«Երիկամ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

{{ԱՀ}}

{{Արևելահայերեն|Երիկամ}}

'''Երիկամները''' (kidney) կ'ըլլան զոյգ իւրաքաչիւր անձի մէջ, որոնք կը գտնուին [[Ողնաշար (արեւմտահայերէն)|ողնաշարի]] (vertebral column) երկու կողմերը, [[Որովայնի խոռոչ (արեւմտահայերէն)|որովայնի խոռոչի]] ետեւի պատին վրայ եւ [[Ստոծանի (արեւմտահայերէն)|ստոծանիին]] (diaphragm) տակը: Երիկամները որովայնին մաս չեն կազմեր: Աջ երիկամը կը գտնուի [[Լեարդ|լեարդին]] ետեւը, իսկ ձախը [[Փայծաղ (արեւմտահայերէն)|փայծաղին]] (spleen) ետեւը: Երիկամները կարմիր սրճագոյն լուբիայի նման, սահուն օրկաններ են: Իւրաքանչիւր երիկամ ունի 10-12 սմ. երկարութիւն, 5 սմ. լայնք, 3 սմ. խորութիւն եւ 120-140 կրամ ծանրութիւն: Անոնք կը շարժին վեր վար ստոծանիի շարժումներուն հետ, [[Շնչառութիւն|շնչառութեան]] ընթացքին: Երիկամներու վերին պատին բակած են [[Մակերիկամներ (արեւմտահայերէն)|մակերիկամները]] (adrenal glands):

* Արտագին շերտին մէջ կը գտնուին երիկամի արտաթորումի գործօն միաւորները՝ nephron-ները, որոնք կազմուած են կծիկներէ (glomeruli): Արեան զտումը եւ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզմէզի]]ի կազմութիւնը տեղի կ՛ունենայ nephron-ներու կծիկներուն մէջ: Երիկամները կազմուած են 2-2.5 միլիոն nephron-ներէ:

* Ներքին շերտը ունի 8 կոնաձեւ բաժիններ, որոնք կը կոչուին երիկամային բուրքեր (renal pyramids), որոնք կ՛ընդունին nephron-ներուն մէջ կազմուած [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզմէզը]]ը եւ կ՛ուղղեն զայն դէպի երիկամային պզտիկ սկահակներ (calyces): Երկու-երեք պզտիկ սկահակներ միանալով կը կազմեն երիկամային երկու մեծ սկահակները, որոնք կը բացուին երիկամի աւազանին (renal pelvis) մէջ: Մէզը հասնելէ ետք երիկամի աւազան, կ՛ուղղուի դէպի միզափող (ureter):

Երիկամները արտաթորութեան կարեւոր օրկաններ են: Անոնց արտազտիչ գործունէութիւնը [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզմէզի]]ի գոյացումն է:

Երիկամները՝ երկուքը միասին, կ՛ընդունին օրական մօտաւորապէս 200 լիթր արիւն, որ կը ձերբազատուի իր մէջ կուտակուած թունաւոր արգասիքներէն (waist products), աղերէն եւ ջուրի աւելցուքներէն: Շատ մը արգասիքներ, որոնք կը գոյանան մարմինի ընդհանուր նիւթափոխանակութեան (metabolism) ընթացքին կ՛արտաթորուին երիկամներուն մէջ: Անոնք կը պարունակեն բորոկածնային-ազոթային (nitrogenous) արգասիքներ, օրինակ՝ միզանիւթ (urea), որ կը յառաջանայ սպիտակուցներու նիւթափոխանակումէն: Զտուած արիւնը ձգելով երիկամները կը վերադառնայ սիրտ: Իսկ 200 լիթր Ա[[րիւն|արիւնէն]] գոյացած 2-2.5 լիթր [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզմէզը]]ը կը մղուի դէպի միզափող, այնտեղէն միզապարկ (urinary bladder) եւ ապա՝ միզուկ (urethra):

