ]]
Ք․ա․ մօտաւորէպէս 19-րդ դարուն, [[Միջագետք|Միջագետքի]] մեծ մասը Ամոռացիները գրաւուած են ''Amorrites'' (սումերերէն՝ 𒈥𒌅 ''MAR.TU'' , աքատերէն՝ ''Tidnum'' ou ''Amurrūm'', հին յուն․՝ ''Ἀμορραῖοι'')․ վաչկատու ցեղեր հիւսիսային Լեւանտէն (Միջերկրածովեան տարածքաշրջանի արեւելեան մասի երկրներուն/շրջաններուն ընդհանուր անուանումը)։ Անոնք կը խօսին հիւսիս-արեւմտեան սեմական լեզուն, տարբե՝ր բնիկ Աքատներէն, որոնք կը խօսին արեւելեան սեմական լեզուն։ Ժամանակի ընթացքին, կիսավաչկատու վիճակէն կ՛ելլեն եւ Միջագետքի քաղաք-պետութիւններուն մէջ (հաւանաբար Իսին ''Isin'', Լարսա ''Larsa'', Էշնունա ''Eshnunna'', Լակաշ Lagash) իրենց անկախ հարստութիւնները կը կերտեն եւ վերջապէս Բաբելոնի պետութիւնը։<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref>[https://books.google.gr/books?id=kA8AAAAAQAAJ&pg=PA5&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Սեմական ցեղերուն ծագումը ''Archibald Henry Sayce''{{ref-en}}]</ref>
 
=== Հին Բաբելոնեան շրջանը ===
Ըստ Բաբելոնեան ժամանակագրութեան, Ք․ա․ 19-րդ կամ 18-րդ դար, Սամու Ապու ցեղապետ մը, դրացի Քազալլու քաղաքէն կ՛անկախանայ։ Իսկ, նոյն ժամանակ Սամու Լա Էլ Բաբելոնեան Առաջին Հարստութեան նախահայրը կը նկատուի։ Գրաւոր տեղեկութիւնները կը նկարագրեն թէ Սամու Լա Էլին զինուորական յաջողութիւնները Բաբելոնի շրջանին մէջ կը տարածեն անոր ազդեցութիւնը։
 
Բաբելոն, Ասորեստանի մեծ քաղաքներուն շուքին տակը մնացած էր։ Ան կը ծաղկի եւ համբաւ կ՛ունենայ, երբ Համուրապիի ստեղծած կարճատեւ կայսրութեան մայրաքաղաքը կը դառնայ, Ք․ա․ 1792-1750։ Համմուրապի հարաւային Միջագետքի բոլոր քաղաքները եւ քաղաք-պետութիւնները կը նուաճէ եւ Բաբելոնին կը միացնէ։ Ան նաեւ կը գրաւէ արեւելքէն Էլամ ''Elam'' եւ հիւսիս-արեւմուտքէն Մարի ''Mari'' եւ Էպլա ''Ebla'' թագաւորութիւնները։ Բաբելոնի իշխանութիւնը կը տարածէ մինչեւ Փոքր Ասիոյ Հաթաներուն եւ Հուրիներուն գաղթօճախները՝ Ասորեստանի վաղեմի կայսրութեան շրջանները։
 
Համմուրապիի մահէն ետք, կայսրութիւնը կը տկարանայ եւ տարածքներ կը կորսնցնէ։ Ամոռացիներուն իշխանութիւնը Բաբելոն քաղաքի մէջ կը սահմանուի։ Գրութիւններ հին Բաբելոնէն, յաճախ Շամաշը՝ Սիփարի արեւու աստուածը եւ Մարդուքը՝ Շամաշին տղան, կ՛ակնարկեն։ Հետագային, Մարտուքը կը դառնայ Բաբելոնի գլխաւոր աստուածը․ կը ցոլացնէ Բաբելոնի քաղաքական վերելքը։<ref name=":3" /><ref>Մեդրոփոլիդան թագարան, Հատոր 4․ Սեպագիր արձանագրութիւններ, [https://books.google.gr/books?id=JbREBAAAQBAJ&pg=PA288&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Մեդրոփոլիդան թագարան, Հատոր 4․ Սեպագիր արձանագրութիւններ,{{ref-en}}]</ref>
<ref>[https://www.theguardian.com/cities/2016/aug/08/lost-cities-1-babylon-iraq-war-history-mankind-greatest-heritage-site Կորսուած քաղաքներ․ Բաբելոն, ինչպէս պատերազմը գրեթէ ոչնչացուց աշխարհի մեծ ժառանգութիւններէն մին{{ref-en}}]</ref>▼
 
 
 
▲<ref>[https://www.theguardian.com/cities/2016/aug/08/lost-cities-1-babylon-iraq-war-history-mankind-greatest-heritage-site Կորսուած քաղաքներ․ Բաբելոն, ինչպէս պատերազմը գրեթէ ոչնչացուց աշխարհի մեծ ժառանգութիւններէն մին{{ref-en}}]</ref><ref>[http://whc.unesco.org/fr/actualites/2002<nowiki/>հինգ քաղաքներ եւս, եունեսքոյի ժառանգութեան ցանկին մէջ, {{ref-en}}] </ref>
== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
 
== Տե՛ս նաեւ ==
#[[Աթէնք]]
#[[Աղեքսանտրիա]]
#[[Սելանիկ]]
#[[Յունաստան]]
#[[Եգիպտոս]]
#[[Միջագետք]]
#[[Իրաք]]
 
== Աղբիւրներ ==
== Արտաքին յղումներ ==
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Hillah Հիլլա]{{ref-en}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Ziggurat զիկուրադ]{{ref-en}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Hammurabi Համուրապի]{{ref-en}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Nebuchadnezzar_II Նապուկոտոնոսոր]{{ref-en}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Ctesias Գդիսիաս]{{ref-en}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Diodorus_Siculus Թէոտորոս Սիքելեացի]{{ref-en}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Haradum Հարատում]{{ref-en}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Claudius_Rich Գլաուտիւս Ճէյմս Ռիչ]{{ref-en}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Benjamin_of_Tudela Դիւտելլայի Պենճամին]{{ref-en}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Pietro_Della_Valle Փիետրօ Տելա Վալէ]{{ref-en}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Fulgence_Fresnel Ֆիւլճանս Ֆրեսնել]{{ref-en}}
#[[:fr:Cylindre_de_Cyrus|Սիրիւսին Գլանը]]{{ref-fr}}
#
 
[[Կատեգորիա:Հին Բաբելոն| ]]
[[Կատեգորիա:Պատմական քաղաքներ]]
[[Կատեգորիա:Աստուածաշնչեան վայրեր]]
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Բաբելոն» էջէն