«Արագած» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Արագած''', [[Հայաստանի Հանրապետութիւն|Հայաստանի Հանրապետութեան]] ամենաբարձր կէտը, բարձրութիւնը՝ 4090.1 մեթր<ref>{{Cite web|title = Արագած - ArmGeo - Armenian Geographic|url = http://www.armgeo.am/aragats/|website = ArmGeo - Armenian Geographic|accessdate = 2015-11-19|language = en-US}}</ref>։: Այն շրջապատէն մեկուսացած, վահանաձեւ փռուած զանգուած մըն է՝ մօտ 200 ք.մ. շրջագիծով։շրջագիծով: Իր վահանակերպ տարածուած լանջերուն հետ միասին կը գրաւէ մօտ 4000 քմ² տարածութիւն՝ Արարատեան ու [[Շիրակի Դաշտ (արեւմտահայերէն)|Շիրակի դաշտ]]երուն, Ախուրեան ու [[Քասախ գետ (արեւմտահայերէն)|Քասախ գետ]]երու միջեւ։միջեւ: Երեք կողմէն անոր դրացի են հիւսիսէն՝ Շարայի, արեւելքէն՝ Արայի, հարաւ-արեւմուտքէն՝ Մեծ Արտենիի լեռները։լեռները: Եղած է պատմական [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ Հայք]]ի Արագածոտն, Շիրակ եւ Նիգ գաւառներու սահմաններուն մէջ։մէջ: Այժմ կը մտնէ Արագածոտնի եւ [[Շիրակի մարզ (արեւմտահայերէն)|Շիրակի մարզ]]երու տարածքին մէջ եւ ունի կեդրոնական դիրք։դիրք:

Արագած անուան ծագումը կապած են [[Հայկ Նահապետ (արեւմտահայերէն)|Հայկ]]ի որդի Արամանեակի կամ ալ Արա աստուծոյ անուններուն հետ (Արագած՝ Արայի գահ)։:

Արագածն անցեալին եղած է աշխարհի ամենախոշոր [[Հրաբուխ (արեւմտահայերէն)|հրաբուխ]]ներէն մէկը։մէկը: Ունի 400 մ խորութեամբ եւ 3 քմ տրամագիծով հսկայ խառնարան, որուն քայքայուած պատերուն մնացորդները կը կազմեն լերան չորս կատարները։կատարները: [[Խառնարան (արեւմտահայերէն)|Խառնարան]]ը հարաւ-արեւելեան կողմէն բաց է եւ կը կապուի շրջապատին։շրջապատին: Կատարները կիսաբոլոր դասաւորուած եւ կը կազմեն 270 աստիճանի աղեղ։աղեղ: Ամենաբարձրը հիւսիսային կատարն է (4090.1 մեթր)։: Այնուհետեւ արեւմտեանը՝ 3995.3 մեթր, արեւելեանը՝ 3908.2 մ եւ հարաւայինը՝ 3887,8 մ։մ: Խառնարանը ջուր ամբարելու մեծ աւազան է։է: Այստեղէն սկիզբ առած է [[Քասախ Գետ (արեւմտահայերէն)|Քասախ]]ի վտակ Գեղարոտ գետը։գետը:

Արագածի յաւերժական ձիւնի ծածկոյթը մօտ 6 քմ² է։է: Լեռն ունի քանի մը փոքր սառոյցէ դաշտեր, որոնցմէ ամենամեծը (1,5 քմ մակերեսով) խառնարանին մէջ է։է: Սառոյցէ դաշտերը կը սնեն Քասախի վտակներէն Գեղարոտը։Գեղարոտը:

Եթէ Արագածի ատամնաձեւ գագաթները ուղղաձիգ են (յատկապէս հիւսիսային կատարը, որ բաւական դժուարամատոյց է վերելքի համար), ապա լանջերը մեղմ թեքութիւն ունին, որոնք փռուած են գագաթներուն շուրջ հսկայական տարածութիւններու վրայ՝ տեղ-տեղ կազմելով ընդարձակ բարձրավանդակներ, սարաւանդներ, հարթութիւններ ([[Ապարանի Դաշտ (արեւմտահայերէն)|Ապարանի դաշտ]]ը, [[Կարմրաշէն]]ի, [[Շամիրամի Սարաւանդ|Շամիրամի սարահարթեր]]ը, Օհանաւանի, Մարալիկի սարաւանդները եւայլն), մասնատուած են ճառագայթաձեւ տարածուող խոր հովիտներով, կիրճերով, հեղեղատներով։հեղեղատներով: Լանջերուն կան նաեւ հրաբուխային ծագում ունեցող կոնաձեւ բարձրութիւններ (Փոքր Արտենի, Իրինդ, Կարմրաթառ, Դաշտաքար եւ այլն)։:

Արագածի մերձակայքը ցրուած են բազմաթիւ մակաբուծային կոներ (parasitic cones կամ cockle ), որոնք անցեալին պարբերաբար արտավիժած են հրաբուխային նիւթեր։նիւթեր: Հրաբխային ժայթքումներու հետեւանքով Արագածի լանջերը հսկայական տարածութեան վրայ (նեռարեալ մինչեւ ստորին փէշերը) ծածկուած են լաւաներով։լաւաներով: Արագածը հարուստ է հրաբխային ծագում ունեցող օգտակար հանածոներով ([[Տուֆ (արեւմտահայերէն)|տուֆ]], պեմզա «լատ.՝ pumex` փրփուր, չեչաքար», որսիդ. «Ֆրանս.՝ perlite, perle` մարգարիտ» եւայլն։եւայլն: Արագածի գագաթներուն մշտական [[Ձիւն (արեւմտահայերէն)|ձիւն]] նստած է, իսկ փէշերուն կ՛արտայայտուին տարուան բոլոր եղանակները՝ իրենց նրբերանգներով։նրբերանգներով: Լեռնային շրջաններուն կլիման կը փոխուի ըստ բարձրութիւններուն. մերձգագաթային գօտին զով է, իսկ գագաթը ամռան նոյնիսկ ցուրտ է ։:

Արագածը յայտնի է իր սառնորակ աղբիւրներով, որոնք ձիւնահալի ջուրերու ու սառնադաշտերու հետ միասին սկիզբ տուած են շարք մը [[Գետեր (արեւմտահայերէն)|գետեր]]ու ու գետակներու ([[Գեղարոտ (արեւմտահայերէն)|Գեղարոտ]], [[Ամբերդ (արեւմտահայերէն)|Ամբերդ]], Մանթաշ, Նարիշդ, [[Գետաձոր (արեւմտահայերէն)|Գետաձոր]], [[Ծաղկահովիտ (արեւմտահայերէն)|Ծաղկահովիտ]] եւ այլն)։: Արագածի [[Ընդերք (արեւմտահայերէն)|ընդերք]]ի ջուրերով կը սնուի նաեւ Մեծամօր լիճը։լիճը: Գագաթին եւ լանջերուն կան քանի մը տասնեակ գեղատեսիլ լճակներ (Քարի, Ամբերդի, [[Լեսինգ (լիճ, արեւմտահայերէն)|Լեսինգ]]ի եւ այլն)։: Անոնցմէ ամենամեծը [[Քարի Լիճ (արեւմտահայերէն)|Քարի լիճն]] է, որ ունի քաղցրահամ ջուր եւ 3200 մ բարձրութեան վրայ է։է: Լիճին, առանձնապէս, հրապոյր կու տան շրջակայ ալպեան մարգագետիները, բազմագոյն ծաղիկները, լեռնային մաքուր օդը եւ Արագածի ձիւնափայլ գագաթի մերձակցութիւնը։մերձակցութիւնը:

Ճոխ բուսականութեամբ ծածկուած հիասքանչ գետահովիտներով ու ձորակներով հոսող գետերը տեղ-տեղ կ՝ առաջացնեն [[ջրվէժ]]ներու սահանքներ։սահանքներ:

Լերան շրջակայքը գտնուող քաղաքներէն են [[Աշտարակ (արեւմտահայերէն)|Աշտարակ]]ը՝ հարաւ-արեւելքին, [[Ապարան (արեւմտահայերէն)|Ապարան]]ը՝ հիւսիս-արեւելքին, [[Արթիկ (արեւմտահայերէն)|Արթիկ]]ը՝ հիւսիս-արեւմուտքին եւ [[Թալին (արեւմտահայերէն)|Թալին]]ը՝ հարաւ-արեւմուտքին։արեւմուտքին: Լերան միւս կողմերը կան այլ քաղաքներ եւ գիւղեր։գիւղեր:

[[Աւանդութիւն]]ը կը պատմէ, թէ հայոց լեռները ժամանակ մը յաղթանդամ ու հսկայ եղբայրներ եղած են։են: Ամէն օր վաղ առաւօտուն արթննալով՝ անոնք սովորութիւն են ունեցած են նախ կապել իրենց գօտիները եւ ետքը միայն ողջունել զիրար։զիրար: Ժամանակը կ՝ անցնի։անցնի: Եղբայրները կը ծերանան, կըսկսին աւելի ուշ արթննալ։արթննալ: Օր մըն ալ արթնանալով՝ անոնք հակառակ իրենց սովորութեան՝ կը մոռնան նախ գօտիները կապելը եւ կը բարեւեն զիրար։զիրար: Աստուած տեսնելով այդ՝ կը բարկանայ, կը պատժէ եղբայրներուն։եղբայրներուն: Անոնք կը քարանան՝ կը դառնան լեռներ, գօտիները կը դառնան կանաչ դաշտեր, իսկ քարացած եղբայրներու արցունքները կը դառնան անմահական աղբիւրներ։աղբիւրներ:

Այդ հսկաներուն մեծութեամբ չորրորդը Արագածն է՝ Մեծ Մասիսէն, Սաւալանէն եւ [[Սիփան (արեւմտահայերէն)|Սիփան]]էն ետք։ետք:

Արագածի մեղմաթեք լանջերը շատ ջրառատ են, բերրի, ծածկուած ալբեան մարգագետիններով, արօտավայրերով։արօտավայրերով: Այս տեսակետէն Արագածը Մասիսին հակոտնեան է։է: Իզուր չէ, որ ժողովուրդը կը պատմեն հետեւեալ աւանդութիւնը։աւանդութիւնը:

Ժամանակին Մասիսն ու Արագածը շատ սիրով քոյրեր եղած են։են: Օր մը, ինչպէս կը պատահի, անոնք կը կռուին։կռուին: Մէկը կ՝ ըսէ՝ «Ես եմ լաւը, աւելի բարձրը», միւսը թէ՝ «Ես քեզմէ եւ՛ աւելի բարձր եմ, եւ՛ աւելի գեղեցիկ»։: Շտապ կը հասնի [[Մարութա (արեւմտահայերէն)|Մարութա լեռ]]ը եւ կը փորձէ հաշտեցնել քոյրերուն։քոյրերուն: Տեսնելով, որ անկարող է խաղաղութիւն վերահաստատել, կը ձգէ եւ կը հեռանայ եւ կ՝ անիծէ անոնց։անոնց: Չարագուշակ էր իր անէծքը. «Թող Մասիսն ու Արագածն այնպէս բաժնուին իրարմէ, որ ալ երբեք չհանդիպին»։: Իր կարգին Մասիսը Արագածին կ՝ անիծէ, որ երբեք վիշտը դուրս չգայ իր սրտէն, եւ արցունքը չպակսի աչքերէն։աչքերէն: Արագածն ալ Մասիսին կ՝ անիծէ, որ վշտէն չորնայ, աշխարհի երեսին մարդ չբարձրանայ իր կատարը, վրան մատաղ չմորթուի։չմորթուի: Այդպէս ալ կը կատարուի։կատարուի: Արագածի գագաթին արցունքէն լիճ կը գոյանայ, փեշերէն հազարաւոր աղբիւրներ կը բխին։բխին: Իսկ Մասիսը կը ցամքի, կը չորնայ, ոչ ոք չի բարձրանար գագաթը, ո՛չ ալ մատաղ կը մորթուի այնտեղ։այնտեղ: