«Խոսրովի Անտառ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Խոսրովի անտառ պետական արգելոց''' (նաեւ '''Խոսրովի անտառ'''), պետութեան կողմէ պահպանուող տարածք՝ [[Հայաստան]]ի [[Արարատի մարզ]]ին<ref>Հայաստանի Հանրապետութեան Ֆիզիկաաշխարհագրական արժէքներու համառօտ տեղեկատու-բառարան, Երեւան, «Գեոդէզիայի եւ քարտէսագրութեան կենտրոն ՊՈԱԿ», 2007, էջ 56 — 150 էջ</ref> մէջ: Ստեղծուած է 330-338-ականներուն թուականներուն՝ [[Խոսրով Բ. Կոտակ]] թագաւորին կողմէ ստեղծուած անտառիանտառին տարածքիտարածքին մէկ մասին վրայ։ Անիկա ունի շուրջ 1700 տարուան պատմութիւն: Արգելոցին ներկայի տարածքը պատմական անցեալին գտնուած է [[Մեծ Հայք]]ի [[Այրարատ|Այրարատ նահանգին մէջ]]<ref>[https://nabu.am/hy/news/114 Խոսրովի անտառ]</ref>:

«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցը հիմնուած է Սեպտեմբեր 1958-ին եւ կ'ընդգրկէ շուրջ 23213,5 հա, ծովու մակարդակէն 700-էն 2800 մ բարձրութիւններու վրայ եւ կազմուած է Գառնի (4253 հա), Կաքաւաբերդ (4745 հա), Խոսրով (6860,8 հա) եւ Խաչաձոր (7354,7 հա ) տեղամասերէն<ref name=":0">Խանջեան Նազիկ (2009)։ ''Խոսրովի անտառ արգելոց''։ էջ 12</ref>: Խոսրովի արգելոցը ստեղծուած է պահպանելու համար գիհիի (Juniperus polycarpos) եւ կաղնիի (Quercus macranthera) անտառները, չոր նոսրանտառային, կիսանապատային եւ փռիւգական տեղամասերը, ինչպէս նաեւ հազուագիւտ անասուններու եւ բոյսերու հիմնապաշարը: Արգելոցը տեղակայուած է Հայաստանի Արարատի մարզի հիւսիսարեւելեան մասին մէջ, [[Գեղամայ լեռներ|Գեղամայ]] լեռնավահանին եւ Մերձարաքսեան ծալքաբեկորաւոր լեռնաշղթաներու միջեւ։ Խոսրովի անտառ պետական արգելոցը կը գտնուի «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» ՊՈԱԿ-ի ենթակայութեան տակ։ 26 Օգոստոս 2013-ին «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» ՊՈԱԿ-ին շնորհուած է Պահպանուող տարածքներու Եւրոպական վկայական<ref name=":1">[http://khosrovreserve.am/wp-content/uploads/2015/04/diplom-11.jpg «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» ՊՈԱԿ շնորհուած է Պահպանուող տարածքների Եւրոպական տիպլոմ]</ref>:

Արգելոցին գիտական, գործնական եւ կազմակերպչական աշխատանքները 2002-էն կ'իրականացուին ՀՀ բնապահպանութեան նախարարութեան «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» պետական ոչ առեւտրային կազմակերպութեան կողմէ, որուն ենթակայութեան տակ կը գտնուին՝

* «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցը, որ կազմուած է 4 տեղամասերէ՝ Գառնի (4253 հա), Կաքաւաբերդ (4745 հա), Խոսրով (6860,8 հա), եւ Խաչաձոր (7354,7 հա ) տեղամասերէն<ref name=":0" />:,

* «Գոռաւանի աւազուտներ» պետական արգելավայր՝ 95,99 հա,

«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցը կը գտնուի Արարատի մարզին մէջ, Գեղամայ լեռնավահանիլեռնավահանին հարաւային հատուածիհատուածին բարձրադիր լեռնաբազուկներուլեռնաբազուկներուն՝ Ուղտուպար, Տասանորդ (Դահնակ), Խոսրովասար եւ լեռնային համեմատաբար ցած համակարգի Արարատեան դաշտիդաշտին արեւելեան կողմէ երիզող Երանոսի եւ Երախի լեռներուլեռներուն եւ անոնց լեռնաբազուկներուլեռնաբազուկներուն վրայ։ Լեռնագագաթները, որոնք կը գտնուին համանուն լեռնաբազուկներու եւ լեռնաշղթաներու վրայ, հետեւեալն են. Ուղտուսար (3170 մ), Մանկունք (2927 մ), Տասանորդ (Դահնակ 2535 մ),Կոտուց (2061 մ), Խոսրովասար (1988 մ), Երանոս (1824 մ), Իլկասար (1462 մ), Երախ (1419 մ):

* ԱտիանտումԱտիանթում Վեներայի վարս (Adiantum capillus-veneris),

* Տերեփուկ Երեւանեան (Centaurea erivanensis)

* ՄինուարցիաՄինուարթիա կոշտածաղիկ (Minuartia screlantha)

* Ծվծվուկ աւազուտային (Silene arenosa)

* Գազ բթաթեփուկ (Astragalus amblolepis )

* Գազ բասիանիականպասիանիական (Astragalus Basianicus)

* Երեքօրնիկ պարսկական (Hesperis persica)

* ՏոմանթիաԹոմանթիա Դարեղեգիսի (Tomanthea daralaghezica)

* Տանձենի խոսրովեան (Pyrus chosrivica) եւ այլ տեսակներ: ՏարածքիՏարածքին մօտշուրջ 64%-ը կը զբաղեցնեն լեռնային չորասէր համակեցութիւնները, 16%-ը՝ անտառները, 20%-ը՝ թփուտները։

ԱրգելոցիԱրգելոցին տարածքին ծովու մակարդակէն 800մ մինչեւ 1200-1300 մ, երբեմն նոյնիսկ 1400 մ բարձրութիւններու վրայ կը տարածուին Կիսանապատայինկիսանապատային բուսականութիւնը՝ օշինտր բուրաւէտ (Artemisia ''fragrans'' ), օշան ծառանման (Salsola dendroides), աղածաղիկ նոսրատերեւ (Halanthium rarifolium), բորբոսատեսուկ գորշ (Eurotia ceratoides), տերեփուկ երեւանեան (Centaurea erevanensis), դաշտաւլուկ սոխուկային (Poa bulbosa), եղեսպակի (Salvia), կապարի (Capparis), դժնիկի (Rhamnus), փշամանդիկի (''Acantholepis'' ), գազերու (Astragalus), իշակաթնուկի (Euphorbia), կակաչի (Papaver) եւ այլ ցեղերու տեսակներ:

Կիսանապատային գոտիէնգօտիէն վեր՝ 1400-1700 մ բարձրութիւններու վրայ կը տարածուի Արմէնա-իրանական ֆրիգանան ([[յունարէն]] չորցած) իր բազմաթիւ տեսակներով:

Ֆրիգանան կը բնութագրուի բրեւիբրեւ չորասէր, ցածրահասակցած, խիտ ճիւղաւորուած, յաճախ փշոտ թփերութուփերու ու թփիկներու համակեցութիւն մը: ԱյնԱնիկա արգելոցին մէջ ներկայացուած է Ֆենցլի նշէնիինշենիի (Amygdalus fenzliana), մահալեբեանմահալեպեան եւ ալեհեր բալենիներու (Cerasus incana, mahlebi), ՊալլասիԲալլասի դժնիկի (Rhamnus pallasii), ասպիրակի (Spiraea), տանձենիի (Pyrus) աւելի յաճախ ուռատերեւ տեսակով: Նշուած տեսակներուն տեղ-տեղ կը զուգակցուին մերկատերեւ փռշնին (Celtis glabrata), բթատերեւ պիստակէնինպիստակենին (խնկէնիխնկենի (Pistacia mutica), դաբաղային աղտորը (սմախ Rhus ''coriaria'') , թալատերեւ զուգատէրեւըզուգատերեւը (Zygophyllum atriplicoides ), լեռնաչամիչը (Ephedraceae) եւ այլ տեսակներ: ԹփերըԹուփերը կ՛աճինկ'աճին ցաք ու ցրիւ, երբեք չեն առաջացներառանց համատարած ծածկոց մը յառաջացնելու:

ԱրգելոցիԱրգելոցին մէջ 1400-2200 մ.ծ.մ. բարձրութեան վրայ ներկայացուած են լեռնային տափաստանները, արիդ նոսրանտառները եւ կաղնիի անտառները:

ԱրգելոցիԱրգելոցին զարդը կը հանդիսանան երրորդական դարաշրջանի ռելիկտներ գիհիի եւ կաղնիի կղզիացած անտառները, որոնք բաւականինբաւական խիտ են յատկապէսյատկապէս՝ Խոսրով եւ Խաչաձոր տեղամասերըտեղամասերուն մէջ:

Արգելոցին մէջ կ՛աճիկ'աճի գիհիի 3 տեսակ՝ գիհի բազմապտուղ (Juniperus polycarpos C. Koch), գիհի երկարատեւ (Juniperus oblonga Bied) եւ գիհի ցածրաճդանդաղ աճող (Juniperus depressa Stev): Գիհիի նոսրանտառներուն մէջ իբրեւ գերիշխող տեսակ հանդէս կու գայ բազմապտուղ գիհին (Juniperus polycarpos), հազուադէպհազուադէպօրէն անոր կը խառնուին գիհի երկարատերեւ (Juniperus oblonga), գիհի ցածրաճդանդաղ աճող (Juniperus depressa) տեսակները: Սովորաբար գիհիին կ՛ուղեկցինկ'ուղեկցին թխկի վրացականը (Acer ibericum), փռշնի մերկը (Celtis glabrata), Ֆենցլի նշէնիննշենին (Amygdalus fenzliana), Պալլասի դժնիկը (Rhamnus pallasii), ցախակեռաս վրացականը (Lonicera iberica), բռնչին (գէրիմաստի) (Viburnum lantana), պիստակէնի բթատէրեւը (Pistaca mutica) եւ այլն: Առանձին հատուածներու վրայ առատօրէն ներկայացուած են տանձենիի (Pyrus) եւ արոսենիի (Sorbus) տեսակները:Գիհիի նոսրանտառները կը տարածուին հարաւային դիրքադրութեան արեւկող, թեք եւ չոր լեռնալանջերուն:

ԱրգելոցիԱրգելոցին տարածքին խոշորառէջմեծ առէջով կաղնիի անտառները կը տարածուին 1600-2300 մ բարձրութիւններու վրայ, որոնք առաւել խիտ են Խոսրով տեղամասիտեղամասին «Թռչնաբերդ» տեղանունով յայտնի լեռնալանջին:

Կաղնիի անտառներուն մէջ իբրեւուղեկցողիբրեւ ուղեկցող տեսակներ հանդէս կու գան սովորական եւ կլորատերեւ հացենին ( Fraxinus excelsior, Fraxinus rotundifolia), սովորական արոսենին (ծիտի խնձոր, Sorbus aucuparia ), թխկէնութխկենիի (Acer) եւ տանձենիի (Pyrus) տարբեր տեսակներ եւ այլն: Անտառին մէջ շատ են նաեւ թուփերը` գերիմաստին (Viburnum lantana), ցախակեռասը ( Lonicera), մասրենիիմասրենին (Rosa), սզնիալոճենիի (ալոճենի, Crataegus) տարբեր տեսակները, իսկ խոտածածկը հարուստ է դաշտավլուկազգիներով:

ԱրգելոցիԱրգելոցին տարածքին լեռնատափաստանները կը զբաղեցնեն ընդարձակ տարածք մը եւ ներկայացուած են տարբեր տեղեկութիւններով:

Տարախոտային տափաստաններուն մէջ իշխող է կատուադաղձի (Nepeta), առվոյտիառւոյտի (Medicago), երեքնուկի (Trifolium) տարբեր տեսակներ:

