«Գիւմրի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
GeoO (քննարկել | Ներդրումներ) ավելացվեց Կատեգորիա:Մտահայերեն հոդվածներ ՀոթՔաթ գործիքով |
No edit summary |
||
Տող 173.
Իրդանիու քաղաքը, ինչպես համոզված են հնագետները, շարունակուածէ գոյատևել նաև Սարդուրի II-ի (մ.թվականներա. 764-735 թթ) ավերիչ արշավանքներէն հետօ։ Իր արձանագրության մեջ Սարդուրին կը գրէ.«Գրավեցի Էրիախի երկիրը, մեկ օրւա մէջ նվաճեցի։ Մառանները, որ հայրը ու պապն էին Խալդյան հրամանով տիրական՝ ես մեկ (?) հարյուր հիսուն մառան գրավեցի, կողոպտեցի»։
Սարդուրի II-ի հիշատակած մառանները քարանձավային շտեմարաններ, ամբարներ եղած էն։ Աս տեսակետէն ուշագրավ է Գր. Ղափանցյանիի կողմէն Կումայրիի տեղանվան մեջ այր՝ քարանձավ, բառի առկայության նշելը, իսկ կում, գում բառերը ունին կույտ, խումբ իմաստ։ Այսպիսով, Գյումրի անվան Կումայրի նախաձևը կը նշանակէ անձավախումբ և կ՛առնչվի Շիրակի նախնադարյան այն բնական քարանձավներուն, որոնք որոշակի ձևափոխման ենթարկվելէն հետօ հնագույն շիրակցուն ծառայած էն թե՛ որպես գյուղատնտեսական արտադրանքի (նախ և առաջ՝ հացահատիկի) պահեստավորման վայրեր, թե՛ որպես հուսալի ապաստարաններ։ Կումայրի անվանաձևի Կումիրի համարժեքը հայտնի է մ.թվականներ XIII դարու սկիզբէն, իսկ անոր հնչյունափոխուած ձևը՝ Կումրին, բարբառային Գումրի ձևով ունի Գյումրի, Գումբրի, Գյումբրի, Գիմրի արտասանական տարբերակները։
Վանի թագավորության վերացումէն (մ.թվականներա. 590 թ)
=== Կումայրին Երվանդունիներու և Արտաշեսյաններու օրոք ===
Տող 185.
Մեծ Հայքը և Վիրքը Արտաշես Ա-ից
Մ.թվականներա. 69 թվականներ գարնանը Հռոմի զորապետ Լուկուլլոսի սանձազերծած հայ - հռոմեական պատերազմի ժամանակ Կումայրին հեռու էր ընկած ռազմաբեմերից, ուստի պետք է ենթադրել, որ գրեթե չի տուժել։ Բայց նրա և Շիրակի մյուս բնակավայրերի ռազմիկները չէին կարող զորակից չլինել Հայոց թագավորին՝ երկրի գլխին կախված ահավոր վտանգի ժամանակ։ Հնարավոր է, որ Տիգրան Մեծի օրոք Կումայրիում շարունակել է գործել մետաղաձուլարանը, որտեղ նախկինի պես զենքեր են արտադրվել։ Մ.թվականներա. 66 թվականներ Տիգրան Մեծի և հռոմեական զորապետ Պոմպեոսի միջև Արտաշատում կնքված պայմանագրից
Մ.թվականներա. 66 թվականներ հայ - հռոմեական պայմանագրի կնքումից
=== Շիրակը և Կումայրին վաղ միջնադար ===
Տող 205.
Հագուստի բրոնզե մասեր և քորոցներ ու քարե աշխատանքային գործիքներ
Շիրակի ռազմիկների մարտական կորովը դրսևորվեց նաև 482-484 թթ Վահան Մամիկոնյանի գլխավորածազատագրական մարտերում։ Շիրակի և Արշարունիքի իշխաններ Ներսեհ և Հրահատ Կամսարականները 482 թվականներ-ին Մասիսի հյուսիսային ստորոտում ընկած Ակոռի գյուղի մոտ տեղի ունեցած հաղթական ճակատամարտերում գլխավորում էին ապստամբ բանակի չորս զորագնդերից մեկը։ Ակոռիի ճակատամարտում Շիրակի զորասյունը մարտական փառքով պսակեց իրեն՝ Ներսեհ Կամսարականի գլխավորությամբ։
Բյուզանդիայի և Սասանյան Պարսկաստանի միջև Հայաստանի 2-րդ բաժանումից (591 թվականներ)
== Ալեքսանդրապոլ ==
=== Ռուսական մուտքը Գյումրի. 19-րդ դարու ռուս-թուրքական պատերազմները ===
Առաջին անգամ ռուսական զորագնդերը Արևելյան Հայաստան արշավեցին 1804 թ.-ի մայիսի 29-ին։ Անցնելով Լոռի-Փամբակով, անոնք մտան Շիրակ և բանակեցին Գյումրիէն մոտավորապես 18 կմ հեռու տեղ մը։ Հունիսի 10-ին Փոքր Զարաքիլիսա (Ազատան) գիւղին մոտիկ անոնք ընդհարվեցան պարսիկներու հետ և հաղթեցին։ Ռուսներուն կը զորակցէին շիրակցիները, որոնց շարքերուն մէջէին նաև գյումրեցիները։ Նույն ժամանակ ռուսական զորքը գրավեց Գյումրին, գերութիւնէն ազատեց 400 հայ ընտանիք։
Փոքր Ղարաքիլիսային մոտիկ մղած մարտերով սկսվեցաւ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը (1804 - 1813 թթ)։ 1804 թ.-ի հունիսի 12-ին ռուսական կորպուսի գլխավոր ուժերը, գեներալ Ցէնիանովի հրամանատարությամբ, մտան Շիրակ, բանակեցին Գյումրիի մէջ և նախապատրաստվեցան Երևան արշավելուն։ Հունիսի 15-ին ռուսական գլխավոր ուժերը Գյումրիի, Ապարանի վրայով, շարժվեցան դեպի Երևան։ Հուլիսի 2-ին ռուսները պաշարեցին Երևանի բերդը, բայց այն գրավել չհաջողվեց։աւ Գյումրին, ամբողջ արևելյան Շիրակը, վերստին անցան պարսէն գերիշխանության տակ՝ ենթարկվելով Երևանի սարդարէն կախյալ Շորագյալի սուլթանությանը։
1805 թ.-ի հունվարին ռուսական զորքը, գեներալ Նեսվետաևի գլխավորությամբ, դարձյալ արշավեց Արևելյան Հայաստան, մտավ Շիրակ և մարտի 30-ին գրավեց Շորագյալի սուլթանության կեդրոն Արթիկը։ Շիրակի գրավումը հիմք դարձավ Երևանի գավառի գրավման համար։ Սակայն Գյումրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացավ։ Ուստի 1805 թ.-ի հունիսի 15-ին Փոքր Ղարաքիլիսայէն Նեվեստաևը Ցէնիանովին հղած զեկուցագրին մէջ կը նշէ, որ անհրաժեշտ է մեկ գումարտակ տեղակայել Գյումրիի մէջ՝ դեպի Կարս և Թալին տանող ճանապարհը փակելու համար։ Գյումրիին կը սպառնաին թե՛ պարսիկները, թե՛ թուրքերը։ Թուրքական ուժերու ներխուժումը կանխելու մտահոգությամբ 1805 թ.-ի հունիսի 19-ին Ցէնիանովին ուղղված մէկ այլ զեկուցագրում Նեվեստաևը հույս կը հայտնէր, որ Գյումրիի ռուսական զորաբաժինը պիտի փակէ թուրքերու ճանապարհը դեպի Շիրակ։ Այն միաժամանակ հավաստիացնում է, որ Գյումրիի մէջ գտնուող ռուսական գումարտակը կրնայ կանխել նաև պարսիկներու հնարավոր հարձակումը։
Ալեքսանդրապոլ, 19-րդ դար։ Քաղաքի հյուսիսային հատվածի ընդհանուր տեսարանը
Գյումրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացավ նաև 1806 թ.-ին։ Ուշագրավ է, որ նույն թվականի հունիսի 16-ին կովկասյան ռազմուղու գլխավոր հրամանատար, գեներալ Գլազենապին ուղղված զեկուցագրին մէջ Նեվեստաևը կը նշէ, որ պարսէն զորքը կը կամենա հարձակվիլ Շորագյալի, Փամբակի վրա, բայց անոնց հակահարված պիտի տան Գյումրիի գրենադերական գնդի մարտիկները, որոնց տրամադրության տակ կա երկու հրանոթ։ Փաստորեն Շիրակի պաշտպանութիւնը հանձնարարված էր Գյումրիի ռուսական զորաբաժինին։ Մինչդեռ թուրքերը ավելի ու ավելի կը մեծցնէին իրենց ուժերը Գյումրիի դիմաց։ Ուստի Նեվեստաևը Գյումրի ժամանած գեներալ Գուդովիչին ուղղած զեկուցագրին մէջ (1807 թ., մայիսի 27) անհրաժեշտ կը համարէ նոր ուժեր հասցնել Գյումրի՝ թուրքերու հարձակումէն Շորագյալը պաշտպանելու համար։ Թուրքերը փորձեցին գրավել Գյումրին՝ անոր դեմ նետելով քառապատիկ ավելի ուժեր։ Սակայն Գյումրիէն ռուսական զորքը, տեղացիներու զորակցությամբ, 1807 թ.-ի հունիսի 17-18-ին տեղի ունեցած մարտերուն ուժեղ հակահարված տվին թուրքական զորքերուն։ Պարսկական զորքը, Աբաս Միրզայի գլխավորությամբ, շարժեցաւ դեպի Գյումրի, բայց տեղեկանալով թուրքական զորքի պարտության մասին՝ հեռացավ Նախիջևան։ Թեև այդ հաղթանակով ռազմավարական նախաձեռնութիւնը անցավ ռուսերու ձեռքը, բայց Գուդովիչը դեպի Կարս առաջ շարժվելու փոխարեն զորքը պահեց Գյումրիի մէջ։
Ալեքսանդրապոլի հուշակոթողը
Ռուսական հրամանատարութիւնը 1808 թ.-ին վճռեց գրավել Երևանի ու Նախիջևանի խանութիւնները և Արաքսը ու Ախուրյանը դարձնել ռուս - պարսկական սահմանագիծ։ Սակայն անհաջող անցավ սեպտեմբերին Երևանի դեմ Գուդովիչի ձեռնարկած արշավանքը։ Ելնելով ստեղծված կացութիւնէն՝ ռուսական հրամանատարութիւնը միջոցներ ձեռնարկած է ռուսական սահմանները ամրացնելու համար։ Հատուկ ուշադրութիւն դարձվեցաւ Գյումրիին՝ իբրև կարևորագույն ռազմական հենակետ։ Դեկտեմբերի 1-ին այնտեղ տեղաբաշխվեցաւ Անդրկովկասի ռուսական զորքի թիֆլիսյան գումարտակը։
Խրախուսվելով Անգլիայի կողմէն՝ Թուրքիան 1809 թ.-ի ապրիլի վերջին, խախտելով դեռևս 1807 թ.-ի օգոստոսին ռուսներուն հետ կնքած զինադադարը, հարձակվեցաւ անոնց վրա։ Օգոստոսի 22-ին հարձակման անցավ նաև պարսկական զորքը՝ շարժուելով Գյումրիի վրա, սակայն պատշաճ հակահարված ստանալով՝ նահանջեց։ Հաջորդ տարի ևս ռուսական զորքը հաղթեց պարսիկներիուն՝ Ախալքալաք բերդին մոտ, որտեղ տեղակայված թուրքական զորքը չհամարձակվեցաւ զորակցել դաշնակէն պարսիկներուն։ Հետաձգվեցաւ ռուսներու դեմ թուրք-պարսկական միացյալ ճակատ ստեղծելը։ Եվս մեկ տարի անց ռուսները նոր հաղթանակ տարան թուրքերուն դեմ՝ գրավելով Ախալքալաքը։ Ձգտելով ռևանշի՝ թուրքերը 1812 թ.-ի մարտի 23-ին հարձակվեցան Գյումրիի վրա։ Սակայն տեղի ռուսական զորաբաժինը՝ տեղացի հեծյալ աշխարհազորայիններու զորակցությամբ, պարտության մատնեց հակառակորդին։
Ռուսական կողմը ջանքեր կը ներդնէր տարածքային հարցերը խաղաղությամբ լուծելու համար։ Այդ նպատակով 1812 թւականին-ի մայիսի 3-ին պարսիկներու հետ բանակցութիւններ վարելու համար Թավրիզ է մեկնում Ալեքսանդր կայսեր խորհրդական Ֆրեյգանը, ով կ՛այցեէ Գյումրի։ "Գյումրիի մէջ, - կը գրէ այն իր ուղեգրության մեջ, - պատկառելի կառուցվածքով մի բերդ կա, որուն դիրքը դիմացածէ թուրքերու ու պարսիկներու հարձակումներուն։ Գյումրիէն քիչ մը հեռու կը երևին գիւղի ավերակները, որտեղ երկու հարյուր թուրք խնդրած էին տեղի հայ բնակիչներու հյուրասիրութիւնը և միևնույն գիշերը այս բարբարոսները կոտորած էն անոնց"։ Բանակցութիւնները չհանգեցրին սպասված արդյունքներու։ 1812 թ.-ի հոկտեմբերին պարսկական զորքը ներխուժեց Շիրակ, սակայն հակահարված ստանալով ռուսներէն՝ նահանջեց։ Խրախուսվելով Անգլիայէն՝ պարսէն իշխանութիւնները կը շարունակէն հարձակումները։ Բայց Ասլանդուզի և Լինքորանի մատույցներում ռուսների տարած հաղթանակները նրանց ստիպեցին հաշտության բանակցութիւններ վարել։ 1813 թ.-ի հոկտեմբերի 12-ին Արցախի Գյուլիստան գիւղին մէջ կնքված պայմանագիրով Պարսկաստանը ճանաչեց Դաղստանի, Վրաստանի, Մերձկասպյան խանութիւնների, նաև Ղարաբաղի, Լոռու, Փամբակի, Շորագյալի, Ղազախ - Շամշադինի և Սյունիքի միացումը Ռուսաստանին։
Գյուլիստանի պայմանագիրով Գյումրին ընդգրկվեց ռուսական տիրապետության ոլորտ, որը հույժ դրական հեռանկարներ բացաւ անոր հետագա զարգացման համար։ Հաշվի առնելով Գյումրիի պաշտպանական կարևոր նշանակութիւնը՝ ռուսական հրամանատարութիւնը կ՛արմացնէ այն, վերածելով զորեղ պատվարի Թուրքիայի և Պարսկաստանի դեմ։ Սակայն ռուսական տիրապետության տակ անցնելուց հետօ Գյումրին, իր ամրությամբ հանդերձ, կը մնար խոցելի, քանի որ դեռևս կը մնար թուրքական և պարսկական սահմաններուն մոտիկ։ Նրա դրութիւնը կը բարդանար հատկաես այն պատճառով, որ Պարսկաստանը, Անգլիայի սատարմամբ, կը ջանար վերացնել Գյուլիստանի պայմանագիրը և վերստին տիրանալ Ռուսաստանին անցած երկրամասերուն։ Մերժելով տարածքային վիճահարույց խնդիրները լուծելու վերաբերյալ ռուսներու առաջարկները՝ պարսիկները առանց պատերազմ հայտարարելու, 1826 թ.-ի հուլիս 16-ին ներխուժեցին ռուսական սահմաներ՝ առաջին հարվածը հասցնելով Շիրակին։ Պարսէն զորքը, Միրաք գյուղի մոտ ոչնչացնելով ռուսական պահակակետերը, շարժվեցաւ դեպի Գյումրի։ Պարսէն զորքը և տեղական թաթարները շրջապատեցին Գյումրին, որի կայազորը, հայ ազխարհազորի օգնությամբ, կարցավ դիմադրել՝ կտրված ըլլալով ռուսական մյուս զորամիավորումներէն։ Այդ օրերուն պարսէն զորքը ասպատակեց Գյումրիէն ոչ հեռու գտնվող Փոքր Ղարաքիլիսա գիւղը։
Գյումրին կը գտնուէր պաշարված վիճակի մէջ։ Պարսիկները կտրած էին անոր հետ հաղորդակցման բոլոր ուղիները։ Գյումրիի բնակչութիւնը կը տառապէր պարենամթերքի պակասութիւնէն, բայց կը շարունակ էլ օգնել ռուսական զորամասին։ Գյումրիի մէջ ստեղծված ծանր կացության մասին Պասկևիչին գեներալ Կրասովսկու կողմէն 1827 թ.-ի օգոստոսի 9-ին ուղղված զեկուցագրին մէջ կը հայտնվի, որ Գյումրիի մէջ կը զգացվի պարենամթերքի, զորքի և հրետանու պակաս, հաղորդակցության իսպառ բացակայութիւն։ Կրասովսկին կը խնդրէ օժանդակ ուժեր և պարենամթերք ուղարկել Գյումրի՝ ռուսական կայազորին օգնելու համար,կը շեշտէ, որ այն կրնայ հայտնվիլ հույժ օրհասական կացության մեջ, եթե ժամանակին օգնութիւն չհասցվի։ Բայց ռուսական հրամանատարութիւնը ստիպված էր առժամանակ հետաձիգել Գյումրի օժանդակ ուժեր առաքելը։ Սակայն Գյումրին, իբրև պաշտոնական հույժ կարևոր հենակետ, չլլար թողներ թշնամիին։ Ռուսները քաջ կը գիտակցէին, որ իրենց կողմէն Գյումրին հակառակորդին զիջելու պարագային "մեր սահմանը այդ կողմէն բաց է", ասված է ռուսական կորպուսի գործողութիւններու մասին ռազմական տեղեկագրում (1827 թ., օգոստոս)։ Գյումրիի պաշտպանները շուտով ստացան սպասվող օգնութիւնը՝ օգնական զորուժ և պարենամթերք, և հետ ձիքեցին թշնամիին։ 1827 թ.-ի սեպտեմբերի 20-ին արդեն ամբողջ Շիրակն ազատագրված էր։ Հակառակորդի դեմ մղված մարտերուն աչքի ինկան նաև տեղացի հայ աշխարհազորայինները, որոնց կազմին մէջ անձնազոհ կերպով մարտնչէին և կանայք։
Կարսի բերդը մեր օրերուն (լուսանկար 2011 թ.)
Այս մարտերու ժամանակ Կովկասյան կորպուսի հետ էր նաև Ա. Գրիբոյեդովը, ով 1827 թ.-ի դեկտեմբերին այցելեց նաև Գյումրի։ Նա Հայաստան եկածեր սկսած 1819 թ.-էն՝ որպես Պարսկաստանի ռուսական առաքելության քարտուղար և մեծ ջանքեր կը ներդրեր Արևելյան Հայաստանի ազատագրման գործին համար։ Ան Գյումրիի եղավ նաև ռուս - թուրքական պատերազմի ժամանակ՝ 1828 թ.-ի հուլիսի 22-ին, երբ կը մեկնէր Կարս։ 1827 թ.-ի հոկտեմբերի 1-ին ռուսներու կողմէն Երևանի գրավմամբ ավարտվեցաւ Արևելյան Հայաստանի ազատագրումը։
Հաջորդ տարի Թուրքմենչայ գյուղին մէջ կնքված ռուս - թուրքական պայմանագիրով ամրագրվեցաւ Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին։ Թուրքիայի դեմ հնարավոր պատերազմը հաշվի առնելով՝ ռուս հրամանատարութիւնը հատուկ ուշադրութիւն դարձուցած է Գյումրիի ամրացմանը։ Կառուցվեցան զորանոցներ։ 1828 թ.-ին Թիֆլիսի զինվորական նահանգապետի կողմէն Անդրկովկասում գլխավոր հրամանատար Իվան Դիբիչին ուղղված զեկույցին մէջ կը ասվէր, որ թուրքերուն դեմ հնարավոր պատերազմի ժամանակ անհրաժեշտ կլինի Գյումրիի մէջ կառուցել բերդ և այն խիստ ամրացնել՝ որպես կարևորագույն ռազմական հենակետ։ Պատերազմը սկսվեցաւ նույն տարվա ապրիլին։ Կովկասյան ճակատին մէջ ռուսերը կը ձգտէին առաջին հարվածն ուղղել Կարս քաղաքին՝ իբրև թուրքերու կարևոր հենակետ։ Թուրքերը իրենց հերթին կը ջանաին ուժեղացնել Կարսի պաշտպանութիւնը։ Այդ նպատակով անոնք Արևմտյան Հայաստանի և Տրապիզոնի վիլայեթի թուրքական և քրդական զորամիավորումները շարժեցան դեպի ռուսական սահման։ Սակայն Գյումրիի մէջ ռուսական նախապատրաստութիւնները կանխեցին այդ հրոսակախմբերի հարձակումը։
1828 թ.-ի հունիսի 14-ին Կովկասյան զորագնդերը Գյումրիէն շարժվեցան դեպի Կարս։ Տիգնիս գյուղին մէջ անոնց փորձեցին դիմագրավել թուրքերը, սակայն չի կրցան կանգնեցնել ռուսներու առաջխաղացումը։ Ռուսական զորքին մեծ օգնութիւն ցուցաբերեցին նաև գյումրեցիները։ Անոնց է Դիլոն Կարսի վրա ռուսերու հարձակման ժամանակ արժեքավոր տեղեկութիւններ հաղորդեց ռուս հրամանատարությանը։ Հունիսի 28-ին մեկ այլ գյումրեցի ռազմիկ՝ Ղուկաս Մելքոևը հույժ կարևոր տեղեկութիւններ բերաւ Արդահան քաղաքին մէջ տեղաբաշխուած թուրքական զորքի մասին։ Հունիսի 23-ին Կարսը գրավված էր ռուսների կողմէն 1828-1829 թթ. ռուս - թուրքական պատերազմը ավարտվեցաւ Ադրիանապոլսի պայմանագիրով (1829 թ., սեպտեմբերի 2)։ 1830 թ.-ին Կարսէն 2500 հայ ընտանիք գաղթեց Հայաստանի՝ ռուսական տիրապետության տարածքներ։ Էրզրումէն ևս գաղթականներ եղան։ Անոնց զգալի մասը հաստատվեցան Գյումրի։ Առաջացան ուրույն ավանդույթներով և օրենքներով արհեստավորական համքարութիւններ։
Պատերազմի ավարտէն հետօ ռուսերը կ՛ամրացնէին Գյումրին՝ դարձնելով այն Անդրկովկասի մէջ ռուսական ամենահզոր ամրութիւններէն մեկը։ 1837 թ. ռուս ցար Նիկոլայ I-ի այցելութիւնէն հետօ, Գյումրին վերածվեցաւ բերդ-ամրոցի, ապա նրա կնոջ՝ Ալեքսանդրայի անունով կոչվեցաւ Ալեքսանդրապոլ։ Նույն թվականին ավարտվեցաւ նոր ամրոցի շինարարութիւնը։ Ամրոցի մեջ կառուցվեցաւ նաև ռուսական եկեղեցի՝ Սուրբ Մեծ Նահատակ թագուհի Ալեքսանդրա Հռոմայեցու անունով (նահատակվեցաւ 314 թ.), որի հիմնարկեքին մասնակցեցան նաև Նիկոլայ I կայսրը։ Այդ մասին միանշանակորեն նշված է Վրաստանի քաղաքացիական նահանգապետ Ն. Փալավանդովին ուղղված Կովկասի կառավարչապետ Գ. Ռոզենի գրության մեջ։ Ահա այն ամբողջությամբ.
"Վրաստանի քաղաքացիական նահանգապետ, պարոն իսկական պետական խորհրդական և ասպետ, իշխան Ն. Փալավանդովին. Ողորմած Տեր Կայսրը Բարձրագույնս բարեհաճեցաւ հրամայել Գյումրիի ամրոցը այսուհետև անվանել Ալեքսանդրապոլ, նաև անցած հոկտեմբերի 4-ին Նորին Բարձրության ներկայությամբ հիմնադրուած համառուսական եկեղեցին կառուցել ի պատիվ Սուրբ Մեծ նահատակ Ալեքսանդրա թագուհու։ Այսպիսի բարձրագույն ցանկության մասին գեներալ-համհարզ Ադլերբերգը հոկտեմբերի 5-ին թիվ 399 զեկուցագիրով տեղեկացրեց ինձ պատշաճ կատարման համար, ավելացնելով, որ ինքը միաժամանակ այդ մասին հաղորդած է պարոն ռազմական մինիստրին՝ Գյումրիի ամրոցի վերանվանվան հրամանը բանակին հայտարարելու համար։ Այդ մասին կը իրազեկէմ Ձերդ պայծառափայլութիւն։ Գեներալ-համհարզ Գ. Ռոզեն։ Շտաբի պետ՝ գեներալ - մայոր Վոլոչևսկի։ Թիվ 3208. 8 նոյեմբերի, 1837 թվական, Թիֆլիս"։
Ռուսական ամրոցը (1837 թ.) և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցին։ Առաջին անգամ՝ ամրոցային հրետանին և արկերը։
Գյումրին դասվեցաւ բերդաքաղաքներու շարքը։ 1840 թ.-ին Ալեքսանդրապոլը կարգուեցաւ գավառական կեդրոն։ Սակայն անոր նկատմամբ կը շարունակուէր զգացնել տալ թուրքական սպառնալիքը, որը վերացնելու նպատակով 1853 թ.-ին ռուսական հրամանատարութիւնը Ալեքսանդրապոլի ու Երևանի հայերէն կազմակերպեց 3 հեծյալ հարյուրյակ։
1849 թ.-ին Շիրակի մէջ կազմվեցաւ Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառը՝ Ալեքսանդրապոլ կենտրոնով։ Վերջինս գլխավոր պրիստավի (գավառապետի) «աթոռանիստն էր», Անդրկովկասի ռուսական զորքերու կարևոր ավանպոստը։ Ստեղծվեցան ռազմական ամրութիւններ, զինվորական ավաններ («Սևերսկի», «Պոլիգոններ», «Կազաչի պոստ»)։
1853 թ.-ին թուրքական 40 հազարանոց բանակը մոտեցավ Ալեքսանդրապոլին՝ պատրաստվելով հարձակման։ անոնք գրավեցին Բայամդուր գյուղը։ Ալեքսանդրապոլէն թշնամուն մոտեցավ ռուսական 7000-անոց զորքը և 800 հոգի հայ աշխարհազորայիններու ուղեկցությամբ։ Թուրքերը տեղեկանալով ռուսական ուժերի մոտենալու մասին՝ առանց մարտի բռնվելու հեռացան։ Ատորմ է հետօ ռուսական բանակի ալեքսանդրապոլյան խմբավորման զորամասերը շարժվեցան թշնամիի դեմ և ջախջախեցին անոր 30 հազարանոց զորամիավորումը։
1855 թ.-ի նոյեմբերի 16-ին ռուսական զորքը կրկին գրավեց Կարսը (որը թուրքերը կարողացել էին հետ գրավել)։ Ալեքսանդրապոլցիներու զգալի մասը կարսեցիներէին, ովքեր կը երազէին հաղորդակցվել Կարսուի մէջ մնացած իրենց հարազատներուն հետ։ անոնց հույսերը չարդարացան, քանի որ Կարսը վերադարձվեցաւ թուրքերուն։ Շիրակի հայերը գործուն մասնակցութիւն ունեցան նաև 1877-1878 թթ. ռուս - թուրքական պատերազմին։ Կովկասյան ճակատին մարտական գործողութիւններու համար ձևավորվեցաւ 60 հազարանոց Կովկասյան կորպուսը՝ գեներալ Լորիս - Մելիքովի գլխավորությամբ։ Կորպուսի կեսը 1877 թ.-ի ապրիլին կենտրոնացված էր Ալեքսանդրապոլի մէջ, որտեղ դեռ նախորդ տարի տեղացի վարպետներու օգնությամբ պատրաստվածէր երկու շարժական կամուրջ։ Դրանք հետագայում օգտագործվեցան Ախուրյանի գետանցման ժամանակ։ Ռուս հրամանատարութիւնը՝ մտահոգված Թուրքիայի մէջ ռուսահպատակ բնակչներու ճակատագիրով՝ ալեքսանդրապոլցի Ավետիս Ձիթողցյանին որպես բանագնաց ուղարկեց թուրքական կողմ՝ բանակցելու և ապահովելու անոնց կյանքը։ Նա հաջողությամբ կատարեց այդ առաքելութիւնը։ Կովկասյան կորպուսի մարտակա գործողութիւններուն կը մասնակցէր ալեքսանդրապոլցի Դանիել Հարութիւնյանը։ 1877 թ.-ի մայիսի 8-ին ռուսական զորքը Ալեքսանդրապոլէն շարժվեց դեպի Կարս։ Գեներալ - լեյտենանտ Լազարևը ժամանելով Ալեքսանդրապոլ՝ ձեռնամուխ եղավ թուրքերուն ջախջախելուն ուղղված գործողութիւններու կազմակերպմանը։ Նոյեմբերի 6-ին Լազարևը խիզախ գրոհով գրավեց անառիկ Կարսը։ Դրանէն հետօ ալեքսանդրապոլցիներէն մի քանիսը արժանացան կառավարական շքանշաններու՝ մարտական գործողութիւններուն իրենց նպաստը բերելու համար։
Երկաթուղու կառուցումէն (1899) հետօ Ալեքսանդրապոլը Արևելյան Հայաստանի մէջ դարձավ նշանավոր քաղաք, երկաթուղային կարևոր հանգույց, առևտրական (XIX դարի վերջին քաղաքին մէջ կար 430 խանութ ու կրպակ), արհեստավորական, ռազմա-ստրատեգիական և մշակութային կեդրոն։ Քաղաքը հայտնի էր գուսաններով, ժողովրդական երգիչներով (Ջիվանի, Շերամ, Ֆահրազ, Հայաթ և ուրիշներ), ինչպես նաև եկեղեցիներով (նշանավոր է Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին, XIX դ.)։ Կը գործէին օրիորդաց գիմնազիա, առևտրական ուսումնարան, ծխական ու մասնավոր դպրոցներ, տպարաններ, կինոթատրոններ, կը հրատարակվէին թերթեր, հանդեսներ, գիրքեր, օրացույցներ, կը տրվէին թատերական ներկայացումներ։
1902 թ.-ին բացվեցան քաղաքային բանկը։ 1913 թ.-ին հիմնված է ջուլհականոց, սպիրտի 3 ձեռնարկութիւն, չուգունի ձուլարան և մեխանիկական գործարան։ Մինչև սովետական կարգերու հաստատվելը քաղաքին մէջ կար 31 տնայնագործական ձեռնարկութիւն (օճառի, կաշվի, գարեջրի, աղյուսի, կրի, բրուտագործական, ձիթհան, ալրաղաց և այլն)։
== Լենինական ==
Գյումրին ունեցած է հեղափոխական հարուստ ավանդույթ։ Քաղաքի երկաթուղայինները, սերտ կապերի մեջ գտնվելով Անդրկովկասի բանվորական կենտրոններու և ռուս, կայազորի զորամասերուն մէջ գործող բոլշևիկներու հետ, դեռես XX դարասկզբին ստեղծեցին առաջին սոցիալ-դեմոկրատական խմբակները (1902 թ.-ին կայազորի մէջ, 1903 թ.-ին՝ քաղաքում)։ Անոնց միավորումէն 1905 թ.-ին ստեղծվեց Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկյան կազմակերպութիւնը՝. 1905 - 1907 թ.-ին ռուսական առաջին հեղափոխությանը Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկները արձագանքեցին գործադուլային պայքարով։ Անոնց ղեկավարությամբ անցան 1905 թ.-ի մարտին և ապրիլին դեպոյի մէջ և երկաթուղային հանգույցին մէջ բռնկված բանվորական գործադուլները։ Բոլշևիկներու ղեկավարությամբ քաղաքի երկաթուղայինները կազմակերպված մասնակցեցուն հոկտեմբերյան համառուսաստանյան քաղաքական գործադուլին (1905)։
1917 թ.-ի Փետրվարյան բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխութիւնէն հետօ երկրի մյուս արդյունաբերական կեդրոններու օրինակով Ալեքսանդրապոլի մէջ ստեղծվեցաւ բանվորներու, զինվորներու և գյուղացիներու դեպուտատներու սովետ, որտեղ աչքի ինկող դեր կը խաղաին բոլշևիկները (տես Ալեքսանղրապոլի բանվորներու, զինվորներու և գյուղացիներու պատգամավորներու սովետ)։ 1917 թ.-ի հուլիսին, համաքաղաքային ժողովի մէջ, բոլշևիկները կազմակերպչորեն անջատվեցան մենշևիկներէն և ստեղծեցան ինքնուրույն ՌՍԴԲ(բ) կ կազմակերպութիւնը։ 1920 թ.-ի մայիսին Հայաստանի մէջ սովետական իշխանության հաստատման համար առաջինը ապստամբութիւն կազմակերպեցին Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկները (տես Մայիսյան ապստամբութիւն), Հայաստանի մուսուլման բնակչության և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի օժանդակությամբ։ Ապստամբության պարտության, ինչպես նաև թուրքական օկուպացիայի (1920 թ.-ի նոյեմբեր - 1921 թ.-ի մարտ) հետևանքով կազմակերպութիւնը ծանր հարված ստացավ։ Չնայած անոր, այն շարունակեց գործել մինչև սովետական իշխանության հաստատումը։
1921 թ.-ի ապրիլին տեղի ունեցավ կոմունիստական կազմակերպության I քաղաքային կոնֆերանսը, որին մասնակցեցաւ 32 պատգամավոր։ Լենինականի քաղաքային կուսակցական կազմակերպութիւնը, մինչև 1930 թ.-ի վարչա-տերիտորիալ բաժանումը, կազմակերպչորեն կը ենթարկվէր համանուն գավառային կազմակերպությանը։ Մինչև 1978 թ.-ի հունվարը կայացել է կազմակերպության 29 կոնֆերանս։ 1978 թ.-ի հունվարի 1-ի դրությամբ կը գործէր 250 սկզբնական կուսակցական կազմակերպութիւն՝ 8783 կոմունիստով, և 220 ԼԿԵՄ կազմակերպութիւն՝ 26967 կոմերիտականով։
1941 - 1945 թթ.-ին շուրջ 8000 լենինականցիներ մասնակցածէն Հայրենական մեծ պատերազմին։ Անոնցմէ մոտ 3000-ը զոհված է մարտերուն։ Արիության, խիզախության, հրամանատարության առաջադրանքները օրինակելիորեն կատարելու համար բազմաթիվ լենինականցիներ արժանացածէն մարտական շքանշաններու ու մեդալներու, իսկ Աշոտ Ամատունին, Արտյոմ Պետրոսյանը և Արամայիս Պողոսյանը՝ Սովետական Միության հերոսի կոչման։
=== 1926 թվականի երկրաշարժ ===
1926 թվականի հոկտեմբերի 22-ին Լենինականի մէջ տեղի ունեցավ երկրաշարժ, որը ընդգրկեց քաղաքի կեդրոնական մասը։ Փլվեցան Սուրբ Գևորգ հունական եկեղեցին, տուֆաշեն երկհարկանի գինեկոլոգիական հիվանդանոցը, քաղաքային բանկը, Տիգրանովների տունը։ Երկրաշարժի ամպլիտուդի մասին տեղեկութիւններ չիկան, բայց զոհերի թիվը կը հասնէր 300-ի։
=== Սպիտակի երկրաշարժը ===
1988 թ.-ի դեկտեմբերի 7-ին տեղական ժամանակով 11 անց 41 րոպե 22,7 վրկ. Սպիտակի մէջ տեղի ունեցավ ավերիչ երկրաշարժ, որմէ ամենաշատը տուժեց Գյումրի քաղաքը։ Երկրաշարժի ուժգնութիւնը Գյումրիի մէջ 9 բալ էր։
Մի քանի վարկյանւա մէջ ան կործանեց քաղաքի մեծ մասը։ Փլվեցան բազմաթիվ դպրոցներ, գործարաններ և բնակելի շենքեր։ Ընդհանուր բնակելի մակերեսի ավելի քան 80%-ը փլվել էր։ Երկրաշարժը տեղ ունեցաւ աշխատանքային օրւա մէջ, որուն պատճառով շատ դպրոցականներ և բանվորներ մահացան։ Գյումրին տվաւ ավելի քան 17 000 զոհ։
Աղետը անսպասելիէր և ծայրահեղ իրավիճակի մէջ գործելու կոչված կազմակերպութիւններուն և ծառայութիւններուն հանկարծակիի բերաւ։ Կազմակերպված փրկարարական աշխատանքները հունի մեջ մտան միայն 2-3 օր հետօ։ Բնակչութիւնը անձնուրացորեն կը փորձէր փրկել փլատակներու տակ մնացածներուն, սակայն անոնց փորձի և շատ հաճախ ծայրահեղ իրավիճակներուն մէջ գործելու տարրական գիտելիքներու պակասը բացասաբար կ՛անդրադառնար փրկարարական աշխատանքներու արդյունավետության վրա, երբեմն պատճառ կը դառնաին անտեղի զոհերու։
Փրկարարական տեխնիկայի խիստ պակաս կար։ Ընդհանուր առմամբ ողջ Հայաստանի մէջ ազգաբնակչության և փրկարարների ջանքերով փլատակներէն, զոհված կամ կենդանի, հանված է ավելի քան 45000 մարդ, որոնցմէ հոսպիտալացված է 12500 մարդ:
Հայաստանի արդյունաբերական ձեռնարկութիւններու ավելի քան 40%-ը շարքէն դուրս եկավ՝ պայմանավորված ըլլալով այն բանով, որ Լենինականը Հայաստանի արդյունաբերական կեդրոններեն է (կար շուրջ 40 000) բանվոր։
Մասնագետների հաշվարկներով՝ երկրաշարժի ժամանակ երկրակեղևի ճեղքման գոտիի մէջ արտանետված էներգիայի հզորութիւնը համարժեք էր 1945 թ. Հիրոսիմայի վրա նետված ռումբի նման տասը ատոմային ռումբերի պայթիւնի ուժգնությանը։ Երկրաշարժի առաջացրած ալիքը գրանցվցավ Եվրոպայի, Ասիայի, Ամերիկայի և Ավստրալիայի լաբորատորիաներուն մէջ։
Դեկտեմբերի 8-ին Գյումրի ժամանեց ԽՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբյուրոյի հատուկ հանձնաժողովը՝ ԽՍՀՄ Մինիստրերի նախագահ Նիկոլայ Ռիժկովը, իսկ դեկտեմբերի 10-ին ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր նախագահ Միխաիլ Գորբաչովը։
Երկրաշարժէն անմիջապես հետօ հայ ժողովուրդին օգնութիւն ցույց տալու նպատակով Վրաստանէն, Ռուսաստանէն, Ուկրաինայէն, Ղազախստանէն և ԽՍՀՄ այլ երկրներէն Հայաստան եկան հազարավոր փրկարարներ, բժիշկներ, շինարարներ և այլ մասնագետներ։ Շուրջ 170 000 մարդ էվակուացվեց և վերաբնակեցվեցաւ ԽՍՀՄ-ում՝ հիմնականը Կովկասի ծովափնյա վայրերուն մէջ և հյուսիսային Կովկասի մէջ։
Հայաստանին օգնության ձեռք մեկնեցին շուրջ 113 այլ երկրներ և 7 միջազգային կազմակերպութիւններ։ ԽՍՀՄ փրկարարներու հետ համատեղ փրկարարական աշխատանքներուն մէջ կը մասնակցէին ամերիկացիներ, անգլիացիներ, իտալացիներ, գերմանացիներ, ֆրանսիացիներ, չեխեր, լեհեր, նորվեգացիներ, շվեդներ, արաբներ, հարավսլավացիներ և այլոք։ Ընդհանուր առմամբ փրկարարական աշխատանքներուն կը մասնակցէին շուրջ 2000 մասնագետ։
1988 թվականին Երևանի մատույցներուն մէջ զոհվեցան հայ ժողովուրդին օգնութիւն շտապող հարավսլավացի 7 օդաչուները։ Անոնց պատվին Գյումրիի Գորկու զբոսայգում կանգնեցվածէ հուշակոթող։ Հարավսլավացի օդաչուներու նման Գյումրիի մէջ զոհվեցան խորհրդային զինծառայողները։
Բազմաթիվ հայ բարերարներ օգնության ձեռք մեկնեցին հայ ժաղովրդին, որոնց թվում էր նաև հայազգի աշխարհահռչակ դերասան և երգահան Շառլ Ազնավուրը, որը հետօ մեծ եռանդով շարունակեց իր ազգանվեր գործնեութիւնը։ Մեծն շանսոնյեի արձանը հիմա կանգնեցված է Գյումրիի Աստղի հրապարակին մէջ։ Գյումրիի մէջ կառուցվեցան Ավստրալիական թաղամասը, Անգլիական դպրոցը (1990)։ Վերջինիս բացմանը ներկա կը գտնուէր Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Մարգարետ Թետչերը։
Հայաստանի անկախութիւնէն հետօ օտարերկյա շինարարները լքեցին Գյումրին և այն շուրջ 20 տարի մնաց ավերակներու մէջ։ Երբեմնի հզոր արդյունաբերական քաղաքի մէջ 2013 թվականի դրությամբ ընդամենը մի քանի գործարաններ կ՛աշխատին՝ այն ոչ լրիվ ուժով։ Վերանորոգվել և վերականգնվածէն Գյումրիի գլխավոր փողոցներուն հարակից շենքերը։ Ամբողջովին վերակառուցվածէ Ստրոմմաշինա գործարանի տարածաշրջանի շենքերը և կառուցվել է նոր 58-րդ կամ Անի թաղամասը՝ իր Սուրբ Հակոբ եկեղեցիով։
3 փլված և վնասված եկեղեցիներէն մէկը՝ Սուրբ Նշանը վերականգնված է նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի հանգանակութիւններով։ Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու համար բավականին հանգանակութիւններ հավաքվածէն, բայց այն այդպեսալ չեն վերանորոգած։ 2013 թվականի դրությամբ այն հիմա կը վերակառուցվի Վարդան Ղուկասյանի հանգանակութիւններով։ Աշխատանքները կը գտնվուին վերջացման փուլին մէջ։ Մնացած է ավարտին հասցնել եկեղեցու գմբեթի շինարարութիւնը և ներքին հարդարման աշխատանքները։ Իսկ երկրաշարժի հետևանքով ավերված Գյումրու Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ հին եկեղեցին անուշադրության մատնված է։ Երկրաշարժէն հետօ այն մեծ վնասվածքներ կրած էր, բայց չէր փլվել։ Լրացուցիչ հենասյուներ ավելացածէին, որպեսսզի հետօ այն վերականգնվի։ Բայց այդպեսալ վերականգման աշխատանքեր չսկսեցան և եկեղեցին փլուզվեց 2003 թվականին։
== Գյումրի ==
Հայաստանի անկախացումէն հետօ Լենինականը 1990 թվականին վերանվանվեցաւ Կումայրիի, իսկ այնուհետև 1992 թ.-ին վերանվանվեցաւ Գյումրիի։ 1988 թ.-ի աղետալի երկրաշարժը հիմնովին քայքայած էր Գյումրիի տնտեսութիւնը։ Փակվեցան կամ իրենց գործնեութիւնը գրեթե դադարեցրեցին քաղաքի բոլոր գործարանները։ Շատ նախկին բանվորներ մնացին անգործության մատնված և քաղաքը աստիճանաբար վերածվեծ շուկայական մեծ քաղաքի։ 1995 թ.-ի դրությամբ քաղաքում 3 խոշոր շուկաներ կային, որոնցմէ մէկը ստեղծվեցաւ նախկին սառանարանի գործարանի, իսկ մյուսը նախկին՝ միկրոշարժիչներու գործարանին դիմացը՝ ավտոկայան տանող ճանապարհին։
Քաղաքի վերականգնման աշխատանքները բավականին դանդաղ կ՛ընթանար, քանի որ շենքերը հիմնականը կը վերականգնէին հայազգի բարերարների տրված գումարներու հաշվին։ 2013 թ.-ին Գյումրին արդեն գրեթե զուրկ է ավերակներէն։ Քաղաքը բարեկարգվածէ։ Վերանորոգված և հիմա կ՛աշխատի Գյումրիի Կինոհոկտեմբերը։ Քաղաքի նախկին Կիրովի փողոցը բարեկարգված է և անվանափախված է Ռիժկովի ճեմափողոցի։ Կառուցված է Գյումրիի քաղաքապետարանի նոր շենքը, որ կը գտնուի Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Վերականգնված են քաղաքի գլխավոր փողոցները։
Վարդանանց հրապարակը շատ գեղեցիկ է գիշերը, քանի որ մութը ըլլալէն հետօ կը վառվին Քաղաքապետարանի և Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցիի լույսերը։ Եկեղեցիի լուսավորման համար ծախսվածէ 20 000 դոլարին համարժեք գումար։
2013 թ.-ի հունիսի 30-ին Գյումրին հռչակվեց ԱՊՀ մշակութային մայրաքաղաք։ Այն նշվեցաւ մեծ տոնակատարությամբ և ավարտվեցաւ գեղեցիկ հրավառությամբ։
== Բնակչութիւն ==
Բնակչության 94,8%-ը հայեր են։ Կ՛ապրին նաև ռուսեր, քուրդեր, հույներ։ 1831 թ.-ին ուներ 3444, 1914 թ.-ին՝ 51316։ 1926 - 1978 թթ.-ին բնակչութիւնն ավելացած է մոտավորապես 5 անգամ։ 1977 թ.-ին ժողտնտեսության տարբեր բնագավառներուն մէջ զբաղված էր շուրջ 80 000 մարդ։ Բնակչության թվաքանակը խիստ կերպով նվազած է 1926 և 1988 թթ.-ի ավերիչ երկրաշարժերու պատճառով։ Ըստ 2011 թ.-ին անցկացված մարդահամարի պաշտոնական արդյունքներու՝ քաղաքի բնակչության թիվը կը կազմէ 145929 մարդ։
Գյումրիի ազգաբնակչության փոփոխութիւնը.
{| class="wikitable"
! Տարի
| [[1829]]
| [[1830]]
| [[1850]]
| [[1873]]
| [[1897]]
| [[1914]]
|-
! Բնակիչ
| 600
| 4 000
| 15 000
| 20 000
| 30 600
| 51 316
|-
|}
{| class="wikitable"
! Տարի
| [[1923]]
| [[1926]]
| [[1935]]
| [[1939]]
| [[1959]]
| [[1970]]
| [[1984]]
| [[1989]]
| [[2001]]
| [[2010]]
| [[2012]]
|-
! Բնակիչ
| 58 630
| 42 385
| 78 500
| 67 700
| 108 400
| 164 966
| 222 000
| 122 587
| 150 917
| 146 100
| 145 929
|-
|}
== Տնտոսութիւն ==
Նախկան երկրաշարժը Գյումրին եղածէ մեծ արդյունաբերական կեդրոն։ Քաղաքին մէջ գործող տեքստիլ գործարանը ուներ ավելի քան 6000 բանվոր։ Ան կ՛աշխատէր 3 հերթով և բազմաթիվ աշխատակիցներ կային նաև ԽՍՀՄ մյուս երկրներէն, որոնց հանրակացարաններ կը տրամադէին։ Գյումրին հզոր տրանսպորտային կեդրոն էր։ Գյումրիի երկաթուղին այնպիսի կարևոր դեր ուներ ԽՍՀՄ-ի համար, որ երբ Լենինը Գյումրին իր հարակից տարածքներով հանձնեց Թուրքիային, սակայն հետօ փոշմանեց և Գյումրին հետ վերադարցուց։
=== Արդյունաբերութիւն ===
Սովետական կարգերու հաստատումէն հետօ Գյումրիի մէջ ստեղծվածէ բազմաճյուղ արդյունաբերութիւն (տեքստիլ-տրիկոտաժու, մեքենաշինական, շինանյութերու, սնունդի, կոշիկի, կարի, փայտամշակման, ապակու և այլն)։ Քաղաքի ավելի քան 50 ձեռնարկութիւններուն մէջ կ՛աշխատէր մոտավորապես 40 000 բանվոր-ծառայող, կը թողարկվէին ավելի քան 700 տեսակ արդյունաբերական ապրանք 370 մլն ռուբլու ընդհանուր արժեքով (1977)։ Տնտեսության առաջատար ճյուղը թեթև արդյունաբերութիւնն էր՝ հատկապես բամբակե գործվածքեղենի արտադրութիւնը (կուտար քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 54,8%-ը)։ Կը միավորէր 11 ձեռնարկութիւն, ինչպես նաև՝ Մայիսյան ապստամբության անվան Լենինականի տեքստիլ կոմբինատը, Վալերի Չկալովի անվան կարի և «Արշալույս» գուլպա-նասկեղենի արտադրական միավորումները, Լուկաշինի անվան մանարանը, տրիկոտաժի ֆաբրիկաները։
Գյումրիի մէջ ՍՍՀՄ տեքստիլ արդյունաբերության կարևոր կենտրոննէն մէկնէ և ամենախոշորը Հայկական ՍՍՀ-մի մէջ։ Հանրապետութեան մէջ առաջինը Գյումրիի հիմք դրվեցաւ տրիկոտաժեղենու արդյունաբերությանը։ 1924 թ.-ին «Մեղու» արտելի բազայի վրա ստեղծվեցաւ գուլպա-տրիկոտաժեղենու առաջին ֆաբրիկան, որը 1980 թ.-ի դրությամբ հանրապետության թեթև արդյունաբերության խոշոր ձեռնարկութիւններեն մէկնէ։ Կարևոր ճյուղերենէին նաև կոշիկի ու կարի արդյունաբերութիւնը։
Գուլպա-նասկեղենի գործարանը
Գյումրին մեքենաշինական կարևոր կեդրոն էր. կուտար քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 22,8%-ը (1977)։ Կը գործէր 13 մեքենաշինական գործարան։ Առաջատար ճյուղերնէին էլեկտրատեխնիկական մեքենաշինութիւնը, հաստոցաշինութիւնը, սարքաշինութիւնը։ Խոշոր ձեռնարկութիւննեենէին հղկող հաստոցներու, դարբնոցա-մամլիչային սարքավորումներու, էլեկտրատեխնիկական, միկրոէլեկտրաշարժիչներու, կենցաղային էլեկտրասարքավորումներու, «Ստրոմմաշինա» սարքաշինական գործարանները։ Ստեղծվածէր կենտրոնական ձուլարան։ Կը գործէին երկաթուղու շարժական կազմի վերանորոգման, դարբնոցա-մամլիչային սարքավորումներ, քարհատ ու քար մշակող մեքենաներ արտադրող ձեռնարկութիւններ։
Զարգացած էր սնունդի արդյունաբերութիւնը (քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 17,4%-ը, 1977)։ Կար միսի պահածոներու, հրուշակեղենու, գարեջուրի, ոչ ալկոհոլային խմիչքներու, կաթի, հացի և այլ ձեռնարկութիւններ։ Կարևոր տեղ ունի Լենինականի միսի-պահածոներու կոմբինատը։ Արդյունաբերության մյուս ճյուղերենէին շինանյութերու (երկաթբետոնե կոնստրուկցիաներ, շինաքար), փայտամշակման, ապակու արտադրության ձեռնարկութիւնները։
Արդյունաբերական ապրանքների շատ տեսակներ կ՛առաքվէին հանրապետութիւնէն դուրս, իսկ 40 արտադրատեսակ՝ կ՛արտահանվէր արտասահմանյան 35 երկիր, ինչպես՝ Ֆրանսիա, Իտալիա, ԳՖՀ, Ֆինլանդիա, ԳԴՀ, Չեխոսլովակիա։
Հրուշակեղենի ֆաբրիկա
1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժից հետօ Գյումրիի տնտեսութիւնն անկում ապրեց։ Շատ գործարաններ փլվեցին։ Հայաստանի անկախացումից հետօ գրեթե բոլոր գործարանները փակվեցին։ 2013 թ.-ի դրությամբ աշխատում է Գյումրի գուլպա-նասկեղենի, շաքարի և գարեջրի գործարանները։
Լենինականի 5 արդյունաբերական ձեռնարկութիւն պարգևատրվել է ՍՍՀՄ շքանշաններով, քաղաքի 9 առաջավոր կոլեկտիվ ետպատերազմյան տարիներին շուրջ 70 անգամ արժանացել է համամիութենական սոցմրցման հաղթողի փոխանցիկ դրոշների, դիպլոմների կամ պատվոգրերի, 17-ը՝ հանրապետական սոցմրցման շուրջ 250 դրոշի, դիպլոմի կամ պատվոգրի։ Լենինականի արդյունաբերական ձեռնարկութիւնների ու հիմնարկների շուրջ 26 հազար առաջավոր պարգևատրվել է ՍՍՀՄ շքանշաններով և մեդալներով, իսկ 6 լավագույնները՝ հրահանգիչ-մեքենավարներ Անդրանիկ Խաչատրյանն ու Սերգեյ Միքայելյանը, երկաթուղային հանգույցի ավագ էլեկտրամեխանիկ Սարգիս Գևորգյանը, ջուլհակուհի Աստղիկ Պետրոսյանը, հրահանգիչ ենթավարպետ Գարեգին Տոնոյանը, արժանացել են սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչման։ Տեքստիլ կոմբինատի ենթավարպետ Միհրան Ստեփանյանը դարձել է ՍՍՀՄ պետական մրցանակի դափնեկիր։
1936 թ.-ից Գյումրիում ստեղծվել է պետական տնկարան, որը ցրտադիմացկուն տնկիներ է մատակարարում հանրապետության լեռնային շրջաններին։
Գյումրիում էին տեղաբաշխված Շիրակի նյութատեխնիկական, մատակարարման և բաշխիչ բազաները։ Շիրակի բնակչութիւնը օգտվում է Գյումրիի մշակութային, առողջապահական, կուլտուր-կենցաղային և մյուս հիմնարկ-ձեռնարկութիւնների ծառայութիւններից։ 1980 թ.-ի դրությամբ գործում էր մանրածախ առևտրի 500 խանութ-կրպակ, հասարակական սննդի 200 ձեռնարկութիւն։
Ներկայումս տնտեսության մեջ առանձնանում են թեթև, սննդի, մեքենաշինության, գործիքաշինության ճյուղերը։ Հայտնի են «Գյումրի», «Ալեքսանդրապոլ» գարեջրի գործարանները, «Լուսաստղ Շուգրե» հայ-ամերիկյան տնաշինական միավորները և այլն։
| |||