«Զեւս» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

[[Պատկեր:Zeus Otricoli Pio-Clementino Inv257.jpg|մինի|աջից|140px|Զեւսի 4^-րդ դարու քանդակի հռոմէական պատճէն]]

'''Զեւս''' կամ '''Տիաս''' ({{lang-el|Ζεύς}}, Δίας)<ref>Դասական Ատտիկայի [[յունարէն]]</ref>, Հին Յունական դիցաբանութեան երկինքի եւ ամպրոպի աստուած. Ողիմպոսի աստուածներուն կառավարիչ: Ան Հռոմէական դիցաբանութեան մէջ համապատասխանն է ԼուսընթագինԼուսնթագին ''Juppiter'', հայկականին՝ Արամազդ, իսկ ուրիշ ժողովուրդներու՝ Ինտրա, Փերուն, Թոր ու Օտին:<ref name="Berry1996p20">{{cite book|author=Thomas Berry|title=Religions of India: Hinduism, Yoga, Buddhism|url=https://books.google.am/books?id=ouWxrcybsxIC&pg=PA20 |year=1996|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-10781-5|pages=20–21}}</ref><ref>{{cite book|author=T. N. Madan|title=The Hinduism Omnibus|url=https://books.google.am/books?id=EUsqAAAAYAAJ|year=2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-566411-9|page=81}}</ref><ref>{{cite book|author=Sukumari Bhattacharji|title=The Indian Theogony|url=https://books.google.am/books?id=lDc9AAAAIAAJ&pg=PA280|year=2015|publisher=Cambridge University Press|pages=280–281}}</ref>: Զեւսը կրտսեր զաւակն է Քրոնոսի եւ Ռէայի: Ըստ յունական առասպելին ան ամուսնացած էր Հերային (կամ աւելի պարզ՝ Իրա) հետ։

Ունեցած է բազմաթիւ զաւակներ՝ կիներէն եւ ժամանակաւոր սիրուհիներէն․ ամենածանօթ աստուած-զաւակներն են՝ Փերսեֆոնի ''Περσεφόνη'', Արուսեակ ''Ἀφροδίτη'', Արիս ''Άρης'', Հեպէ ''Ήβη,'' Իֆեստոս ''Ήφαιστος,'' Հեռմես ''Ερμής ,'' Տիոնիսոս ''Διόνυσος ,'' Ափոլոն ''Απόλλωνας'' , Արթեմիս ''Ἄρτεμις'' , Աթինա ''Αθηνά'' , ՀեռակլիսՀեռաքլիս (Իրաքլիս) ''Ηρακλής'', Փերսէաս ''Περσέας'', 9 Մուսաները ''Μούσες'' եւ այլն։ այլն<ref name="Hamilton1942">{{cite book|last=Hamilton|first=Edith|title=Mythology|publisher=Back Bay Books|location=New York|year=1942|edition=1998|page=467|isbn=978-0-316-34114-1}}</ref><ref>9 Մուսաները {{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20060219200224/http://www.mythologia.8m.com/mouses.html|title=ΟΙ ΜΟΥΣΕΣ - MOUSES|date=2006-02-19|website=web.archive.org|accessdate=2020-06-12}}</ref>:

Տիաս, հին յունարէնով՝ Զեւս։ Հին յունարէնի մէջ Զեւս անունը հոլովումի ընթացքին «Տիոսին» (''του Διός)'' կը դառնայ․ այս հոլովումէն կ՛առաջանայ նոր յունարէնի Տիաս անունը։ Բառին ստուգաբանութիւնը հետեւեալն է․-

