«Հայաստան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
Չ wikidata interwiki |
No edit summary |
||
Տող 68.
== Անուան ստուգաբանութիւն ==
[[Պատկեր:Hayk statue.JPG|ձախից|մինի|[[Հայկ նահապետ]] ([[Նոր Նորք համայնք]])]]
Հայոց անուանադիր նախնին [[Հայկ նահապետ|Հայկ]]ն է։ Սերունդները յետագային անոր անունով ալ կոչուած են՝ ''հայկազունք, հայք, հայեր,'' երկիրը՝ [[Հայք]], ''Հայոց աշխարհ''։ [[Միջին դարեր]]ուն «Հայ» արմատին աւելցաւ [[Իրանական լեզուներ|իրանական]] «-ստան» վերջածանցը, որ ունի ''երկիր'', ''տարածք'' իմաստը։ Այդպէս «Հայք» կամ «Մեծ Հայք» եզրոյթը փոխուեցաւ ''Հայաստանի''։
Տող 103.
*[[Հայաստանի հիմնական Լիճերը|Հայաստանի խոշոր լիճերը]]
== Պատմութիւն ==
=== Նախնադար ===
Հայ ժողովուրդը կազմաւորուած ու իր պատմական ուղին անցած է [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհին]] մէջ։ Այդ հնագոյն մարդու նախնական բնակեցման այն տարածքներէն է, որ հարուստ է նախնադարու բոլոր փուլերուն վերաբերող յուշարձաններով։
Քարէ դարը ընդունուած է բաժնել 3 փուլերու՝ հին քարէ դար (պալէոլիթ, մինչեւ Ն.Ք. 12-րդ հազարամեակ), միջին քարէ դար (մէզոլիթ, Ն.Ք. 12-րդ հազարամեակ – Ն.Ք. 7-րդ հազարամեակի կէսեր) եւ նոր քարէ դար (նեոլիթ Ն.Ք. 7-րդ հազարամեակի կէսգր – Ն.Ք. 5-րդ հազարամեակի կէսեր), որոնցմէ իւրաքանչիւրը իրենց հերթին կը բաժնուին առանձին փուլերու։
Նախնադարեան հասարակութեան հին քարէ դարու առաջին ենթափուլը՝ ստորին պալէոլիթը, Հայաստանի տարածքին սկսած է մօտ 2 միլիոն տարի առաջ եւ աւարտած է մօտ 100 000 տարի առաջ։ Հայկական լեռնաշխարհին մէջ յայտնի են այս ժամանակաշրջանի քանի մը բացօթեայ հնավայրեր, կայաններ եւ քարայրային տիպի յուշարձաններ։ Անոնցմէ յայտնի է Գուգարքի մէջ յայտնաբերուած հին քարէ դարեան կայանը, որու տարիքը մօտ 1, 8 միլիոն տարի է։ Այն Հարաւարեւմտեան [[Ասիա|Ասիոյ]]՝ մարդու մինչեւ այժմ յայտնի հնագոյն կայանն է։ Հնագոյն ժամանակներու մասին հարուստ տեղեկութիւններ կը պարունակեն նաեւ Ազոխի քարայրը [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի]] մէջ, Արտին լեռան շրջակայքը եւ քանի մը յուշարձաններ [[Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտեան Հայաստանի]] մէջ։ Միջին պալէոլիթի ժամանակաշրջանը Հայկական լեռնաշխարհին մէջ աւարտած է մօտ 40 հազար տարի առաջ։ Վերին պալէոլիթը կ՚ընդգրկէ մօտ 40000-14000-ականները ինկած ժամանակաշրջանը։ Հայաստանի տարածքին յայտնի են վերին հինքարիդարեան շուրջ 60 յուշարձան։ Անոնց հիմնական մասը կը գտնուի լեռնաշխարհի հիւսիսարեւելեան, հարաւային եւ հարաւարեւմտեան մասերուն մէջ՝ [[Եփրատ գետ|Եփրատի]] աւազանին, Կորդուաց աշխարհին, [[Տիգրիս (գետ)|Տիգրիսի]] աւազանին մէջ եւ այլուր։
Միջին քարէ դարու յուշարձաններու թիւը լեռնաշխարհի սահմաններուն մէջ դեռեւս չանցնիր 35-էն, որոնք ինչպէս բացօթեայ կայաններ ու հնավայրեր են, այդպէս ալ քարայր կացարաններ ու ժայռածածկեր։ Այժմեան Հայաստանի տարածքին այս փուլի յուշարձաններ կան [[Ապարանի Դաշտ|Ապարանի]] գոգաւորութեան մէջ։
