«Գիւմրի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
Չ 23artashes տեղափոխեց էջը «Գյումրի(արևմտահայերէն)»-ից «Գյումրի (արևմտահայերէն)» առանց վերահղում թողնելու |
No edit summary |
||
Տող 93.
=== Կլիմայ ===
Քաղաքը տարեկան կը ստանա մոտավորապես 2500 ժամ արեգակնային լույս և ջերմություն։ Մեծ է հորդաբուխ աղբյուրներու քանակը, որոնք միասին մեկ վարկյանը մէջ կուտան 1200 լիտր ջուր։ Քաղաքին մոտիկ կը հոսին հանրապետության ջրաշատ գետերէն մեկը՝ Ախուրյանը։ Շրջակայքը հարուստ է շինանյութերով՝ տուֆով, բազալտով, կավով, ինչպես նաև սևահողային դաշտերով։ Ընդհանուր առմամբ այստեղ կլիման ցամաքային է։ Ձմեռը երբեմն ուժեղ սառնամանիքներ են կըլլան։ Օդի նվազագույն ջերմաստիճանը զէրոյեն կիշնէ մինչև -41 °C։ Ամռանը համեմատաբար շոգ է, սնդիկի սյունը կը հասնի մինչև 36 °C-ի, տարեկան տեղումները միջին հաշվով կը կազմէն 500 մմ։ կը Գտնուի 8-9 բալային սեյսմիկ գոտում։
Գյումրիի կլիման լեռնային է՝ համեմատաբար մեղմ ամառով և ցրտաշունչ ձմեռով։ Եղանակն ավելի մեղմ է, քան Սևան քաղաքինը, բայց ավելի ցուրտ է, քան Երևանինը։ Ձմեռը ձյունառատ է ու ցրտաշունչ և
Ամենատաք ամիսը՝ օգոստոս (միջին ջերմաստիճանը մոտ +19 С°)
Ամեանցուրտ ամիսը՝ հունվար (միջին ջերմաստիճանը մոտ +19 −9 C°):
{{Եղանակի աղյուսակ
| վայր = քաղաք
| աղբյուր = [http://plusninety.ru/ru/armeniaguide/armenia] [http://www.grida.no/files/publications/geo_gumry_final_russian_low_resolution_2010-02-17.pdf]
| հունվ_միջ =-9.7 | հունվ_միջ_տեղ = 25
| փետ_միջ =-7.5 | փետ_միջ_տեղ = 25
| մարտ_միջ =-1.5 | մարտ_միջ_տեղ = 30
| ապր_միջ = 6.4 | ապր_միջ_տեղ = 56
| մայ_միջ = 11.7 | մայ_միջ_տեղ = 93
| հուն_միջ = 15.2 | հուն_միջ_տեղ = 75
| հուլ_միջ = 19.2 | հուլ_միջ_տեղ = 46
| օգոս_միջ = 19.3 | օգոս_միջ_տեղ = 38
| սեպ_միջ = 15.0 | սեպ_միջ_տեղ = 32
| հոկ_միջ = 8.3 | հոկ_միջ_տեղ = 38
| նոյ_միջ = 1.7 | նոյ_միջ_տեղ = 27
| դեկ_միջ = -5.3 | դեկ_միջ_տեղ = 24
| տարի_միջ = 6.1 | տարի_միջ_տեղ = 509
| հունվ_միջ_նվազ = -41 | հունվ_միջ_առավ = 12
| փետ_միջ_նվազ = -35 | փետ_միջ_առավ = 14
| մարտ_միջ_նվազ = -30 | մարտ_միջ_առավ = 22
| ապր_միջ_նվազ = -16 | ապր_միջ_առավ = 29
| մայ_միջ_նվազ = -8 | մայ_միջ_առավ = 28
| հուն_միջ_նվազ = -4 | հուն_միջ_առավ = 33
| հուլ_միջ_նվազ = 0 | հուլ_միջ_առավ = 36
| օգոս_միջ_նվազ = -1 | օգոս_միջ_առավ = 36
| սեպ_միջ_նվազ = -8 | սեպ_միջ_առավ = 34
| հոկ_միջ_նվազ = -15 | հոկ_միջ_առավ = 29
| նոյ_միջ_նվազ = -24 | նոյ_միջ_առավ = 21
| դեկ_միջ_նվազ = -34 | դեկ_միջ_առավ = 16
| տարի_միջ_նվազ = -41 | տարի_միջ_առավ = 36
| հունվ_բ_նվազ = | հունվ_բ_առավ =
| փետ_բ_նվազ = | փետ_բ_առավ =
| մարտ_բ_նվազ = | մարտ_բ_առավ =
| ապր_բ_նվազ = | ապր_բ_առավ =
| մայ_բ_նվազ = | մայ_բ_առավ =
| հուն_բ_նվազ = | հուն_բ_առավ =
| հուլ_բ_նվազ = | հուլ_բ_առավ =
