|
=== 1800-ականներու սկիզբը ===
[[19-րդ դար|19-րդ դարուն]] 30-ական թուականներէն սկսած հայերու նոր հոսքը հետեւանք էր Արեւմտեան Հայաստանի, Կիլիկիայի եւ Թուրքիոյ հայաբնակ այլ վայրերուն մէջ ամերիկեան բարեգործականներու քարոզչական, կրթալուսաւորչական գործունէութեան, որուն արդիունքին բացուեցան բազմաթիւ դպրոցներ, ուր սորված են հայ երեխաներ։ [[1834]] թուականին Կոստանդնուպոլիսի բարեգործական դպրոցի սան 16-ամեայ Խաչատուր Ոսկանեանը սկզբնաւորած է հայ, մասնաւորապէս պոլսեցի, երիտասարդութեան հոսքը ԱՄՆ-ի բարձրագոյն եւ առաջնակարգ ուսումնական հաստատութիւններ՝ դառնալով առաջին հայ մտաւորականը Նոր Երկրին մէջ։ [[1861]]-[[1865]] թուականներուն, քաղաքացիական պատերազմին յաջորդած տարիներուն, երբ ԱՄՆ թեւակոխած է արդիւնաբերական բուռն զարգացման շրջան, մինչեւ այսօր «հին աշխարհի» շատ գաղթականներու, ԱՄՆ սկսած են մեկնիլ հայերու խումբեր (հիմնական պատճառներն էին հայ գիւղացիի տնտեսական քայքայումը, ծանր հարկերը, կեանքի եւ գոյքի ապահովութիւնը Օսմանեան Թուրքիոյ մէջ)։ Անոնց մեծ մասը ձգտած է ժամանակաւորապէս աշխատելէ եւ որոշ գումար ձեռք բերելէ յետոյ վերադառնալ հայրենի բնակավայրեր։ [[1870]]-ական թուականներու վերջին՝ Նիւ Եորքի, Ուստրի, Փրովիտենսի մէջ սկսած են ձեւաւորուիլ հայկական առաջին համախմբումները։ [[19-րդ դար]]ուն վերջին Թուրքիայի մէջ գործած են աւելի քան 160 բարեգործականներ, 40 բարեգործական գիշերօթիկներու եւ 7 քոլեճներու մէջ սորված են շուրջ 2700 տղայ եւ աղջիկ (1899-1900 թուականներուն Կոստանդնուպոլսի Ռոպերթ քոլեճի աշակերտները 74%-ը հայեր եւ յոյներ էին։ Օսմանեան Թուրքիոյ գրեթէ բոլոր խոշոր կեդրոններուն մէջ ամերիկեան աւետարանական քարոզիչներու կրթալուսաւորչական գործունէութեան (եկեղեցիներու, նախնական ու բարձրագոյն դպրոցներու, քոլեճներու եւ մշակութային այլ օճախներու ստեղծում, ծաւալման հետեւանքով 19-րդ դարի 80-ական թուականներուն աճած է հայ, հիմնականօրէն ամուրի (95%) երիտասարդներու արտահոսքը երկրի գրեթէ բոլոր շրջաններէն, գերազանցապէս՝ Խարբերդէն (40%)։ Եւրոպական շուկաներուն մէջ արդէն իսկ իրենց գործունէութիւնը տարածած հայ հարուստ վաճառականները ձեռնպահ կը մնային ԱՄՆ ներթափանցելէ։ 1880-ական թուականներու վերջաւորութեան արդէն 1500 հայ ունեցող ԱՄՆ դարձած էր նաեւ քաղաքական ապաստան եւ գործունէութեան ազատ դաշտ հայ յեղափոխական կուսակցական (հնչակեան, դաշնակցական) գործիչներու համար։ Ժամանակի ընթացքին ԱՄՆ մեկնած հայերը տարածուած են գրեթէ բոլոր նահանգներուն մէջ՝ նախապատուութիւն տալով հայ բնակչութիւն ունեցող շրջաններուն (Նիւ Եորք, Մասաչուսէթս, Ռոտ Այլենտ, Իլինոյս, Քալիֆորնիա, Միշիկան, Փենսիլվանիա, Նիւ ԺըրսիՃերսի, Քոնեքթիքութ, Ուիսքոնսին