Կ՛առաջանայ հնդեւրոպական''*Dyēus'' բառէն։ Ըստ լեզուաբաններուն յառաջ կու գայ առաջին հնդ-եւրոպականհնդեւրոպական ցերեկի աստուծոյ *''Dyeus ph₂tēr'' անունէն։ Այս բառը առաջ եկած է ''dyeu (''շողալ) եւ ''div (''երկինք)․ տուած է նաեւ յունարէնի ''Θεός'' (Աստուած) բառը, լատիներէն՝ ''Deus'', Վետերէն (''Veda)'' ''Dyaus'', Գերմաներէն''Tiwaz,'' Կաէլեան(''Gaeil'' )՝ ''Dia,'' Հին իրլանտերէն ''Dia,'' որ «Աստուած» եւ «Օր» կը նշանակէ։ Անունը կը գտնենք նաեւ ուրիշ հնդեւրոպական ժողովուրդներուն մէջ․ Հնդիկներհնդիկներ, Լատինլատին եւ այլն։

Յունարէն «Զեւս Հայր» ''Ζευς πατήρ'' ասացուածքը կը համապատասխանէ հռոմէացիներուն ''Diespiter (Juppiter)'' -ին, հին հնդիկներուն ''Dyaus Pita-''ին. ՆոյննՆոյն արմատէն առաջացած է նաեւ անգլերէն ''day'' բառը, որ «օր» կը նշանակէ։

Հին յոյները յաճախ երդում կու տային Տիասին անունով․ Μὰ τὸν Δία / ''Mà tòn Día'' եւ Nὴ τὸν Δία / ''Nề tòn Día'' ասացուացքով (մեր՝ «Աստուած վկայ»)։ <ref>[https://www.etymonline.com/word/day Արցանց ստուգաբանութիւն - օր- {{ref-en}}]</ref><ref>[https://archive.org/stream/Dictionnaire-Etymologique-Grec Յունարէն լեզուի բառերու ստուգաբանութիւն, Klincksieck հրատարակութիւն,{{ref-fr}}]</ref><ref>[https://el.wiktionary.org/wiki/%CE%96%CE%B5%CF%8D%CF%82 Ուիքի բառարան, Զեւս/Տիաս {{ref-el}}]</ref>:

[[Պատկեր:Idäische_Grotte_11.JPG|մինի|180px|Իտա լերան քարանձաւի մուտքը ծանօթ իբրեւ՝«Զեւսին քարայրը», ուր Ռէան պահած է մանուկ Զեւսը․Զեւսը|alt=|ձախից]]

Տիտան Քրոնոսի եւ Ռէայի ամուսնութենէն ծնած են Տիմիթրան, Հերան, Պղուտոնը (Փլութոն), Էսթիան եւ Փոսիտոնը։ Սակայն Քրոնոս զանոնք կը կլլէ՝ անմիջապէս երբ կը ծնին, վախնալով որ անոնք զինք պիտի սպաննենսպանեն եւ տիրանան իր գահին (Ղէայէն եւ Ուրանոսէն իմացած էր թէ իր մանչ զաւակը զայն պիտի տապալէ, ինչպէս ան հօրը ըրած էր): Երբ Զեւսին ծնունդը կը մօտենայ, Ռէան իր ծնողքի՝ Ուրանոս-Երկինքի եւ Ղէա-Երկրի խուհուրդին կը հետեւի․ կը հեռանայ եւ կ՛ապաստանի [[Կրետէ]] կղզին, ուր Զեւսը կը ծնի եւ Ռէան զայն կը պահէ Փսիլորիթիս ''Ψηλορείτης'' լերնաշղթային Իտա լերան ''Ίδα'' (2456 մ․) քարայրին մէջ, իսկ Քրոնոսին կը յանձնէ շորերու մէջ փաթթուած ժայռի կտոր մը, որ ան անմիջապէս կը կլլէ:<ref>{{Cite book|title=Mythology: Myths, Legends, & Fantasy|year=2003|publisher=Sweet Water Press|isbn=9781468265903|page=21|chapter=Greek and Roman Mythology.}}</ref>:

* Շնագի ''Κυνοσούρα'' անունով յաւերժահարս մը, որուն Զեւսը իբրեւ երախտագիտութիւն, կը զետեղէ աստղերուն միջեւ (փոքր արջ՝ հիւսիսային բեւեռի աստեղատուն)։

* Հովիւներու ընտանիք մը, խոստումովխոստումով՝ թէ իրենց հօտը գայլերէն պիտի փրկուի։[[Պատկեր:Mountain Olympus snowy.JPG|մինի|Ողիմպոս լեռը, արեւմուտքէն դիտուած]]

Տիաս չափահաս դառնալով Քրոնոսին կը պարտադրէ փսխել նախ քարը, ապա եղբայրները՝ ըստ կլլած շարքով։ Կարգ մը առապելներ կը պատմեն թէ Ովկիանիա Միթիսը Քրոնոսին կու տայ փսխել յառաջացնող հեղուկ մը, որպէսզի ան դուրս տայ նորածինները։

Ապա Տիաս, եղբայրներուն, Հսկաներուն ''Γίγαντες'' (Ղիղանտես), Կիկլոպներուն ''Κύκλωπε''ς եւ Էքաթօհիրես/ներուն ''Εκατόγχειρες'' (հարիւր ձեռք ունեցողներ) հետ Տիտաններու կռիւինկռիւի ''Τιτανομαχία'' ընթացքին Քրոնոսին եւ մնացեալ Տիտաններուն կը տապալէ:

Ըստ Իսիոտոյին ''Ησίοδος,'' Տիաս (Զեւս) եւ եղբայրները կը կռուին Երկրին իշխելու համար։ Անոնք Ողիմպոս ''Όλυμπος'' լեռէնլեռնէն կ՛արշաւեն Տիտաններուն, որոնք ամրացուած են Օթրիս ''Όθρυς'' լերան։ Այս պատերազմը 10 տարի կը տեւէ։ Ի վերջոյ, Ղէան Զեւսին կը խրատէ Տարտարոս Τάρταρα (վարի աշխարհի երկրորդական աստուած) իջնել, որպէսզի Տիտաններուն եղբայրները՝ Կիկլոփները եւ Էքաթօհիրեսները գերութենէն ազատէ։ Ան նախ կը կռուի առասպելի հրէշ Քապիին ''Κάμπη'' դէմ եւ կը յաղթէ։ Կ՛ազատէ Կիկլոփները եւ Էքաթօհիրեսները, որոնք կը զինակցին հետը։

Անոնք իրենց երախտագիտութիւնը կը յայտնեն զանազան շնորհումներով։ Կիկլոփները Արիին եւ Փոսիտոնային զէնքեր կու տան, իսկ Զեւսին կը մատակարարեն կայծակներով, որոտումով եւ մուրճով, որոնք այդ օրէն սկսեալ անոր ուժին խորհրդանիշը կը դառնան։ Կռիւին Էքաթօհիրեսները Զեւսին կ՛ընկերակցին եւ իրենց օգնութեամբ աստուածները Տիտաններուն կը յաղթեն եւ Տարտարոս կը նետեն, պահակ դնելով Էքաթօհիրեսներուն։ Քրոնոսը կը բանտարկեն Տիտաններուն հետ եւ անոր հսկիչ կը նշանակեն Իրիկունը ''Νύχτα''։ Բաւական ժամանակ ետք, Քրոնոսին ներում կը շնորհուի եւ Եղիւսեան դաշտերուն ''Ηλύσια Πεδία'' անոր թագաւոր կը նշանակեն․ ան հոն դարաւոր կը քնանայ։ Ապա Տիաս, Ղէային պատուէրով, աստուածներուն պետը կը դառնայ եւ աշխարհը երեք թագաւորութիւններու կը բաժնէ․ Երկինք, Ծով եւ Վարի աշխարհ։ Անոնց պետ կը նշանակէ ինքզինքը (Երկինք), Փոսիտոնասը (Ծով) եւ Ատին (Վարի աշխարհ)։ [[Պատկեր:Greek trinity.png|մինի|Երեք աստուածները․ Զեւս՝ Երկինքի, Փոսիտոնաս՝ Ծովուն եւ Ատիս՝ Վարի աշխարհին]]

Հսկաները կը սպառնան Զեւսին (Տիա ''Δία'') թագաւորութեան։ Անոնք Ղէային դրդումով կ՛ ուզենկ՛ուզեն Տիտաններուն պարտութեան վրէժը լուծել։ Այս կռիւին ալ Տիաս յաղթական է․ Ողիմպոսի աստուածները, ՀեռակլեսինՀեռաքլեսին եւ Տիոնիսոսին օգնութեամբ կը կռուին եւ կը յաղթեն Հսկաներուն։Հսկաներուն<ref>[https://www.gottwein.de/Grie/apollod/apollod10403.php Հսկաներու կռիւը {{ref-fr}}]</ref><ref>[https://theogonia.gr/cosmogonia/isiodos.htm Աշխարհարածնունդի առասպելներ․ Իսիոտոս {{ref-el}}]</ref> <ref>[https://theogonia.gr/cosmogonia/apollodoros.htm Աշխարհարածնունդի առասպելներ․ Ափոլոտորոս {{ref-el}}]</ref><ref>[https://theogonia.gr/cosmogonia/omiros.htm Աշխարհարածնունդի առասպելներ․ Աստուածնունդը ըստ Հոմեռոսի{{ref-el}}]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20100531022355/http://www.theoi.com/Olympios/Zeus.html Զեւս, աստուածներուն թագաւորը {{ref-en}}]</ref>:

Ըստ Իսիոտոյին, Տիասին առաջին կինը Միթիսն է, հմտութեան աստուածուհին։ Ղէան կը զգուշացնէ Տիասը թէ անոնց մանչ զաւակը օր մը զայն պիտի տապալէ։ Տիասը յղի Միթիսը կը կլլէ եւ այդ իսկ պատճառով զօրաւոր գլխացաւ կ՛ունենայ։ Իֆեստոս օգնութեան կը փութայ եւ կ՛օգնէ Աթինային ծնունդին։ Աթինան զինուած, Տիասին գլխէն դուրս կը ցատկէ։

Միթիսին կը յաջորդէ Թեմիսը։ Տիասին թագաւորութիւնը կ՛ամրապնտուի․կ՛ամրապնդուի․ կ՛ունենայ կանոններ պարզ մարդոց եւ աստուածներուն համար։ Առասպելին մէջ, Թեմիսն է որ կ՛օրէնսդրէ։ Կը ներկայացնէ արդարութիւնը, որ սուրբ է եւ կը վերաբերի նաեւ աստուածներուն․ արդարութիւնը անոնցմէ եւ անոնց կամքէն՝ վեր է։ Թեմիս կը ներկայացուի իբրեւ բնականոն կեանքի, կարգ կանոնին, բարոյական կանոններուն եւ մօրմէն՝ Ղէա, ժառանգած գուշակութեան աստուածուհի։ Նշուածներուն համաձայն, անոր աղջիկները պահապաններն են կարգ ու կանոնին։ Բնականոնութեան՝ Օրես/ները ((''Ώρες''=Ժամերը)․ կը ներկայացնեն եղանակները, իրենց ճշգրիտ փոխանակութեամբ), բարոյականութեան՝ Էվնոմիա ''Ευνομία(=''Համերաշխութիւն), Տիքի ''Δίκη(=''Դատ) եւ Իրինի ''Ειρήνη(=''Խաղաղութիւն)'','' որոնք կը կազմեն ընկերութեան գերագոյն ինչքներըինչքերը, նաեւ Միրեսերը` Քլօթօ ''Κλωθώ'', Լահեսիս ''Λάχεσις'' եւ Աթրոփոս ''Άτροπος'', որոնք կը պատկերացնէին իւրաքանչիւր մարդու ճակատագիրը եւ որոնց հայրը՝ Տիաս, անոնց յանձնած է ինչքերը մարդոց բաժնելու պարտականութիւնը եւ վերջապէս յաւերժահարսերը ''Νύμφες'' եւ կոյս Ասթրէա ''Αστραία''՝ նոյնպէս արդարութեան պատկերացումը։

[[Պատկեր:The Temple of Olympian Zeus, September 2019.jpg|մինի|Ողիմպիա (Օլիմպիու) Զեւսին տաճարը, [[Աթէնք]]․ կը կոչուի՝ «Սթիլես Օլիմպիու Տիոս»․ նկարուած ԱքրոփոլիինԱքրոփոլի ժայռէն, ]]

Տիասին երրորդ կինը՝ Իրա (Հեռա), իր քոյրն ու կինն է։ Միասին կ՛ունենան երեք զաւակներ․ Արի, Իվի եւ Իֆեստոս։ Ըստ առասպելի մը, Իրան նախանձութենէն մինակը Իֆեստոյին ծնունդ կու տայ, հակադարձելով Տիասին՝ որմէ Աթինան կը ծնի։ Նոյնպէս, իրենց զաւակները աստուածներ են՝ Իլիթիան ''Ειλείθυια'' (ծննդաբերութեան), Արղիս ''Άργης'' (պատերազմի - յարձակման) եւ Էրիտա ''Έριδα'' (նախանձութեան, գժտութեան, բանակռիւի եւ կռիւի)։

Իրենց աղմկասէր կեանքը լեցուն է խարդախութիւններով եւ մախանքներով։ Կ՛ընդգրկէ նաեւ մէկը միւսին դէմ դաւադրութիւններ եւ կամ միւսին կամքին դէմ թշնամութիւն։ Կը պատմուի թէ զոյգին թշնամութիւնը շարունակաութիւննշարունակութիւնն է Երկինքի եւ Ղէայի մրցակցութեան․ նահապետական տարիներուն արական սեռի կամեցողութիւնը իգականին տիրելու։ Բազմաթիւ առասպելներ կը պատմեն թէ Իրան կը նախանձի Տիասի սեռային յաջողութիւններուն վրայ եւ կը թշնամանայ վերջինին սիրահարներուն եւ անոնց զաւակներուն։ Մէկ ամբողջ տարուայ համար, յաւերժահարս մը Իխօ անունով, Տիասին կողմէ պարտականութիւն կ՛ունենայ անդադար խօսելով Իրային ուշադրութիւնը գրաւել։ Սակայն երբ Իրան խարդախութիւնը կը հասկնայ, զայն ուրիշներու խօսքերը կրկնելու կ՛անիծէ։

Տիաս ունենալով բազմաթիւ սիրածներ, կ՛ունենայ նաեւ բազմաթիւ զաւակներ։ Առասպելներ կը պատմեն թէ ան բազմիցս կը կերպանայ, որպէսզի սիրածներուն միանայ։ Զաւակներն են․-

Նաեւ՝ Քորիվանդես, Էփաֆոս, Էնտիմիօն, Թիթիոս, Վրիթոմարթիս, Զաղրեւս, Քար, Քուրիտես, Քրաթոս, Քրիս, Մինոաս, Րատամանթիս, Սարփիտոնաս, Ղրէքոս, Էլլին, Ահէոս, Միրմիտոն, Մաղնիս, Մաքետոն, Վիթինոս, Տարտանոս, Թիվի, Ասօփոս, Ամֆիօն, Զիթոս, Լօքրոս, Օրհոմենոս, Թրոֆօնիոս, ՀեռակլեսՀեռաքլես, Արղոս, Փերսէաս, Նեմէա, Լաքետէմօն, Օրէա էլենի, Տիոսքուրի (Քասթոր եւ ՓոլիտեվքիսՓոլիտեւքիս), Արքաս, Մեղարոս եւ էաքոս։