| օգոս_բ_նվազ = | օգոս_բ_առավ =
| սեպ_բ_նվազ = | սեպ_բ_առավ =
| հոկ_բ_նվազ = | հոկ_բ_առավ =
| նոյ_բ_նվազ = | նոյ_բ_առավ =
| դեկ_բ_նվազ = | դեկ_բ_առավ =
| տարի_բ_նվազ = | տարի_բ_առավ =
}}
=== Պատմութիւն ===
Գյումրին բնակավայր եղած է դեռ անհիշելի ժամանակներէն։ Գյումրիի մէջ հայտնաբերված է հնագիտական (մ. թ. ա. III հազարամյակէն մինչև ուշ միջնադար) հուշարձաններ։ Պեղված իրերէն 1875 թ.-ին շինարարական աշխատանքներու ժամանակ, այսպես կոչված, «Մարտիկի գերեզմանէն» գտնված մ.թ.ա. II հազարամյակի բրոնզե իրեր, ինչպես նաև 1908 թ.-ին գտնված մ.թ.ա. X-IX դդ. երկաթե ապարանջանները և դանակները։ 1929 թ.-ին Լենինականի մէջ պատահաբար գտնված կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ.թ.ա. XI-IX դդ։ 1939 թ.-ին միսի կոմբինատի մէջ եղած հնագույն բնակատեղէն պեղված էն ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարերու աշխատանքային գործիքներ և զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակներու ծայրեր)։
հին ժամանակ ստացած Կումայրի անվանումը որոշ պատմաբաններ կը կապէն կիմերներու հետ։ Կումայրի բնակավայրի մասին տեղեկություններ հայտնածէ նաև Քսենոֆոնը իր «Անաբասիս» ստեղծագործության մէջ։ Հայ մատենագիրներէն առաջինը Կումայրու մասին տեղեկություներ հայտնածէ Ղևոնդ պատմիչը՝ նկարագրելով 773-775 թվականներուն արաբ զավթիչներու դեմ Արտավազդ Մամիկոնյանի գլխավորած ժողովրդական հուզումները։
Այնուհետև, դարեր շարունակ Կումայրի-Գյումրին նշանակալի առաջադիմություն չէ ունեցած։ Մինչև XIX դարի սկիզբը Գյումրին եղած է մերթ Պարսկաստանի, մերթ Թուրքիայի տիրապետության տակ, ինչի պատճառով բազմիցս թալանված է ու ավերված։ Գյումրիի զարգացման ամենանշանակալի շրջանը դարձավ XIX դարը, երբ 1804 թ.-ին՝ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմի ժամանակ, ան հարակից տարածքներով հանդերձ մտավ Ռուսաստանի կազմին մեջ, այսինքն՝ շատ ավելի կանուխ, քան ողջ Արևելյան Հայաստանը։
== Կումայրի ==
=== Կումայրիի դերը և նշանակութիւնը վաղնջական ժամանակներուն ===
Կումայրիի տարածքը բնակեցված եղած է վաղեմի ժամանակներէն։ Այստեղ հայտնաբերված հնագիտական նոյթերը կը վկայէն, որ ան գոյություն ունեցածէ դեռևս քարի դարաշրջանէն։ Անոր մէջ եղած երկու բազմաշերտ բնակատեղիներուն մէջ՝ Կումայրիի մէջ (քաղաքի հարավային և հյուսիս-արևմտյան ծայրամասերուն մէջ) և ներկայիս Միսի կոմբինատ թաղամասին մէջ հայտնաբերված հնագիտական իրերը կը վերաբերւին մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակին։
Առաջին լուրջ հնագիտական ուսումնասիրութիւնները կատարվածէն 1928 թ.-ին՝ Գյումրիի ավազահանքերուն մէջ. «Կազաչի պոստ»-ին մէջ հայտնաբերված էն բրածո կենդանիներու (երրորդական շրջանի վերջը, չորրորդականի սկզբը) մնացորդներ (փիղի, նախնադարյան ձիու, ցուլի, ուղտի, եղջերվի, ռնգեղջյուրի)։
1941 թ.-ին, հողային աշխատանքներու ժամանակ, միսի կոմբինատին մէջ գտնված է մամոնտի կողոսկր։ 1929 թ.-ին Գյումրիի մէջ պատահաբար գտնված կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ. թ. ա. XI - IX դդ.։ 1939 թ.-ին միսի կոմբինատին մէջ եղած հնագույն բնակատեղրէն պեղված էն ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարերու աշխատանքի գործիքներ ու զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակների ծայրեր)։ 1943 թ.-ին ադ բնակատեղին մէջ և անոր կից դամբարանադաշտին մէջ պեղումներ կատարւած է ՀՍՍՀ մշակույթի պատմության ինստիտուտի արշավախումբը՝ Աշխարհբեկ Քալանթարի ղեկավարությամբ։ Առանձնապես արժեքավոր են բնակատեղին մէջ բացված՝ վաղ երկաթի դարուն ձուլման արհեստանոցը (կեդրոնին մէջ՝ մոխրով լէցված վառարան, քովը՝ խարամի կույտ) և կացինի ձուլման կաղապարը։ Հիմնահողային և սալարկղային դամբարաններէն, ուր կատարված են առանձին և խմբային թաղումներ, հանված էն բրոնզե, կավե և քարե իրեր, որոնց մէջ կը գերակշռէն գետաքարէ և ծակոտկէ բազալտէ պատրաստված աշխատանքի գործիքները։ Անոնք բնորոշէն հիմնականը ուշ բրոնզի դարէն վաղ երկաթի դարուն անցման ժամանակաշրջանին (մ. թ. ա. X - IX դդ.)։ 1952 թ.-ին ՀՍՍՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտի արշավախումբը, Տ. Մարտիրոսյանի ղեկավարությամբ, կը բանա տուֆի և բազալտի կոպիտ, խոշոր կտորներէն շարված պատերով, կավածեփ, քառանկյունի բնակարաններու հիմքեր և 14 քարարկղային դամբարան։ Գտնուած առարկաներու (կավամաններ, բրոնզե և երկաթե ապարանջաններ, բրոնզալարից մատանիներ և այլնն) մէկ մասը կը վերաբերէն մ. թ. ա. VIII - VII դդ.։
Միսի կոմբինատին մէջ կատարված հողային աշխատանքներու ժամանակ բացված հնագույն ընդարձակ բնակավայրը ունեցած է կիսագետնափոր, խոշոր վեմերով կառուցված քառանիստ բնակարաններ։ Ի հայտ բերված նեոլիթյան քարե գործիքները, խեցանոթներու բեկորները, ոսկրե, բրոնզե և երկաթե իրերը կը վկայէն, որ Կումայրին, որպես բնակավայր քարի, բրոնզի և երկաթի դարաշրջաններուն մէջ գոյատևել ու զարգացելէն։ Անոր բնակիչները ունեցածէն տոհմատիրական կարգերուն բնորոշ կենսակերպ։ Այնտեղ հայտնաբերված բրոնզե կոթառով սեպաձև կացինը, պղնձե դաշույնը, ձուլարանը և մետաղներ ձուլելու քարե կաղապարները խոսուն ապացույց են՝ տեղում մետաղաձուլության առկայության մասին։ Ընդ որում՝ Գյումրիի գավառագիտական թանգարանին մէջ պահվող մարտական կացինը նման է Միջագետքի մէջ (հին Շումերուն մէջ) մ.թ.ա. IV-III հազարամյակներուն արտադրուածին։ Կումայրիին մէջ հայտնաբերված բրոնզե, պղնձե և երկաթե զինատեսակները (կացին, դաշույն, նետասլաքներ, ձիու սանձի երկաթե մասեր) կը վկայէն հեռավոր այդ ժամանակներուն ծանր հետևակազորի և հեծելազորի առկայության և ընտիր սպառազինության մասին։ Անոնք նաև արտադրության տարբեր ճյուղերու մասնագիտացման, ինչպես նաև Կովկասի և այլ երկրաշրջաններու հետ տեղաբնիկներու ունեցած մշակութային, տնտեսական առնչություններու ապացույցնէն։
Հայտնաբերուած սեպաձև արձանագրությունուն մէջ տեղեկություններ կան Շիրակի տարածքը ներառող այսպես կոչված Էրիախի (Երիախի) երկրի ու նրա բնակավայրերու մասին։
1970 թ.-ին Կումայրի-ամրոց բնակատեղիին մէջ գտնուած նոյթերը կը վերաբերին մ. թ. ա. III հազարամյակէմ մինչև միջնադարը ինկած ժամանակաշրջանին։ Նույն ժամանակաշրջանը ընդգրկող նյութեր պեղվածէն նաև թռչնաֆաբրիկայի մէջ (1971 թ.-ին)։ Գյումրիի մէջ բացվածէն հիմնահողային, սալարկղային, քարարկղային դամբարաննէր, դամբարանաբլուրներ, կրոմլեխներ, որոնք կը պարունակէն մ. թ. ա. X - VII, մասամբ՝ VII - VI դդ. նոյթեր։ Հնագիտական նյութերու մէջ կը գերակշռէն ալիքավոր, գծավոր, կետազարդ նախշերով, սև, փայլեցված, ինչպես և կոպիտ կավամանները, աշխատանքի բրոնզե և երկաթե գործիքները, զենքերն ու զարդերը։ Անոնց մէջ առանձնապես ուշագրավ են թևավոր գառնանգղի և սրբազան ծառի պատկերով՝ նախշազարդ ուրարտական բրոնզե գոտին և կոլխիդաոբանյան տիպի կացնակը։ Առանձին խումբ կը կազմէն մածուկէն, ագատէն, սարդիոնէն և ուրիշ քարերէն պատրաստված ուլունքները։ Բոլոր այդ նոյթերը զուգահեռներ ունին Հայաստանի և շրջակա երկրամասերու հնավայրերէն հայտնաբերվածներու հետ։ Ան հիմք կուտայ ենթադրելու, որ տեղի հնագույն բնակիչները հաղորդակցված էն շրջակա երկրամասերու հետ։ Գյումրիի հնագիտական նոյթերու մեծ մասը կը պահպանվին տեղի երկրագիտական թանգարանին մէջ։
Կումայրիի մէջ հայտնաբերված բրոնզաձույլ դաշույնները իրենց զուգահեռները ունին Շիրակավանի մէջ կատարված հնագիտական պեղումներու ժամանակին ի հայտ բերվածներուն մէջ։ Իսկ Արթիկի դամբարանադաշտուն մէջ հայտնաբերված ձեռքի փոքր կացինը կը նմանի Կումայրիի մէջ արտադրուածին։ Անոնք անշուշտ, արտադրված էն Կումայրիի մէջ, որ, այսպիսով, Շիրակի մյուս բնակավայրներուն ևս զինած է անհրաժեշտ զինատեսակներով՝ Անոնց օժտէլով պաշտպանական կարողություննէրով։ Կումայրիի մէջ վաղնջական ժամանակներէն եղած է բերդ։ Շիրակի մյուս բնակավայրերու՝ Արգինա, Մարմաշեն, Գուսանագիւղ, Դարբանդ (այսօր՝ Կարմրաքար), Հոռոմոս և այլն, մոտերքուն մէջ հայտնաբերված էն նախաքրիստոնեական ամրակառույց բերդերի ավերակներ։ Կարելի է կարծել, որ հին ժամանակ է ի վեր Շիրակը ունեցածէ պաշտպանական զորաւոր ուժեր, որոնք զինուած եղած էն Կումայրիի մէջ արտադրված զինատեսակներով։
=== Գրավոր հիշատակություննէր՝ Շիրակի և Կումայրիի վերաբերյալ ===
Շիրակի բազմադարյան պատմության գրավոր էջերը կը բացվին Շարայի մասին պատմահայր Մովսես Խորենացիի միջոցով՝ մեզի հասած հին հայկական ավանդազրույցով, որին համաձայն Շարան՝ հայոց նախահայր Հայկի ծոռը, եղեած է Շիրակ գավառի անվանադիրը և անոր բնակչության նախահայրը։ Իսկ Շիրակի ու Շարայի մասին առաջին հավաստի գրավոր տեղեկությունը կը գտնենք դեպի Նաիրի երկիրներ (Հայկական լեռնաշխարհ) իր արշավանքին մասին Ասորեստանի թագավոր Թիգլաթպալասար I-ի ձիգաց մէկ արձանագրության մեջ (մ.թ.ա. 1114 թ)։ Վերջինս կը պատմէ, թե ինչպես հարավէն Հայկական Լեռնաշխարհ ներխուժած ասորեստանյան բանակը հաղթական պատերազմով հասածէ Դայաենի երկիր (հետօ՝ Տայք), և կը թվարկէ ադ ճանապարհին հնազանդեցուած Նաիրյան տասնվեց Հզոր լեռները, որոնց,է 11-րդը Շախիշարան է, նաև ան 23 ցեղային երկրները, որոնցմէ երկուքը՝ Աբաենին և Ադաենին գիտնականները կը տեղադրէն հետագա Շիրակին մէջ։
Շախիշարան (շախի - շարա) լեռը ձոնված եղած է Շարային, ինչպես նրա եղբայր Ամասիային էր ձոնված և անոր անունը կը կրէր Մասիս լեռը։ Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմության» մէջ կը կարդանք.«Արամայիսը իր որդուն՝ բազմազավակ և շատակեր Շարային, ամբողջ ազգով կուղարկէ մերձակա արգավանդ ու բերրի դաշտ, Հյուսիսային լեռան՝ Արագածի թիկունքի մէջ, ու շատ ջուրեր կը հոսին. անքոր անունով, կ՛սէն, գավառը կոչվեցաւ Շիրակ»։
Շախիշարա լեռը, ամենայն հավանականությամբ որպես հզոր լեռ, կարնար ըլլալ միայն Արագածը։ Ասորեստանի արքայի վերոհիշյալ արձանագրության մեջ հիշատակված Աբաենի և Ադաենի տեղանուններու ստուգաբանությունը ցույց կուտա, որ հնագույն ժամանակներուն Շիրակը բնակեցված եղած է հնդեվրոպական ցեղերով։ Հնագույն Շիրակի վերաբերյալ առավել հստակ տեղեկություններ պահպանված են ուրարտական սեպագիր արձանագրություններուն մէջ։ Անոնց վկայությամբ Շիրակը, Էրիախի անունով, կը մտնէր Հայկական Լեռնաշխարհի ողջ հյուսիս-արևելքը բռնած Էթիունի ցեղամիության մեջ։ Էրիախին Հայկական Լեռնաշխարհի հարուստ ցեղային երկրներէն մեկ նէր՝ հայտնի իր զարգացած տնտեսությամբ, հացահատիկի պաշարով, մանր և խոշոր եղջերավոր անասուններու և ձիերու քանակով ու ռազմական ուժով։ Էրիախիի մասին առաջին հիշատակությունը կա Արգիշտի I-ի (մ.թ.ա. 786-764 թթ.) Մարմաշենի սեպագրի արձանագրության մեջ։ Ախուրյանի ձորին մէջ՝ գետի ձախափնյա ժայռերէն մէկին փորագրված աս արձանագրությունը ունի հետևյալ բովանդակությունը. «Խալդյան մեծությամբ Արգիշտին կ՛սէ. գրավեցի Էրիախի երկիրը, գրավեցի Իրդանիու քաղաքը՝ մինչև Իշկիգուլու երկիրը»։
Ժամանակին կը կարծէի, թե Իրդանիուն գտնվածէ Ախուրյանի ձորին մէջ և անգամ կը նույնացնէին այժմյան Մարմաշենին։ Սակայն, ըստ նորագույն ուսումնասիրություններու՝ Իրդանիուն պետք է փնտրել ոչ թե Մարմաշենի ձորին մէջ, այլ ներկայիս Գյումրի քաղաքի մէջ։ Իրդանիուի այսպիսի տեղեկության ճշմարտացիությունը կը հաստատէ մի քանի հանգամանքներով. նախ, որ՝ "Իրդանիու քաղաքը" արձանագրության մեջ հիշատակված է հենց Էրիախիի առնչությամբ, ուրեմն եղածէ Էրիախիի կենտրոնատեղին՝ անոր "արքայական քաղաքը"։ Երկրորդը՝ Էրիախիի կենտրոնատեղին՝ նրա ցեղապետ - արքայի նստավայրը, անտարակույս պիտի գտնվեր անոր տարածքի մի այնպիսի մասի մէջ, որտեղէն անոր ցեղապետ - արքաները կկրնային համեմատաբար հեշտությամբ իրականացնել իրենց հսկողութիւնը, ինչպես տոհմացեղային կազմակերպություններու ու