եւ այլն։ Հայաշատ քաղաքներէն էին Նիւ Եորքը, Ուստրը, Լիննը, Պոսթընը, Փրովիտենսը, Հարտֆորդը, Ֆիլատելֆիան, Հոբոքենը, Թրոյը, ՉիքակոնՉիքակօն, ՖրեզնոնՖրեզնօն եւ այլն։ Հայերու շրջանին մէջ մշտապէս նկատուած է տեղաշարժ՝ յատկապէս արեւելեան նահանգներէն դէպի արեւմտեան նահանգներ։ Ան տեղի ունեցած է որոշակի օրինաչափութեամբ. սկիզբը՝ 1834 թուականէն, հարազատ բնակավայրեր վերադառնալու յոյսով մեկնած տղամարդիկ հաստատուիլ գլխաւորապէս երկրի արեւելեան ափի ուսանողական (մասնաւորաբար՝ Նիւ Եորք քաղաք) եւ արդիւնաբերական (մասնաւորաբար՝ Ուստր քաղաք) շրջաններուն մէջ։ Հետագային, յատկապէս 1880-ական թուականներուն, ԱՄՆ-ի մէջ հայերուն թիւի ստուարացմանը, արեւելեան նահանգներուն մէջ աշխատատեղերու նուազեցմանը զուգընթաց, հայերն աստիճանաբար տարածուած են նաեւ երկրի հիւսիս-արեւելեանհիւսիսարեւելեան, հիւսիսային, միջին, միջին-արեւմտեանմիջինարեւմտեան եւ արեւմտեան շրջաններուն մէջ (մասնաւորաբար՝ Քալիֆորնիայի գիւղատնտեսական նահանգ)։ Ամերիկեան կեանքին ընտելացած յաջողակ եւ գործարար հայերը պայմաններ ստեղծած են հետագայ տասնամեակներուն գաղթի դիմած հազարաւոր հայրենակիցներուն նիւթական եւ բարոյական աջակցութիւն ցոյց տալու, անոնց համախմբելու եւ որպէս համայնք կազմակերպելու համար։ 1820-1898 թուականներուն ԱՄՆ մեկնած հայերու թիւը մօտաւոր (4.000) է, քանի որ այդ ժամանակաշրջանին մէջ ԱՄՆ մուտք գործած գաղթականները արձանագրուած են ոչ թէ ըստ ազգային պատկանելութեան, այլ՝ մշտական բնակութեան երկիրներու։ Ընդ որում՝ Օսմանեան Թուրքիայէն գաղթածները մինչեւ [[1868]] թուականը գրանցուած են որպէս «Եւրոպական Թուրքիայէն», իսկ [[1869]] թուականէն՝ նաեւ «Ասիական Թուրքիայէն» եւ «Հայաստանէն» եկածներ։ [[1899]] թուականէն գաղթականները սկսած են արձանագրուիլ՝ ըստ իրենց ազգային պատկանելութեան։
=== '''1800-ականներու վերջաւորութիւն''' ===
=== 1920-ական թուականներ ===
Առաջին համաշխարհային պատերազմի աւարտելէն ետք ԱՄՆ փորձած է ստանձնել Հայաստանի մանդատը։ Անտանտի խորհուրդի որոշմամբ [[1919]] թուականի Յուլիսին ամերիկեան բանակի գնդապետ Հասկելը նշանակուած է դաշնակիցներու գերագոյն կոմիսար Հայաստանի մէջ։ Հայաստանի տնտեսութիւնը, բնական հարստութիւնները եւ քաղաքական իրադրութիւնը հանգամանօրենհանգամանօրէն ուսումնասիրելու նպատակով Հայաստան ժամանած է ԱՄՆ-ի նախագահի հատուկյատուկ քննիչ հանձնաժողովը՝յանձնաժողովը՝ ժեներալ Ճեյմզ Հարբորդի գլխաւորութեամբ։ Սան Ռեմոյի ժողովներուն (1920) ԱՄՆ-ի կառավարութիւնը պաշտոնապէսպաշտօնապէս առաջարկուած է ընդունիլ Հայաստանի մանդատը։ [[27 Մայիս]] [[1920]]-ին ԱՄՆ-ի կառավարութիւնը Քոնկրեսի քննութեան ներկայացուցած է Հարբորդի առաքելութեան զեկուցագիր։ 1զեկուցագիր։1 Յունիս 1920-ին ԱՄՆ-ի Սենատը արտաքին եւ ներքին քաղաքական դրդապատճառներով մերժած է Հայաստանի մանդատը ընդունելու երկրի նախագահի առաջարկը։
