«Արաբական Արշաւանքները Դէպի Պարսկաստան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

}}

 

 

 

Արաբները առաջին անգամ յարձակեցան Սասանեան Պարսկաստանի վրայ [[633]] թուականին, երբ զօրավար [[Խալիդ իբն Վալիդ (արեւմտահայերէն)|Խալիդ իբն Վալիդը]] ներխուժեց Միջագետք (ներկայիս [[Իրաք (արեւմտահայերէն)|Իրաք]]), որ Սասանեաններու քաղաքական եւ տնտեսական կեդրոնն էր<ref>[http://books.google.nl/books?id=WLY4GML3GBoC&pg=PA180&dq=iraq+political+economic+centre+sassanid&hl=en&sa=X&ei=f1InUfafIYuR0QW7wIGYBQ&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=iraq%20political%20economic%20centre%20sassanid&f=false «Հիշողության և ցանկության միջև. Մերձավոր Արևելքը անհանգիստ դարաշրջանում» (էջ. 180) ({{lang-en|Between Memory and Desire: The Middle East in a Troubled Age}})]</ref>: Սակայն Խալիդի տեղափոխումը դէպի [[բիւզանդական տարածք]], թոյլ տուաւ պարսիկներուն անցնիլ հակայարձակման եւ ետ բերել կորսուած տարածքները: Երկրորդ ներխուժումը սկսաւ [[636]] թուականին [[Սաադ իբն Աբի Վաքաս (արեւմտահայերէն)|Սաադ իբն Աբի Վաքասի]] գլխաւորութեամբ, որուն օրով արաբները վճռական հաղթանակ տարին [[Քադիսիօյ ճակատամարտ|Քադիսիոյ ճակատամարտին]]: Այդ պարտութեան հետեւանքով պարսիկները կորսնցուցին [[Իրան (արեւմտահայերէն)|Իրանէն]] արեւմուտք ինկած տարածքները. [[Զագրոսի լեռնաշղթայ (արեւմտահայերէն)|Զագրոսի լեռնաշղթան]] դարձաւ բնական սահման նորաստեղծ արաբական [[Ռաշիդուն խալիֆայութիւն|Ռաշիդուն խալիֆայութեան]] եւ Սասանեաններու միջեւ: Չնայած պարսիկները կ՝իրականացնէին անդադար ասպատակութիւններ կորսուած տարածքներուն, [[642]] թուականին [[խալիֆ Ումար (արեւմտահայերէն)|խալիֆ Ումարը]] հրամայեց նոր արշաւանք կազմակերպել դէպի [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|Պարսկաստան]]: Ան աւարտեց [[651]] թուականին վերջինիս լիակատար պարտութեամբ եւ ներառմամբ խալիֆայութեան կազմին մէջ: Պարսկաստանի արագ նուաճումը, որ հնարաւոր դարձաւ լաւ համաձայնուած եւ մեծ տարածութիւններ ունեցող տարբեր զօրաջոկատներու շնորհիւ, Ումարի մեծագոյն նուաճումն էր, որ բերաւ անոր մեծ ռազմական եւ քաղաքական գործչի հեղինակութիւն<ref name="ReferenceA">«Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը» ({{lang-en|The Muslim Conquest of Persia}}), Ա. Ի. Ակրամ գլուխ 1: ISBN 978-0-19-597713-4, 9780195977134</ref>:

 

 

== Պատմագրութիւն եւ նորագոյն ուսումնասիրութիւններ ==

 

Սակայն վերջերս պատմաբանները սկսած են կասկածի տակ առնել նուաճման աւանդական պատմութիւնը: [[Փարվանեհ Փուրշարիաթի (արեւմտահայերէն)|Փարվանեհ Փուրշարիաթին]] [[2008]] թուականին լոյս տեսած իր «Սասանեան կայսրութեան անկումն ու կործանումը. Սասանեան-պարթեւական համադաշնութիւն եւ Իրանի արաբական նուաճում» (անգլ.՝ Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran) գիրքին մէջ կը ներկայացնէ նոր մօտեցում այս իրադարձութիւններու ուսումնասիրման նկատմամբ:

 

== Սասանեան կայսրութիւնը մինչեւ նուաճում ==

 

=== Արաբական ենթակայ իշխանութիւններու ապստամբութիւն (602) ===

=== Բիւզանդա-սասանեան պատերազմ (612–629) ===

{{հիմնական|Բիւզանդա-սասանեան պատերազմ ([[602]]-[[628]] թուականներ)}}

 

 

==== Խոսրով Բ-ի սպանութիւնը ====

 

=== Մուհամմէտի կեանքի օրով ===

Ըստ իսլամական աւանդութեան [[628]] թուականին Մուհամմէտը ուղարկեց բազմաթիւ նամակներ իշխաններուն, արքաներուն եւ ցեղապետերուն՝ կոչ ընելով ընդունել իսլամութիւնը: Աւանդութիւնը կը փաստէ, որ նամակները տեղ հասան Պարսկաստան, [[Բիւզանդական կայսրութիւն]], [[Եթովպիա (արեւմտահայերէն)|Եթովպիա]], [[Եմեն]] եւ [[Հիրա (արեւմտահայերէն)|Հիրա]] ([[Իրաք (արեւմտահայերէն)|Իրաք]]) նոյն օրը<ref name="seventhyear">{{cite web | url=http://www.al-islam.org/message/43.htm | title=Գաղթի յոթերորդ տարվա իրադարձությունները | publisher=Ahlul Bayt Digital Islamic Library Project]| accessdate=2007-04-03}}</ref>: Այս ամէնը, սակայն կը կասկածուի ներկայիս պատմաբաններու կողմէն<ref>Լեոն Կայետանի, Annali dell' Islam, հատոր 4, էջ. 74</ref>: Հատկապէս այն փաստը, որ Խոսրովը կրնար նամակ ստանալ Մուհամմէտէն շատ քիչ հաւանական է. պարսկական արարողակարգերը չափազանց բարդ էին եւ դժուար թէ այն ժամանակ փոքր տարածքային ուժի առաջնորդի նամակը փոխանցուէր շահնշահին<ref>Լեոն Կայետանի, Annali dell' Islam, հատոր 2, գլուխ 1, պարբերություն 45–46</ref>:

 

 

== Խալիֆայութեան վերելքը ==

 

Դժուար է ըսել, թէ արդեօք Ապու Բաքրը նպատակդրուած էր ստեղծել կայսրութիւն, սակայն ան իր որոշումներով եւ գործողութիւններով սկիզբ տուաւ աշխարհի ամենամեծ պետութիւններէն մէկուն<ref name="Donner">Ֆրեդ Մ. Դոններ, Մ«ուհամմադն ու հավատացյալները. իսլամի ակունքները» ({{lang-en|Muhammad and the Believers: At the Origins of Islam}}), Harvard University Press, 2010, ISBN 978-0-674-05097-6 ''[https://books.google.com/books?id=qBzRj7OajmEC&lpg=PP1&pg=PP1#v=onepage&q&f=false]''</ref>:Առաջին հակամարտութիւնը տեղի ունեցաւ Սասանեաններու հետ: Այստեղ արաբական զօրքի հրամանատարն էր Խալիդ իբն ալ-Վալիդը:

== Առաջին ներխուժումը Միջագետք (633) ==

 

Յաջողութիւնն ապահովելու համար Ապու Բաքրը յայտարարեց, որ Պարսկաստան արշաւող զօրքը կը կազմուի միայն կամաւորներէն եւ, որ ան կը ղեկավարուի լաւագոյն իսլամ զօրավարի՝ Խալիդ իբն ալ-Վալիդի կողմէն: Ապու Բաքրը հրամայեց սահմանային գոտիի արաբական ցեղերուն ենթարկուիլ Խալիդի հրամաններուն, իսկ վերջինիս առջեւ դրաւ [[Ալ-Հիրան (արեւմտահայերէն)|Ալ-Հիրան]] գրաւելու նպատակ: Մարտ [[633]] թուականի երրորդ շաբաթուա ընթացքին Խալիդը 10,000 զօրքով սկսաւ արշաւանքը: Անոնց նաեւ միացան 8,000 արաբական քոչուորներ, այդպիսով հասցնելով զօրքի քանակը 18,000-ի:

Միջագետքի մէջ Խալիդը մինչեւ Մայիս 633 թուական տօնեց 4 անընդմէջ հաղթանակներ: Պարսկական արքունիքը դրուեցաւ քաոսային իրավիճակի մէջ: Մայիսի վերջին շաբաթը իսլամ արաբներու համար նշանաւորուեցաւ Հիրա կարեւոր քաղաքի պաշարմամբ եւ գրաւմամբ: Մէկ ամիս տեւած հանգստէն ետք, Յուլիսին, Խալիդը պաշարեց [[Ալ Անբար (արեւմտահայերէն)|Ալ Անբար]] քաղաքը: Պաշարումը տեւեց քանի մը շաբաթ եւ Յուլիսին ինկաւ արաբներու ձեռքը: Այնուհետեւ Խալիդը շարժեցաւ հարաւ եւ, տանելով եւս մէկ հաղթանակ, գրագեց Այն ուլ Թամր քաղաքը: Այդ պահուն Իրաքի մէկ մասը արդէն իսլամներու ձեռքին մէջն էր:

 

 

== Երկրորդ ներխուժումը Միջագետք (636) ==

 

=== Քադիսիոյ ճակատամարտը ===

Բիւզանդացիները սկսան իրենց յարձակումը Մայիս [[636]] թուականին, սակայն Հազկերտը չյաջողեցաւ ժամանակին հաւաքել զօրքը եւ օգնութիւն ցոյց տալ իր դաշնակիցներուն: Ումարը, գիտնալով այդ դաշինքի մասին, օգտուեցաւ այդ ձախողումէն: Ան միանգամից ուղղեց ուժերու մեծ մասը Բիւզանդական կայսրութեան դէմ [[Յարմուք գետ (արեւմտահայերէն)|Յարմուք գետի]] ափին: Միաժամանակ խալիֆը առաջարկեց Հազկերտին իսլամութիւն ընդունիլ եւ հաշտութիւն կնքել: Հերակլիոս կայսրը հրամայած էր բիւզանդական զօրքերու գերագոյն հրամանատար հայազգի Վահանին չյարձակիլ արաբներու վրայ, քանի դեռ ան չէր ստացած այդպիսի հրաման անձամբ կայսրէն: Սակայն օգոստոս [[636]] թուականին [[Վահան (արեւմտահայերէն)|Վահանը]] յարձակեցաւ եւ պարտութիւն կրեց<ref>Սերաթ-ի-Հազրաթ Ումար-ի-Ֆարուք, Մուհամմադ Ալիաս Աադիլի կողմից, էջ 67</ref>:

 

 

== Միջագետքի նուաճումը (636–638) ==

Սակայն պարսիկները այլ ձեւով կը մտածէին: Կայսերական պարսիկներու հպարտութեանը հարուած հասած էր արաբներու կողմէն եւ անոնք չէին կրնար թոյլ տալ իրենց հողերու գրաւումը<ref>Իսլամական ճարտարապետության բառարան, Անդրյու Պետերսեն, էջ 120</ref>:

 

 

Ումարը տեղեկացաւ զօրքերու կեդրոնացման մասին եւ ստիպուած զօրք ուղարկեց անոնց դէմ<ref>Հռոմի թշնամիները 3. Պարթևներն ու Սասանյանները, Պիտեր Վիլկոքս, էջ 4</ref>: Խալիֆը հասկցաւ, որ քանի դեռ պարսիկները ունին պետականութիւն, անոնք մշտապես կը փորձեն ետ գրաւել կորսնցուցած տարածքները: քանի մը արաբական զօրքերու հրամայուեցաւ հաւաքուիլ Նահավանդի մօտ: Չնայած Ումարը դարձեալ ցանկացաւ անձամբ ղեկավարել զօրքը, անոր խորհուրդ տուին մնալ Մեդինայի եւ զօրքերու հրամանատար նշանակել որեւէ փորձառու զօրավարի: Դեկտեմբեր [[642]] թուականին պարսիկները ջախջախուեցան Նահաուանդի ճակատամարտին: Անոնցմէ ետք արաբները հեշտութեամբ գրաւեցին Համադանը:

== Պարսկաստանի նուաճումը (642–651) ==

Քանի մը տարի ետք Ումարը ընդունեց նոր, յարձակողական ռազմավարութիւն<ref>Ալ Ֆարուք, Ումար, Մուհամմադ Հուսայն Հակալ. գլուխ 18, էջ 130</ref> եւ պատրաստուեցաւ աւարտին հասնիլ Սասանեան Պարսկաստանի նուաճումը: Նիհաուանդի ճակատամարտը իսլամի պատմութեան ամենավճռական յաղթանակներէն էր<ref name="autogenerated1">Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը, Ա. Ի. Ակրամ, գլուխ 10, ISBN 978-0-19-597713-4</ref>: Ճակատամարտը Պարսկաստանի նուաճման բանալին էր: Պարտութենէն ետք Հազկերտը կը շրջէր երկրով մէկ եւ կը փորձէր նոր զօրք հաւաքել: Սակայն այդ մէկը չյաջողեցաւ: Ումարը կը փորձէր բռնել կամ սպանել Հազկերտին:

 

== Ծանօթագրութիւններ ==