բնակավայրերու, այնպես էլ Էրիախին արտաքին աշխարհին կապող ճանապարհներու վրայ։ Ուրեմն, Իրդանիուն գտնված է այնպիսի տեղմը, որտեղ կը ձևավորվէին Էրիախիի (մասնավորապես) և Հայկական լեռնաշխարհի (ընդհանրապես) չորս կողմերը իրար կապող ճանապարհները։ Եվ, վերջապես հնագիտական հարուստ նյութով ալ կ՛ապացուցվի, որ բրոնզի դարէն սկսած՝ Շիրակով և հենց այժմյան Գյումրիի մէջէն կ՛անցնէր Կովկասէն Առաջավոր և Փոքր Ասիայ տանող մայրուղին։ Այդ ճանապարհին՝ հետօ ևս բանուկ ըլլալու փաստը հիմք կուտայ հետազոտողներուն՝ Իրդանիուն տեղադրելու Կումայրիի - Գյումրիի մէջ և այն նույնացնելու Չերքեզի ձոր գետակի ձախափնյա բարձրադիր մասը գտնուող Կումայրի հնավայրին։
Իրդանիու քաղաքը, ինչպես համոզված են հնագետները, շարունակուածէ գոյատևել նաև Սարդուրի II-ի (մ.թ.ա. 764-735 թթ) ավերիչ արշավանքներէն հետօ։ Իր արձանագրության մեջ Սարդուրին կը գրէ.«Գրավեցի Էրիախի երկիրը, մեկ օրւա մէջ նվաճեցի։ Մառանները, որ հայրը ու պապն էին Խալդյան հրամանով տիրական՝ ես մեկ (?) հարյուր հիսուն մառան գրավեցի, կողոպտեցի»։
Սարդուրի II-ի հիշատակած մառանները քարանձավային շտեմարաններ, ամբարներ եղած էն։ Աս տեսակետէն ուշագրավ է Գր. Ղափանցյանիի կողմէն Կումայրիի տեղանվան մեջ այր՝ քարանձավ, բառի առկայության նշելը, իսկ կում, գում բառերը ունին կույտ, խումբ իմաստ։ Այսպիսով, Գյումրի անվան Կումայրի նախաձևը կը նշանակէ անձավախումբ և կ՛առնչվի Շիրակի նախնադարյան այն բնական քարանձավներուն, որոնք որոշակի ձևափոխման ենթարկվելէն հետօ հնագույն շիրակցուն ծառայած էն թե՛ որպես գյուղատնտեսական արտադրանքի (նախ և առաջ՝ հացահատիկի) պահեստավորման վայրեր, թե՛ որպես հուսալի ապաստարաններ։ Կումայրի անվանաձևի Կումիրի համարժեքը հայտնի է մ.թ. XIII դարու սկիզբէն, իսկ անոր հնչյունափոխուած ձևը՝ Կումրին, բարբառային Գումրի ձևով ունի Գյումրի, Գումբրի, Գյումբրի, Գիմրի արտասանական տարբերակները։
Վանի թագավորության վերացումէն (մ.թ.ա. 590 թ) հետո Կումայրին ընդգրկված է Հայոց միասնական թագավորության՝ Երվանդունիներու պետության կազմին մէջ։ Աշխարհագրական բարենպաստ դիրքը ու պաշտպանական առավելություններու, իհարկե, նաև Արարատյան դաշտի, Արմավիր մայրաքաղաքի հետ բանուկ ճանապարհով կապուած ըլլալու շնորհիվ Կումայրին բարգավաճել և դարձածէ գավառի կեդրոններէն մեկը։
=== Կումայրին Երվանդունիներու և Արտաշեսյաններու օրոք ===
Մ.թ.ա. 520 թ. Աքեմենյան Պարսկաստանի թագավոր Դարեհ I-ը կախման մէջ դրաւ Երվանդունիներու թագավորութիւնը, որուն տարածքը բաժանվեցաւ 2 վարչամիավորներու՝ սատրապություններու։ Կումայրին, Շիրակի մյուս մասերը ընդգրկվեցան 8-րդ սատրապության կազմին մէջ, որտեղով կ՛անցնին Դարեհի կառուցած Շոշ քաղաքէն մինչև Փոքր Ասիայի Սարդես քաղաք հասնող "արքայական ճանապարհը"։ Ան Հայաստանը կը կապէ Պարսկաստանի, Միջագետքի փոքրասիական երկիրներու հետ և խորապես կը նպաստէ անոր տնտեսության և մշակիւթի զարգացմանը։ Կումայրին, դեպի Արմավիր ձգվող երթուղու միջոցով կապված է ադ ճանապարհին։