Սեւրի հաշտութեան պայմանագրով ([[10 Օգոստոս]], [[1920]])` ԱՄՆ-ի կառավարութեան իրավունքիրաւունք վերապահուած է որոշելու Հայաստանի եւ ԹուրքիայիԹուրքիոյ միջեւ սահմանագիծը, բայց հետագային, ստեղծուած նոր քաղաքական պայմաններուն մէջ, վերանայման ենթարկուած է պայմանագիրը, իսկ քեմալականները վերջնականապէս մերժած են այն։ Օսմանեան ԹուրքիայիԹուրքիոյ մէջ հայերու պարբերական ջարդերով եւ տեղահանութիւններով ուղեկցուած քեմալական շարժման վերելքը, ինչպէս նաեւ Անդրկովկասի մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան (1918-1920) անկումը կրկին խթանած են հայերու գաղթը ԱՄՆ` [[1921]] թուականին, նախորդ տարիներու համեմատութեամբ, այն հասցնելով ամենաբարձր ցուցանիշի՝ 1021210.212-ի (մեծ մասամբ՝ հայկական եւ ամերիկեան բարեգործական կազմակերպութիւններու, ինչպէս նաեւ ամերիկեան քարոզիչներու կողմէն թուրքականթրքական հարեմներէն, ոչ քրիստոնեայ ընտանիքներէն, ճամբարներէն եւ որբանոցներէն հաւաքագրուած հայեր էին)։ Եթէ մինչեւ 1919 թուականը ԱՄՆ գաղթած հայերուն շուրջ 76%-ը տղամարդիկ էին, եւ միայն 24%-ը՝ կանայք, ապա 1921 թուականէն ետք կանայք կազմած են 52, տղամարդիկ՝ 27, երեխաները՝ 21%։ Գաղթականները (մասնաւորաբար 16-45 տարեկան) կը մեկնէին ընտանիքներու վերամիաւորման նպատակով։ Առաջին համաշխարհային պատերազմէն ետք միջազգային ասպարեզինասպարէզին մէջ ստեղծուած քաղաքական նոր հարաբերութիւններույարաբերութիւններու հետեւանքով ամերիկեան գաղթականական օրէնքները պարբերաբար վերանայուած են. խիստ սահմանափակուած է նաեւ հայերու ներգաղթը։ 1924 թուականին ընդունուած է Ազգային ծագումներու քվոտայի օրէնքը (անգլ.՝ National Origins Quota)։ Այդ թուականին ԱՄՆ-ի մէջ բնակուող հայերու ընդհանուր թիւը կազմած է աւելի քան 120 .000։ Առաջին համաշխարհային պատերազմին մէջ տուժած Մերձաւոր Արեւելքի երկիրներուն օգնութիւն ցոյց տալու նպատակով 1918 թուականին ստեղծուած է Մերձաւոր Արեւելքին մէջ Ամերիկեան նպաստամատոյց կոմիտէ (Ամերիկոմ)։ Հայաստանի մէջ ան կը գործածէգործէ 1919 թուականի Մայիսէն հետոյյետոյ, երբ Հայաստանի Հանրապետութեան եւ ԱՄՆ-ի միջեւ կնքուած համաձայնագրով Ամերիկոմն իր վրայ վերցածստանձնած է հայ որբերու հովանավորութիւնը եւ դաստիարակութիւնը (դադրած է գործելէնգործելէ 1931 թուականին)։ 1920-1924 թուականերուն ԱՄՆ գաղթած է շուրջ 21 .000 հայ։ Արեւմտաեւրոպական եւ Հարաւային Ամերիկայի որոշ երկիրներու՝ ԱՄՆ եւս օթեւան դարձած է 1920-1930-ական թուականներուն Կիլիկիայէն, Յունաստանէն, Մերձաւոր ու Միջին Արեւելքէն եւ այլ վայրերէն գաղթած, կոտորածներէն փրկուած հայերու համար։ Ամերիկեան գաղթականական հանձնախումբիյանձնախումբի վիճակագրական տուեալներուն համաձայն՝ 1925-1933 թուականերուն ԱՄՆ մուտք գործած է 72867.286, իսկ 1925-1943 թուականներուն՝ 77067.706 հայ։ Հայերը հիմնականին կեդրոնացած էին ՄասսաչուսեթսիՄասսաչուսէթսի, [[Քալիֆոռնիա|Քալիֆորնիա]]<nowiki/>յի, [[Ռոտ Այլենտ]]<nowiki/>ի, [[Քոնեքթիքութ]]<nowiki/>ի նահանգներուն մէջ, իսկ ամերիկեան հայաշատ քաղաքներէն էին [[Տիթրոյթ]]<nowiki/>ը, [[Լոս Անջելես|Լոս Անճելըս]]<nowiki/>ը, [[Փրովիտենս]]<nowiki/>ը, [[Պոսթոն|Պոսթըն]]<nowiki/>ը, Ուստրը, [[Ֆրեզնո|Ֆրեզնօ]]<nowiki/>ն, [[Սան Ֆրանսիսկո|Սան Ֆրանսիսկօ]]<nowiki/>ն եւ այլն։
=== Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներ ===
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի նախօրէին ԱՄՆ-ի մէջ կը բնակէր շուրջ 200 .000 հայ։ Պատերազմի տարիներուն զինւորներունզինուորներուն հետ բոլոր ռազմաճակատներուն մէջ (Փիրլ ՀարբորիՀարպորի, Կորալեան ծովի, ՄիդուեյիՄիտուեյի, Հիւսիսային ԱփրիկէյիԱփրիկէի, ՍիցիլիայիՍիցիլիոյ, ԻտալիայիԻտալիոյ, Հնդկաստանի, Չինաստանի, Ֆրանսայի, Բելգիայի եւ այլն) եւ զորատեսակներունզօրատեսակներուն մէջ (օդային, ցամաքային, ծովային) ծառայած են 18 .500-20 .000 ամերիկահայեր։ Ամերիկահայերն իրենց մասնակցութիւնը բերած են երկրի ռազմական, տնտեսական եւ քաղաքական կեանքին՝ արժանանալով ամերիկեան կառավարութեան գնահատանքին։ Բազմաթիվ հայորդիներ արժանացած են ամերիկեան բանակի ամենաբարձր տիտղոսներու (ժեներալ Հայկ ՇեքերջեանՇեքերճեան, հրամանատար Ճեք (Սիրակ) Հանիկեան, գնդապետներ՝գնդապետեր՝ Սարգիս Զարդարեան, Քիրք ԲուչախՊուչախ), պարգեւատրուած բարձրագոյն կարգի շքանշաններով (ԱՄՆ-ի բացառիկ եւ ամենաբարձր պարգեւին՝ «Քոնկրեսի պատուոյ շքանշանին», որ շնորհուած է ամերիկեան ընդամենըընդամէնը 87 բանակայիններու, արժանացած է նաեւ հայազգի ամերիկեան հերոս, աւագ լեյտենանտ Էռնեստ Հ. Դերվիշեանը) եւ հերոսի կոչումով։ Դէպի ԱՄՆ գաղթի նոր ալիք սկսած է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմէն ետք։ [[1948]] թուականին ԱՄՆ-ի Քոնկրեսի կողմէն «Տեղահանուած մարդկանց մասին» օրէնքի հաստատումով՝ «Հայրենազուրկ հայերու օգնութեան ամերիկեան ազգային կոմիտէն» (ANCHA-ԱՆՉԱ, նախագահ՝ Ճորճ Մարտիկեան) մինչեւ [[1952]] թուականը իրականացած է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներուն ԳերմանիայիԳերմանիոյ, ԱվստրիայիԱվստրիոյ, եւ ԻտալիայիԻտալիոյ մէջ յայտնուած 4 .500 ռազմագերի-տարագրեալ հայերու փոխադրումը եւ բնակեցումը ԱՄՆ-ի մէջ։ [[1947]] թուականին ԱՄՆ-ի մէջ կար 215 .000 հայ։ Հետպատերազմեան տարիներուն շարունակուած է հայերու արտագաղթը ԱՄՆ ինչպէս արեւմտեան, այնպէս ալ արեւելեան եւ հարաւային Եւրոպայէն։ 1947-48 թուականներուն, զանգուածային հայրենադարձութեան տարիներուն, Հայաստան ներգաղթած է 151 ամերիկահայ։ Խորհրդային հասարակարգին մէջ հայրենադարձներու նկատմամբ քաղաքական, ընկերային եւ տնտեսական բնոյթի անարդարութիւնները եւ հետապնդումները սահմանափակած են ամերիկահայերու հետագայ հայրենադարձութիւնը։ [[1944]]-[[1952]] թուականներուն ԱՄՆ մուտք գործած է 43794.379 հայ։
=== 1950-1970-ական թուականներ ===
Հայերու հոսքը ԱՄՆ նոր թափ ստացած է 1950-ական թուականներուն եւ որոշ ընդհատումներով կը շարունակէ այսօր։ [[1952]] թուականին՝ Եգիպտոսէն, [[1958]]-[[1961]] թուականներուն՝ Սիրիայէն, 1960 թուականին Խորհրդային Հայաստանէն, 1960-ական թուականներու կեսէն՝կէսէն՝ Թուրքիայէն, ՀունաստանէնՅունաստանէն, 1960-ական թուականներու վերջը՝ Լիբանանէն, [[1979]] թուականին՝ Իրանէն, ապա ՀորդանանէնՅորդանանէն եւ Իրաքէն տեղի ունեցած արտագաղթը հետեւանք էր վերոհիշեալվերոյիշեալ երկիրներու տնտեսական եւ քաղաքական անկայուն գործընթացներուն։ [[1965]] թուականին ԱՄՆ-ի մէջ կը բնակէր 300 .000 հայ։ Նոյն թուականին ԱՄՆ-ի մէջ ընդունուած Գաղթականական օրէնքով (անգլ.՝ Immigration Act) վերացուած են ներգաղթի նկատմամբ նախկին գործող սահմանափակումները՝ խթանելով աշխարհի տարբեր կողմերէն (հատկապէսյատկապէս Մերձաւոր եւ Միջին Արեւելքէն, Խորհրդային Հայաստանէն) շուրջ 2 .000 հայերու ամենամեայ հոսքը ԱՄՆ։ Արդէն 1970-1972 թուականներուն ԱՄՆ-ի մէջ կը բնակուէրբնակէր շուրջ 450-500. 000 հայ։ Անոնք հիմնական տեղաբաշխուած էին Միջին Ատլանտեան (ՆյուՆիւ Յորք, ՆյուՆիւ Ճերսի, Փենսիլվանիա, Քոլումպիայի տարածաշրջան, Վիրճինիա), Նոր Անգլիայի (ՄասաչուսեթսՄասաչուսէթս, Ռոտ Այլենտ, Քոնեքթիքութ, Նիւ Հեմփշիր), Միջինարեւմտեան (Ուիսքոնսին), Արեւմտեան (ՔալիֆոռնիաՔալիֆորնիա), Հարաւարեւելեան (Ֆլորիտա) շրջաններու նահանգներուն մէջ։ Հայաշատ քաղաքներէն էին Նիւ ՅորքըԵորքը, Լոս ԱնջելեսըԱնճելըսը, Տիթրոյթը, ՊոսթոնըՊոսթընը, ՉիկակոնՉիկակօն, Ֆիլատելֆիան, ՖրեզնոնՖրեզնօն, Սան ՖրանսիսկոնՖրանսիսկօն, Փրովիտենսը, որոնցմով կեդրոնացած էր հայութեան գրեթէ կէսը։ 1960-1970-ական թուականներուն ԱՆՉԱ-ի միջոցով Մերձաւոր եւ Միջին Արեւելքի երկիրներէն, ինչպէս նաեւ Հայաստանէն 1850018.500 հայ արտագաղթած է ԱՄՆ, որմէ՝ 512 ընտանիք տեղաւորուած է ՔալիֆոռնիայիՔալիֆորնիայի նահանգի Լոս ԱնջելեսԱնճելըս քաղաքին մէջ։ Ժամանակի ընթացքին ՔալիֆոռնիայիՔալիֆորնիայի նահանգը եւ մասնաւորապէս Լոս ԱնջելեսըԱնճելըսը վերածուած են ԱՄՆ արտագաղթող հայութեան կեդրոնատեղիի։ Միայն 1979 թուականին Խորհրդային Հայաստանէն Լոս ԱնջելեսԱնճելըս գաղթած է 32003.200 հայ (1980 թուականին տեղի հայ բնակչութեան աճը կազմած է 50%)։ 1985 թուականին ԱՄՆ-ի մէջ կը բնակէր 600-800 .000 հայ։