Միզափողի երկարութիւնը 12-13 սմ. է: Կիներուն միզուկը 3.5-4 սմ. է, որ կը բացուի [[Հեշտոց (արեւմտահայերէն)|հեշտոցի]] (vagina) յառաջամասը: Իսկ տղամարդոց մօտ անիկա ունի 20 սմ. երկարութիւն, որուն վերջին բաժինը կը գտնուի առնանդամին (penis) մէջ: Տղամարդոց միզուկը կը կրէ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզմէզին]]ին հետ նաեւ սերմնահեղուկը (semen) [[Շագանագեղձ (արեւմտաահյերէն)|շագանագեղձի]] (prostate gland), սերմնաբշտիկի (seminle vesicle), ամորձիքներու (testicles) եւ սերմնածորանի (vas deferens) հեղուկները:

Երիկամներուն մէջ արտադրուած «Ռենին» (Renin) [[Ներազդակ (արեւմտահայերէն)|ներազդակներազդակը]]ը (hormone) առնչուած է երիկամներու ներզտիչ գործունէութեամբ: Երիկամները ինքնագործ օրկաններ են: Ջուրի եւ աղերու արտածորումը (excretion) կախեալ է արեան աղային բաղադրութենէն:

== Երիկամներուն դերը ==

* Կը հսկեն մարմինի զարկերակային [[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումճնշումին]]ին վրայ.

* Կ՛արտադրեն [[Ներազդակ (արեւմտահայերէն)|ներազդակ]] Renin-ը որ կ՛առնչուի արեան [[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումճնշումի]]ի կանոննաւորման հետ.

Երեկամներու վերոյիշեալ աշխատանքներու եւ դերակատարութիւններու իրականացումը կախեալ է անոնց առողջական վիճակէն: Ոեւէ անհատ մէկ երիկամով կրնայ ապրիլ բնական ձեւով եւ առանց որեւէ մէկ դժուարութեան: Երիկամներն ալ մարմինի այլ օրկաններուն նման կրնան վատառողջ վիճակ ունենալ եւ չկարենալ գործել բնական ձեւով:

# Ընկալուած (acquired)

=== Ժառանգական եւ ընդոծին (congenital) հիւանդութիւններ ===

* Երիկամի երակա-զարկերակային անբնական հանգուցաւորում (a-v aneurism): Այս անբնական կապակցութիւններով զարկերակները, [[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումճնշումի]]ի տակ կը վնասուին եւ կը բացուին ու տեղի կ՛ունենայ արիւնահոսում.

* Ընդոծին երիկամի ջրակալում (hydronephrosis), ուր երիկամը կը ծաւալի եւ կը կ՛որսնցնէ իր բնական աշխատանքի թափը.

* Զոյգ երիկամներ (double kidney), ուր երիկամները կրնան գործել բնական կամ անբնական ձեւով.

* Պայտանման երիկամ (horseshoe kidney). Այս պարագային երիկամը ընդհանրապէս կը գործէ բնական ձեւով

* Բազմապարկ երիկամ (polycystic kidney)՝ երիկամային աշխատանքը կրնայ անբնական ըլլալ:

* Կծիկա-երիկամաբորբ (glomerulonephritis).

Անիկա յաճախակիօրէն տեսնուած [[Հիւանդութիւն|հիւանդութիւն]] մըն է եւ ընդհանրապէս կը պատահի [[Կոկորդ (արեւմտահայերէն)|կոկորդի]] ցպկային [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումբորբոքումներէ]]ներէ ետք: Երկու երիկամները միածամանակ կ՛ախտահարուին այս [[Հիւանդութիւն|հիւանդութեամբ]]: Կծիկա-երիկամաբորբի ախտածնունդը հիմնուած է դիմադրողականութեան խանգարումներով եւ հակամարմիններու յառաջացումով որոշ մանրէներու դէմ: Այս բոլորը կը գործեն երիկամներու կծիկներուն վրայ եւ տեղի կ՛ունենայ երիկամներու ամբողջական բոր-բոքում:

Կծիկա-երիկամաբորբը կը յատկանշուի մեզի մէջ յայտնուած արեան կարմիր գնթիկներով եւ սպիտակուցներով: Անիկա ընդհանրապէս անակնկալ եւ սուր [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքում]] մըն է, որ կ՛ունենայ արագ զարգացումի ընթացք:

Երիկամներու այս [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումբորբոքումը]]ը կրնայ մնայուն [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումբորբոքումի]]ի վերածուիլ: Այս պարագային [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումբորբոքումը]]ը կ՛ըլլայ դանդաղ եւ յառաջընթաց: Մնայուն [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումբորբոքումով]]ով տեղի կ՛ունենայ երիկամային անբաւարարութիւն (renal failure), երբ մարմինին մէջ կը կուտակուին թունաւոր նիւթեր: Երիկամի անբաւարարութեան պարագային հիւանդը կը կարօտի [[Արհեստական Երիկամ|արհեստական երիկամի]] դարմանամիջոցին՝ արեան տրամալուծումին (hemodialysis): Իսկ այս դարմանամիջոցի ձախողութեան պարագային միակ փրկութիւնը այլ անձի մը երիկամի փոխպատուաստումն է (kidney transplant):

Անիկա ընդհանրապէս ցպկային [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքում]] մըն է եւ կը պատահի առաւելաբար չափահասներու մօտ: Բորբոքումը հետեւանքն է ընդհանրապէս միզապարկի երկարատեւ եւ կամ չդարմանուած [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումբորբոքումին]]ին: Անոր ախտանշաններն են՝ ջերմ, դող, [[Քրտինք (արեւմտահայերէն)|քրտինք]], գլխացաւ, թարախոտ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզ]], որ կը պարունակէ նաեւ [[Արիւն|արեան]] կարմիր գնդիկներ եւ սպիտակուց.

* Երիկամի երակին արիւնախիցքաւորում (renal vein thrombosis): Արիւնախիցերու [[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումճնշումով]]ով երակը կը վնասուի, կը բացուի եւ տեղի կ՛ունենայ արիւնահոսում.

* Երիկամի զարկերակի խցում, որ կը յառաջացնէ երիկամի քայքայում եւ նոնիսկ երիկամի մահ.

== Երիկամային քարեր ==

Երիկամի մէջ կազմուած քարերը կ՛ունենան զանազան բաղադրութիւններ եւ տարբեր-տարբեր չափեր ու ձեւաւորումներ: Երիկամային քարերը կրնան մնալ առանց որեւէ մէկ ախտանշանի երկար տարիներ: Անոնք կրնան երկար ժամանակ մնալ անշարժ եւ կամ շարժիլ ու ուղղուիլ դէպի միզափող եւ յառաջացնել միզափողի զանազան աստիճանի խցում, որ պայմանւորուած է քարերու չափէն: Պզտիկ քարերը անցնելով միզափողէն կը հասնին միզապարկ, իսկ խոշոր քարերը կը մնան նստակեաց միզափողին մէջ եւ կը խցեն զայն՝ մասնակի կամ ամբողջովին:

# Միզային համակարգի [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքում]]՝ միզափողի, միզապարկի եւ միզուկի [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումբորբոքումներ]]ներ,

# Միզարգելութիւն եւ միզելու դժուարութիւն,

# Արիւնամիզութիւն (hematuria):

== Nephrotic syndrome ==

Nephrotic syndrome, երբ տեղի կ՛ունենայ երիկամային բնասպիտի (protein) առատ արտաթորում: Անոր ախտանշաններն են՝ սպիտակուցներու առատ ներկայութիւն [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզմէզին]]ին մէջ, [[Սրունք (արեւմտահայերէն)|սրունքներու]] չրակուտակում եւ երիկամներու մնայուն վնաս:

Այս մէկը կը յառաջանայ երիկամներու անակնկալ-սուր [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումբորբոքումներէ]]ներէ եւ վնասէ ետք, [[շագանակագեղձ (արեւմտահայերէն)|շագանակագեղձշագանակագեղձի]]ի ծաւալումով, միզափողի քարային խցումով, մարմնական ընդհանուր սուր ջրանուազումով, սրտանօթային [[Հիւանդութիւն|հիւանդութիւններով]]. [[Շաքարախտ (արեւմտահայերէն)|շաքարախտի]] եւ զարկերակային բարձր [[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումճնշումով]]ով:

Սուր եւ անակնկալ ձախողութիւնը կ՛ունենայ շատ արագ զարգացում, որ կանխելի է շտապ դարմանումով:

Անիկա հետեւանքն է երկարատեւ մնայուն [[Շաքարախտ (արեւմտահայերէն)|շաքարախտի]] եւ զարկերակային բարձր [[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումճնշումի]]ի ինչպէս նաեւ երիկամներու ընդհանուր բջիջային [[Բորբոքում (արեւմտահայերէն)|բորբոքումբորբոքումի]]ի: Անիկա կը յատկանշուի երիկամներու մնայուն մասնակի կորուստով եւ փճացումով: Մնայուն ձախողութիւնը կ՛ունենայ երկար ընթացք, որ կը տեւէ ամիսներ եւ տարիներ:

Անիկա կը յատկանշուի երիկամներու ախտաբանական մնայուն փոփոխութիւններով, առատ շաքարի ներկայութեամբ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզմէզին]]ին մէջ եւ երիկամներու մնայուն ձախողութեամբ:

== Զարկերակային գեր[[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումճնշումի]]ի երիկամատապ (hypertensive neuropathy) ==

Անիկա շաքարախտի նման կը յատկանշուի երիկամային ախտաբանական մնայուն փոփոխութիւններով, սպիտակուցներու առատ ներկայութեամբ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզմէզին]]ին մէջ եւ երիկամային մնայուն ձախողութեամբ: [[Շաքարախտ (արեւմտահայերէն)|Շաքարախտի]] եւ զարկերակային մնայուն գեր[[Ճնշում (արեւմտահայերէն)|ճնշումճնշումի]]ի ախտաբանական վնասները վերջնական են եւ անդարմանելի:

# Տեսանելի մեծ տարողութեամբ արիւնամիզութիւն, երբ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզմէզը]]ը կազմուած կ՛ըլլայ մեծամասնութեամբ արիւնով,

# Տեսանելի քիչ տարողութեամբ արիւնամիզութիւն, երբ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզմէզը]]ը կ՛ըլլայ վարդագոյն-կարմրագոյն,

# Անտեսանելի արիւնամիզութիւն, երբ [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզմէզը]]ը գրեթէ կ՛ունենայ բնական գունաւորում, բայց արիւնահոսումը կը փաստուի [[Մէզ (արեւմտահայերէն)|մէզմէզի]]ի մանրադիտակի (microscopic) քննութեամբ:

Արիւնամիզութիւն տեղի կ՛ունենայ հետեւեալ հիւանդութիւններուն պատճառով.

Երիկամային քարեր, երիկամի ընդոծին առատներ, կծիկա-երիկամաբորբ, բազմապարկային երիկամ, [[շագանակագեղձ (արեւմտահայերէն)|շագանակագեղձշագանակագեղձի]]ի ծաւալում եւ բրբոքում, երիկամային, միզափողային եւ միզապարկային խլիրդ եւ երիկամի անօթային անբնական երեւոյթներ:

== ՏեսՏե՛ս նաեւ ==

* [[Հեշտոցային Արիւնահոսութիւն]]

* [[Քիթի Արիւնահոսութիւն]]

* [[Կրիփ Եւ Հարբուխ]]

== Աղբիւրներ ==

* «Asbarez» օրաթերթ, Յոդուածներ, Դկտ. Կարպիս Հարպոյեան, [[7 Յունիս]] [[2013]]