Ամենայն հավանականությամբ, Կումայրի տանող ճանապարհով մ.թ.ա. 401 թ. անցածէ նաև Քսենոփոնի գլխավորած 10 հազարանոց զորքը՝ շարժվելով Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, ապա Տայք՝ խալյուբներու երկիր: Այդտեղէն հասածէն "սկյութեններու" երկիր, որին միջով 20 փարսախ (մոտ 120 կմ) ճանապարհ են անցած էն՝ "հարթավայր տեղով դեպի գիւղերը, որոնց մէջ, կը գրէ Քսենոփոնը, - մնացին երեք օր և պարենավորուեցան։ Այստեղեն անոնք անցան չորս կայան՝ 20 փարսախ, դեպի մեծ, բարգավաճ և մարդաշատ մի քաղաք, որը կը կոչվէր Գյումնիաս։ Աս քաղաքէն երկրի իշխողը ուղեցույց ուղարկեց հելլեններուն..."։
Ակադեմիկոս Հակոբ Մանանդյանը կը գրէ. "... Նահանջող զորքի աս ճանապարհը պետք է ենթադրել Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, իսկ Գյումնիաս քաղաքը, համաձայն Քսենոփոնի ցույց տված տարածութեան, պետք է լինի հին Կումայրին... Քսենոփոնի մոտ այս քաղաքի Гоминас անունը պարզապես Կումայրի - Գյումրիի անվան աղավաղությունը է"։ Ան կը գտնուի նաև, որ Գյումնիասի ուղիղ ձևը պետք է ըլլա Գյումրիաս։ Բայց դժվար է համաձայնել գիտնականի ենթադրության հետ, որ Գյումնիաս - Գյումրին "կեդրոնն է եղած է Շիրակ - Վանանդ - Այրարատում գտնուող կիմմերական սկյութական ցեղերու միության և ծագածէ ըստ երևոյթին կիմմերներու Gimmirrai անունէն"։
Այն փաստը, որ երկրի իշխողը Գյումնիասից է ուղեկցող ուղարկել հույներուն, թույլ տված է կարծելու, որ անոր նստավայրը ադ քաղաքում էր։ Գյումնիասի նույնացումը Կումայրի - Գյումրիի հետ ցույց կուտայ, որ վերջինիս մ.թ.ա. 5-րդ դարուն արդեն մեծ ու բարգավաճ բնակավայր էր։
Մ.թ.ա. 330-ական թթ. Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումներուն ժամանակ Կումայրին նույնպես ընդգրկված է հելլենիստական քաղաքակրթության ոլորտ և հոգևոր - մշակութային ու տնտեսական սերտ առնչություններ ունեցած է Մեծ Հայքի մյուս քաղաքներու հետ։ Երվանդունի վերջին թագավոր Երվանդ IV-ը մ.թ.ա. III դարուն վերջին Երասխի և Ախուրյանի միախառնման տեղում կը հիմնէ նոր մայրաքաղաք՝ Երվանդաշատը, որը ևս բանուկ ճանապարհով կապված էր Կումայրիի հետ։ Վերջինիս բնակչութիւնը հոգևոր հաղորդակցութիւն ուներ նույն թագավորի կողմից Երվանդաշատի մոտ հիմնված պաշտամունքային նոր կենտրոնի՝ Բագարանի հետ, որտեղ Երվանդ IV-ն Արմավիրից տեղափոխել էր հայոց հեթանոսական աստվածների հուշարձանները։