Նոր քարէ դարու ընթացքին՝ Ն.Ք. 8 հազարամեակի վերջերը, արդէն գոյութիւն ունէին կայացած երկրագործական հասարակութիւններ։ 1990-ականներու առաջին կիսուն Սասնոյ ջուր գետի արեւմտեան ափին պեղուած հնավայրի տուեալները եկան փաստելու, որ այստեղ կայուն բնակատեղիներ հիմնող առաջին համայնքները հանդէս կու գան արդէն Ն.Ք. 10-րդ հազարամեակէն։ Ուսումնասիրութիւններու արդիւնքով ակնյայտ դարձաւ, որ [[Հայկական Տաւրոս|Հայկական Տաւրոսէն]] հիւսիս ինկած շրջաններու նոր քարէ դարու մշակոյթը տեղական արմատներ ունի։ Եդեսիոյ մօտ գտնուող Պորտաբլուր հնավայրի արեւելեան հատուածի վաղ շերտերուն մէջ բացուած է 1000 քառ. մեթր տարածք զբաղեցնող հրապարակ մը, որու հարեւանութեամբ պեղուած են այսպէս կոչուած «սալէ կոթողներու տունը» եւ «գանգերի տունը»: Այս հասարակութեան կեանքին մէջ մեծ տեղ զբաղեցուցած են հաւատալիքներն ու ծէսերը, որոնք գերազանցապէս կապուած էին նախնիներու պաշտամունքի եւ ցլի պաշտամունքի հետ։ Պորտաբլուրին մէջ բացուած են [[Երկիր]] մոլորակի վրայ մինչ օրս յայտնի ամենահին տաճարները։ Այստեղ յայտնաբերուած են մօտ 700 քարէ արձանիկներ։
Ն.Ք. 5-րդ հազարամեակի կէսերուն եւ 4-րդ հազարամեակի ընթացքին Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերը թեւակոխած են պղինձի-քարէ դար (էնեոլիթ), որուն կը յաջորդէ պրոնզէ դարը (Ն.Ք. 3-2-րդ հազարամեակներ)։ Լեռնաշխարհը կը ներկայանայ զարգացման նոյն մակարդակի վրայ գտնուող եւ համասեռ մշակոյթով հասարակութեամբ, որ շուրջ հազար տարի կը պահպանէ մշակութային միասնութիւնը։ Տարածում կը գտնէ Կուր-Արաքսեան մշակոյթը. յայտնի է Շենգաւիթեան մշակութային համալիրը [[Երեւան|Երեւանի]] հարաւարեւմտեան մասին մէջ։ Ն.Ք. 3-րդ հազարամեակի վերջը երկու հարիւրամեակներու մէջ կ՚արմատաւորուին, այսպէս կոչուած, Թռեխք-Վանաձորեան մշակութային համալիրները։ Անոնք ներկայացուած են բացառապէս դամբարաններով, իսկ մեծաքանակ բնակատեղիներ չեն փաստագրուած։ Լեռնաշխարհի հարաւարեւմտեան շրջաններուն մէջ Ն.Ք. 2-րդ հազարամեակի սկիզբէն հանդէս կու գայ տեղական Ծոփք-Մալաթիայի միջին պրոնզիդարեան մշակոյթը:
Ն.Ք. 16-րդ դարու վերջէն Ն.Ք. 13-րդ դարու առաջին կէսը ինկած ժամանակահատուածին մէջ յստակ կ՚ընդգծուի վերոյիշեալ մշակոյթներու խաչասերման եւ «ժողովրդագրական պայթիւնի» հետ զուգորդուող Լճաշէն-Մեծամօրեան մշակոյթի ծաւալման համապատկերը։ Այդ ժամանակաշրջանի գտածոներէն կարելի է առանձնացնել ծիսական անօթները, սպիտակ եւ կարմիր գոյներով յարդարուած խեցեղէնը, [[Պրոնզագոյն|պրոնզէ]] դաշոյնները, նետասլաքները, մեծաքանակ ուլունքները եւ այլ նիւթեր։
Հայաստանի մէջ [[Երկաթէ Դար|երկաթէ դարը]] կը սկսի Ն.Ք. 2-րդ հազարամեակին։ [[Երկաթ Եւ Պողպատ|Երկաթէ]] պաշարներով հարուստ Հայկական լեռնաշխարհը՝ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]], [[Մուշ]], [[Խնուս]] եւ այլն, Առաջաւոր Ասիոյ մէջ դարձաւ հումքի գլխաւոր մատակարար եւ գերիշխող դիրք գրաւեց։[[Պատկեր:Satellite image of Armenia in May 2003.jpg|մինի|աջից|300px|Արեւելեան Հայաստանի պատկերը՝ նկարահանուած ՆԱՍԱ-յի (ԱՄՆ) արբանեակէն։]]
== Հայաստանի մեծ քաղաքներ ==
| |||