=== 1980-ական թուականներ ===
1985 թուականին ԽՍՀՄ-ի մէջ սկսուածսկսած արմատական գործընթացները, 1988 թուականի Սպիտակի երկրաշարժը, Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական եւ քաղաքական անկայուն վիճակը աննախադէպ մեծ չափերու հասցուցած են հայերու արտագաղթը ԱՄՆ։ 1991 թուականին Խորհրդային Միութեան փլուզումով երկրիցերկրէն արտագաղթողներիարտագաղթողներու նկատմամբ ամերիկեան օրէնքներու խստացման պայմաններուն մէջ իսկ կը շարունակուի հայերու հոսքը ԱՄՆ՝ հիմնականօրէն ժամանակաւոր այցագրերով։ Ներկայ ժամանակին (2003) ԱՄՆ-ի մէջ հայերու թիւը շուրջ 1 միլիոն 200 հազար է։ Կը բնակին ՔալիֆոռնիաՔալիֆորնիա, ՄասաչուսեթսՄասաչուսէթս, ՆյուՆիւ ՅորքԵորք, ՆյուՆիւ ՃերզիՃերսի, Ռոտ Այլենտ, ՄիջիկանՄիչիկան, Իլինոյս, Ֆլորիտա, Փենսիլվանիա, ՕհայոՕհայօ, Քոնեքթիքութ, Տեխաս, Վերճինիա, Ուիսքոնսին, Ճորճիա, Լուիզիանա եւ այլ նահանգներու մէջ։ Անոնց գրեթէ կէսը կեդրոնացած է վեց խոշոր քաղաքներու մէջ (իրենց արւարձաններովարուարձաններով)` Լոս ԱնջելեսԱնճելըս, ՆյուՆիւ ՅորքԵորք, Տիթրոյտ, ՊոսթոնՊոսթըն, Չիքակո, Ֆիլատելֆիա: Հայաշատ քաղաքներ են նաեւ ՖրեզնոնՖրեզնօն, Սան ՖրանսիսկոնՖրանսիսկօն, Փրովիտենսը եւ այլն։
=== Ներկայ ժամանակին ===
Ներկայ ժամանակին ԱՄՆ-ի մէջ հայերուն թիւը շուրջ 1 միլիոն 500 հազար է. կը բնակին Քալիֆորնիա, ՆյուՆիւ ՅորքԵորք, ՆյուՆիւ ՃերզիՃերսի, Ռոտ Այլենտ, Միչիգան, ՄասաչուսեթսՄասաչուսէթս, Իլինոյս, Ֆլորիտա, Քոնեքտիքուդ, Տեխաս նահանգներուն մէջ։ Միացեալ Նահանգներուն մէջ այժմ կարելի է հանդիպիլ տարբեր զբաղմունքի տերտէր հայերու՝ մանր ու խոշոր ձեռնարկատերերձեռնարկատէրեր, ծառայողներ, առեւտրականներ, արհեստաւորներ, բանուորներ, գիտնականներ, բժիշկներ։ Հայ գործիչներ կան ԱՄՆ-ի կառավարական շրջանակներուն մէջ, Քոնկրեսին մէջ, առանձին նահանգներու օրենսդիրօրէնսդիր եւ գործադիր մարմիններուն մէջ։ Երկար ժամանակ ամենամեծ նահանգի՝ Քալիֆորնիայի նահանգապետն էր (1981-92) Ճորճ ՏոքմեճեանըՏէօքմէճեանը, որուն աջակցութեամբ 1985 թ-.ին (Հայոց Ցեղասպանութեան 70-ամեակի նախօրեակին) 24 Ապրիլին նահանգին մէջ հայտարարուածյայտարարուած է Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակի օր։ Զինուորական բարձր աստիճանի հասած ամերիկահայերէն հիշատակութեանյիշատակութեան արժանի են ժեներալ Հայկ Շեքերճեանը, ծովակալ Ռոբերթ Իգնատիոսեանը։
== Հայ բնակչութեան տարածքային բաշխումը ==
=== Հայերը ՈւաշինքթընիՈւաշինկթընի մէջ ===
ՈւաշինքթընիՈւաշինկթընի հայ համայնքը ձեւաւորուած է 19-րդ դարիդարու վերջին-20-րդ դարիդարու սկիզբին, երբ այստեղ հաստատուած են Արեւմտեան Հայաստանէն գաղթած հայեր։ Կը յիշատակուի 1887 թուականին Իրանէն ՈւաշինքթոնՈւաշինկթըն եկած Տիգրան Վարժապետեանի անունը. զբաղուածզբաղած է արեւելեան ապրանքներու առք ու վաճառքով, 1890 թուականին հիմնել «Վարժապետեան եւ ընկերութիւն» վաճառատունը։ ՈւաշինքթոնՈւաշինկթըն եկած (1895 թուականին) հաջորդյաջորդ հայը ՊողոսՊօղոս Գասպարեանն է, որ հիմնած է Արեւելեան գորգերու նորոգման ընկերութիւն։ Գաղութը ստուարացած է 1894-1896 թուականներու համիտեան ջարդերէն եւ Առաջին համաշխարհային պատերազմէն հետոյյետոյ այստեղ ապաստանած հայ գաղթականներու հաշւին։հաշուին։ 1885-1910 թուականներուն ՈւաշինքթընիՈւաշինկթընի մէջ բնակուողբնակող հայերէն յայտնի էին ԱՄՆ-ի գաղտնի ծառայութեան թարգմանիչ Արամ-Քերամ Մինասեանը, դոկտորներտոքթորներ Նշան Հինդլեանը, Նազարէթ ՔիւրքչեանըՔիւրքճեանը, Տոլմաճը, Միհրան Նագաշեանը, նաւատորմի մեքէնագործմեքենագործ Բաստեքեանը, գործարարներ ՄովսեսՄովսէս Հեքիմեանը, Աւագ-Յակոբ Փանոսեանը, Իչիլեանը։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմէն ետք ՈւաշինքթընինՈւաշինկթընին մէջ հաստատուած են ԱՄՆ-ի այլ քաղաքներէն եւ Միջին Արեւելքի երիկրներէն եկած հայեր։ 1940-ական թուականներուն ՈւաշինքթընիՈւաշինկթընի մէջ կար 200 հայ ընտանիք։ Կը գործէին ՍԴՀԿ, ՀՅԴ, ՀԲԸՄ (1915 թուականէն), Տիկնանց օգնութեան ընկերութիւնը, Հայ Կարմիր խաչը (1931 թուականէն), ՀՕՄ-ը, Վարդանանց ասպետներ կազմակերպութիւնը (1942 թուականէն), Վարդանանց դուստրերի Տիգրանուհի օթեակը (1953 թուականէն), Հայ երիտասարդաց դաշնակցութեան Անի մասնաճիւղը։
=== Հայերուն զբաղուածութիւնը ===
19-րդ դարուն վերջին-20-րդ դարի սկիզբին ամերիկահայերու գերակշռող մասը բանուորներ էին։ Աւելի ուշ հայերը սկսած են աչքի ընկնել նաեւ առեւտուրի ասպարէզին մէջ։ 20-րդ դարի սկիզբին ԱՄՆ-ի մէջ կը գործեն արեւելեան գորգի 75 խոշոր հայկական ընկերութիւններ եւ 200-էն աւելի նորոգման արհեստանոցներ։ Յայտնի էին ԿիւլպենքեանԿիւլպէնկեան տոհմէն գորգավաճառներ ԲաթրիքՊատրիկ, ԳուլաբիԳուլապի, ՀարութիւնՅարութիւն եղբայրները։ Հայերը կը զբաղէին նաեւ հողագործութեամբ (հատկապէսյատկապէս ՔալիֆոռնիայիՔալիֆորնիայի մէջ). ունէին խաղողի, չամիչի, միրգի, գինիներու արտադրութեան եւ վաճառքի ձեռնարկութիւններ։ Ներկայ ժամանակին հայերու ընկերային կազմը խիստ խայտաբղետխայտաբղէտ է՝ ծառայողներ, մանր եւ խոշոր ձեռնարկատերերձեռնարկատէրեր, առեւտրականներ, բանուորներ, արհեստաւորներ, բժիշկներ, գիտնականներ, արուեստագետներարուեստագէտներ, ուսանողներ եւ այլն։ Հայ պաշտոնեաներպաշտօնեաներ կան Սպիտակ տանը, Պետական դեպարտամենտին մէջմասնաճիւղին, Քոնկրեսին մէջ, առանձին նահանգներու օրէնսդիր, գործադիր եւ դատական մարմիններուն մէջ։ ԱՄՆ-ի մէջ առաջին հայ առաքելական եկեղեցին՝ [[Ս. Փրկիչ]]<nowiki/>ը, հիմնուած է [[1891]] թուականին, Ուստրիի մէջ։ Ներկայ ժամանակին Հայաստանեան առաքելական եկեղեցին ԱՄՆ-ի մէջ ունի շուրջ 90 եկեղեցի։ Հայ աւետարանականները ունին 22 ժողովարան, հայ կաթոլիկները՝ 6 եկեղեցի։ [[1867]] թուականին ԱՄՆ գաղթած Յակոբ Առաքելեանը հիմնած է ժամանակի խոշորագոյն «Պիլկրիմ փրես» տպարանը, իսկ առաջին հայ պարբերականը՝ «Արեգակը», լոյս տեսած է [[1888]] թուականին, ՃերզիՃըրսի Սիթիի մէջ. այսօր ԱՄՆ-ի մէջ լոյս տեսած է աւելի քան 300 անուն պարբերական։
=== Հայկական կազմակերպութիւններ ===
Ամերիկահայ համայնքի ձեւաւորումէն ի վեր ազգային կեանքը կազմակերպելու, հայրենակիցներուն համախմբելու եւ օգնելու նպատակով ստեղծուած են բազմաբնոյթ կազմակերպութիւններ։
Առաջին կազմակերպութիւնը՝ Հայկական միութիւնը, հիմնուած է 1886 թուականին, ՆյուՆիւ ՅորքիԵորքի մէջ։ 19-րդ դարի 80-90-ական թուականներուն հիմնուած են Կաճառ հայկականը (1888, Ուստր, Արարատեան գունդը (1890, ՆյուՆիւ ՅորքԵորք, Հայոց գրադարանի միութիւնը (1892, ՖրեզնոՖրեզնօ), Հայոց առաջադիմականյառաջադիմական ընկերութիւնը (1899, Ֆիլատելֆիա) եւ այլն։
19-րդ դարիդարու 90-ական թուականներուն ԱՄՆ-ի մէջ սկսած են ի հայտյայտ գալ նաեւ հայ քաղաքական կուսակցութիւններու տեղական կազմակերպությունները՝կազմակերպութիւնները՝ իրենց պարբերականներով։ Ներկայումս (2003) համայնքումհամայնքին գործումմէջ ենկը գործեն հասարակական-քաղաքական, բարեգործական, մշակութային, հայրենակցական, երիտասարդական, մարզական, մասնագիտական, տիկնանց բազմաթիվբազմաթիւ կազմակերպութիւններ։ ԱՄՆ-ի գրեթէ բոլոր հայահոծ քաղաքներուն մէջ մասնաճիւղեր ունենունին համասփիւռքեան նշանակութիւն ունեցող միութիւնները (ՀԲԸՄ, ՀՄԸՄ, ՀՄՄ, ՀՕՄ, ԹՄՄ, Նոր սերունդ, Համազգային եւ այլն)` իրենց գեղարուեստական խումբերով, ակումբներով, դպրոցներով եւ այլն։
19-րդ դարու վերջին-20-րդ դարինդարու սկիզբին ստեղծուած հայրենակցական միութիւններու (քղեցիներու, արաբկիրցիներու, վասպուրականցիներու, սեբաստացիներու, մալաթիացիներու, մարաշցիներու, այնթապցիներու, խարբերդցիներու, հաճընցիներու, մուսալեռցիներու եւ այլն) թիւին աւելցած են նաեւ պոլսահայերու, իրանահայերու միությունները։միութիւնները։ ԱՄՆ-ի մէջ մեծ թիւ կը կազմէնկազմեն համալսարաններուն մէջհամալսարաններու եւ քոլեճներունքոլեճներու մէջ ուսանող հայ երիտասարդները, որոնք կը կազմակերպէնկազմակերպեն հայ ուսանողներու միութիւններ։ 1978 թուականին Լոս ԱնջելեսիԱնճելըսի մէջ հիմնուած է Հայ համալսարանականներու միությունըմիութիւնը, իսկ 1980 թուականին Ուաշինքթընի մէջ`Ուաշինկթընի՝ Ամերիկայի հայ ուսանողներու ակումբներու ֆետերասիան։
[[Ստորոգութիւն:Հայկական սփիւռք]]
|