Մ.թ.ա. 201 թ. Սելևկյան Անտիոքոս III-րդ թագավորի կողմից Մեծ Հայքի կառավարիչ կարգված Արտաշեսը վերացրեց Երվանդունիների հայոց թագավորությունը։ Արտաշեսը նախարարության աստիճանի է բարձրացնում Դիմաքսյաններին, որոնց մի ճյուղն իշխում էր Շիրակում։ Գուցե վերջինիս բնակիչները (նաև կումայրեցիները) սատար են կանգնել Արտաշեսին՝ հետևելով Դիմաքսյաններին։ Մ.թ.ա. 189 թ.-ից Կումայրին ընդգրկվել է Հայոց Արտաշեսյան թագավորության մեջ։ Ստրաբոնի վկայությամբ՝ Արտաշես Ա-ն թագավորն արշավել է Վրաստան։ Այդ արշավանքն, անշուշտ, կատարվել է Արտաշատ - Մարմաշեն - Կումայրի - Վրաստան ճանապարհով, քանի որ նույն այդ ճանապարհով էին սովորաբար հյուսիս արշավող զորքերը Արտաշատից հասնում Վրաստան ու Աբխազիա։ Հայտնի է, որ հետագայում՝ 774 թ. Արտավազդ Մամիկոնյանը ծառանալով արաբ հարկահանների դեմ, Կումայրիից անցավ Վրաստանի Սամցխե գավառը, անշուշտ, նույն այդ ճանապարհով։
Մեծ Հայքը և Վիրքը
Արտաշես Ա-ից հետո գահակալած նրա որդու՝ Արտավազդ Ա-ի օրոք (մ.թ.ա. 160 - մ.թ.ա. 115 թթ) ինչպես նաև վերջինիս հաջորդներից՝ Տիգրան Բ-րդի (մ.թ.ա. մ.թ.ա. 95-մ.թ.ա. 55 թթ) թագավորության տարիներին՝ ընդհուպ մինչև մ.թ.ա. 96 թ., Հայաստանը վայելում էր քաղաքական անդորր, տնտեսական ու մշակութային վերելք, ինչը համակել էր անշուշտ, նաև Շիրակն ու նրա բաբախուն կենտրոններից մեկը՝ հնավանդ արժեքներով հայտնի Կումայրին։
Մ.թ.ա. 69 թ. գարնանը Հռոմի զորապետ Լուկուլլոսի սանձազերծած հայ - հռոմեական պատերազմի ժամանակ Կումայրին հեռու էր ընկած ռազմաբեմերից, ուստի պետք է ենթադրել, որ գրեթե չի տուժել։ Բայց նրա և Շիրակի մյուս բնակավայրերի ռազմիկները չէին կարող զորակից չլինել Հայոց թագավորին՝ երկրի գլխին կախված ահավոր վտանգի ժամանակ։ Հնարավոր է, որ Տիգրան Մեծի օրոք Կումայրիում շարունակել է գործել մետաղաձուլարանը, որտեղ նախկինի պես զենքեր են արտադրվել։ Մ.թ.ա. 66 թ. Տիգրան Մեծի և հռոմեական զորապետ Պոմպեոսի միջև Արտաշատում կնքված պայմանագրից հետո, վերջինս զորքը շարժեց դեպի Վրաստան (Վիրք)՝ անշուշտ անցնելով նաև Կումայրիով։
Մ.թ.ա. 66 թ. հայ - հռոմեական պայմանագրի կնքումից հետո ձեռք բերած խաղաղության պայմաններում Կումայրին ևս շարունակել է տնտեսական և մշակութային զարգացումը Տիգրան Մեծի թագավորության վերջնափուլում (մ.թ.ա. 66 - 55 թթ) և նրան հաջորդած որդու՝ Արտավազդ Բ-ի օրոք, ընդհուպ մինչև նրա ողբերգական վախճանը (մ.թ.ա. 34 թ)։ Սակայն մ.թ.ա. 36 թ. հռոմեական զորքերը Հայաստանով շարժվել են դեպի Պարթևստան, ապա պարտվել և նահանջել են, դարձյալ Հայաստանով։ 34 թ. հռոմեական զորքն Անտոնիոսի գլխավորությամբ ներխուժում է Հայաստան։ Արտավազդ Բ-ը դառնում է Անտոնիոսի նենգադրուժ դավի զոհ։ Վերջինս Հայաստանի ամրակառույց վայրերում զորքեր է տեղակայում, կամենում ավարառության ենթարկել երկրի հատկապես այն ամրոցները, որտեղ գանձեր էին պահվում։ Սակայն, ինչպես հաղորդում է հռոմեացի պատմիչ Դիոն Կասսիոսը, "գանձերի պահապաններն ուշադրություն չդարձրին նրան և զենք կրողներն էլ Արտավազդի փոխարեն թագավոր ընտրեցին նրա որդիներից ավագագույնին՝ Արտաշեսին"։ Չի բացառվում, որ հռոմեացիները փորձել են կողոպտել նաև Կումայրիի անձավներում պահվող գանձերը։ Նրանց հաջողվել է Հայաստանից հափշտակել "թագավորության ամբողջ զարդը", գրում է Հովսեպոս Փլավիոսը։
| |||