ԱրգելոցիԱրգելոցին տարածքին նեղ շերտով գետերու հուներու երկարութեամբ կը տարածուի տուգայանման բուսականութիւնը, որ կազմուած է հացենիի ( Fraxinus), բարդիիբարտիի ( Populus), ուռենիի (Salix), փշատենիի (Elaeagnus), կարմրանի (Tamarix) եւ այլ տեսակներէ<ref>{{Cite web|url=http://khosrovreserve.am/|title="Khosrov Forest" State Reserve|last=|first=|date=|website=|publisher=|language=|accessdate=}}</ref>։

Արգելոցին մէջ կը հանդիպինգտնուին 283 տեսակ ողնաշարաւորողնաւոր կենդանիներանասուններ, որոնցմէ են.

'''Բեզոարեան այծը''' (Capra aegagrus) արգելոցի բնիկներէն Է: Իր անուանումը ստացած է շնորհիւ ստամոքսին մէջ կերի հանքային խտանիւթերէն առաջացած գունդերու՝ բեզոարներու , որոնք ժամանակին լայնօրէն օգտագործած էին ժողովրդական բժշկութեան մէջ:Կեանքի տեւողութիւնը 10-17 տարի է, կշիռքը՝ 60-100 քկ: Կը սնուինսնանի չոր եւ կոշտ բուսատեսակներով: Կը նախընտրէ տեղանքի ժայռաշատ, քարքարոտ, յաճախ հողմահարուած ու խոր ձորերով մասնատուած անմատչելի զառիթափերը: Գրանցուած է Հայաստանի Կարմիր գիրքերուն, ինչպէս նաեւ Բնութեան Պահպնութեան Միջազգային Միութեան Կարմիր ցուցակին մէջ:

'''Վայրի խոզը''' (Sus scrofa) կը հանդիպի լայնատերեւ անտառին մէջ։ Լեռնատափաստանային եւ մերձալպեան տարածքները անոնք կ՛օգտագործենկ'օգտագործեն մէկ լանջէն միւսը անցնելու ժամանակ<ref>«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի 2010-2014 կառավարման ծրագիր, էջ 34,35</ref>:

ԱրգելոցիԱրգելոցին տարածքին կը հանդիպիկան 192 տեսակի թռչուններ, որոնք կը պատկանին 44 ընտանիքի, որ ալ կը կազմէ Հայաստանի թռչնատեսակներու ընդհանուր քանակի 56 տոկոսը: Գիշատիչ թռչուններէն արգելոցի տարածքին կը հանդիպին մօրուքաւոր անգղը (Gypaetus barbatus), գիշանգղը (Neophron percnopterus), սպիտակագլուխ անգղը (Gyps fulvus), սեւ անգղը (Aegypius monachus), տափաստանային մկնաճուռակը (Circus macrourus), սապսանը ( Falco peregrinus) , միջերկրածովեան բազէն (Falco biarmicus), դաշտային մկնաճուռակը (Circus cianeus), մեծ ճուռակը ( Buteo buteo), ցախաքլորաորսը (Accipiter gentilis), քարարծիւը (Aquila rapax) եւ այլ տեսակներ:

Արգելոցը միակ տարածքն է Հա­­յա­­­ս­­­­­տա­­նի մէջ, ուր կը բնադրի '''սեւ անգղը''': Բոյնը կը կառուցէ գիհիի ծառերու կատարին: Սեւ անգղիանգղին թեւերու բացուածքը կրնայ հասնել մօտ 3 մ, իսկ կշիռքը մինչեւ 12,5 քկ: Միւս անգղներու համեմատ, կը գերադասէ սնուած կենդանիներու մկանային հիւսուածքներով, աւելի քիչ քանակութեամբ՝ մաշկով եւ ոսկորներով: Գրանցուած է Հայաստանի Կարմիր գիրքին եւ Բնութեան Պահպանութեան Միջազգային Միութեան Կարմիր ցուցակին մէջ: