«Թունուզ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
Չ oգտվելով ԱՎԲ |
No edit summary |
||
Տող 1.
{{Արևելահայերեն|Թունիս}}
{{ԱՀ}}
{{Տեղեկաքարտ Երկիր արւմտ.
|բնագիր_անուանում =<big>الجمهورية التونسية</big>
|հայերէն_անուանում =<big>Թունիսի Հանրապետութիւն</big>
|common_name =
|դրօշի_պատկեր =Flag of Tunisia.svg
|դրօշի_նկարագրում =
|զինանշանի_պատկեր =Coat of arms of Tunisia.svg
|զինանշանի_նկարագրում =
|քարտէզի_պատկեր = Location Tunisia Africa.svg
|քարտէզի_նկարագիրը = <small>Թունիսի տեղը [[Ափրիկէ]]ին մէջ</small>
|քարտէզի_պատկեր_2 =
|քարտէզ_2-ի_նկարագիրը = <small></small>
|ազգային_նշանաբան =
|ազգային_օրհներգ = <small></small><br />[[File:Humat al-Hima.ogg|center]]
|թագավորական_օրհներգ =
|օրհներգ =
|պաշտօնական_լեզուներ = <small>[[Արաբերէն]]</small>
|շրջանային_լեզուներ =
|էթնիկ_խումբեր =
|մայրաքաղաք = [[Թունիս (քաղաք, արեւմտահայերէն)|Թունիս]]
|latd=36 |latm=50 |latNS=N |longd=10 |longm=9 |longEW=E
|ամենամեծ_քաղաք = Մայրաքաղաք
|կառավարության_տեսակը =<small>Կիսանախագահական <br />[[Հանրապետութիւն]]</small>
|ղեկավար_կոչում_1 = Նախագահ
|ղեկավարի_անուն_1 = Պէճի Սայիտ Էսեպսի
|ղեկավար_կոչում_2 = Վարչապետ
|ղեկավարի_անուն_2 = Հապիպ Էսիտ
|ինքնիշխանութեան_տեսակը = Անկախ
|ինքնիշխանութեան_նշում =
|established_event1 =
|established_date1 =
|established_event2 =
|established_date2 =
|established_event3 =
|established_date3 =
|established_event4 =
|established_date4 =
|established_event5 =
|established_date5 =
|established_event6 =
|established_date6 =
|established_event7 =
|established_date7 =
|established_event8 =
|established_date8 =
|established_event9 =
|established_date9 =
|area_rank =
|area =
|areami² =
|percent_water =
|population_estimate =
|population_estimate_rank =
|population_estimate_year =
|population_census =
|population_census_year =
|population_density =
|population_densitymi² =
|population_density_rank =
|GDP_PPP_year =
|GDP_PPP =
|GDP_PPP_rank =
|GDP_PPP_per_capita =
|GDP_PPP_per_capita_rank =
|GDP_nominal =
|GDP_nominal_rank =
|GDP_nominal_year =
|GDP_nominal_per_capita =
|GDP_nominal_per_capita_rank =
|Gini =
|Gini_year =
|Gini_category =
|HDI_year =
|HDI =
|HDI_rank =
|HDI_category =
|currency =
|currency_code =
|country_code =
|time_zone =
|utc_offset =
|time_zone_DST =
|utc_offset_DST =
|cctld =
|calling_code =
}}
'''Թունիսի Հանրապետութիւն''' ({{lang-ar|الجمهورية التونسية}}), պետութիւն [[Հիւսիսային Աֆրիքա]]յի մէջ։ Հիւսիսէն եւ արեւելքէն կ'ողողուի [[Միջերկրական ծով]]ով։ Սահմանակից է [[Ալժիր]]ին եւ [[Լիպիա]]յին։ Տարածութիւնը 164,2 հազար քմ2 է, բնակչութիւնը՝ 11,037,225<ref name="Թունիսի բնակչությունը 2015 թվականին">[http://www.geoba.se/population.php?pc=world&page=1&type=28&st=rank&asde=&year=2015 Թունիսի բնակչությունը 2015 թվականին]</ref> (2015): Մայրաքաղաքը՝ [[Թունիս (քաղաք)|Թունիս]]: Վարչականորէն կը բաժնուի 18 նահանգի՝ Պեճա, Պիզերատա, Տապես, Գաֆսա, Ճենտուպա (Սուկ Էլ-Արպա), Կայրուան, Կասերին, Մահդիա, Մետենին, Մոնաստիր, Նապուլ (Նապել), Քամուտա, Սիլիանա, Սուս, Սֆաքս, Թունիս, Թունիս-Հարաւային, Էլ-Կեֆ։
[[Պատկեր:President Habib and his Romanian guests paying tribute to Tunisian national flag.jpg|մինի|աջից|330px|Թունիսի առաջին նախագահ Հապիպը]]
Տող 7 ⟶ 93՝
=== Վաղ շրջան ===
Թունիսի տարածքին մարդը բնակութիւն կը հաստատէ հնագույն ժամանակներէն։ Պահպանուած են ստորին, միջին եւ վերին պալեոլիթի գործիքներ։ Ք.ա. XII դ. Թունիսի տարածքին մէջ հայտնուած են [[յույն]]երը, ապա՝ փիւնիկները։ Կարեւոր դեր խաղցած է փիւնիկներուն հիմնած Կարթագենը։ Փիւնիկեան պատերազմներու հետեւանքով (ք.ա. [[264]]—[[146]]) Կարթագենը կործանուած է, Թունիսի տարածքը անցած է [[Հռոմ]]ին, մտած է [[Աֆրիքա]]յի տարածքին մէջ։ Ք.ե. I դ. Թունիսի մէջ տարածուած է [[քրիստոնէութիւն]]ը։ [[439]]-ին վանդալները նուաճած են Թունիսը եւ նպաստած ֆեոտալական հարաբերութիւններու ձեւաւորման։
[[Պատկեր:Ruines the Carthage.jpg|մինի|ձախից|180px|Կարթագէնի աւերակները]]
[[Պատկեր:Amphitheatre El Jem(js)1.jpg|մինի|ձախից|180px|Էլ Ճէմի 3<sup>րդ</sup> դարու առաջին կէսի ամփիթատրոն]]
=== Միջին դարեր ===
[[534]]-ին նուաճած է [[Բիւզանդիա]]ն, իսկ VII դ. վերջին՝ [[արաբ]]ները։ VII դ. վերջին—VIII դ. սկիզբը տիրապետող կրոնը դարձած է [[իսլամ]]ը։ [[800]]-ին Թունիսը անջատուած է Աբբասեաններու խալիֆայութիւնէն, դարձած է ինքնուրույն պետութիւն՝ Աղլապեաններու ([[800]]—[[909]]), ապա արաբական այլ թագաւորութեան իշխանութեան տակ։ XVI դ. Թունիսը զաւթած են [[թուրք]]երը եւ դարձուցած են [[Օսմանեան կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] նահանգ։ [[1705]]-ին Հուսէյնեաններու թագաւորական հիմնած է ինքնուրույն պետութիւն։ Արտաքին առեւտուրի աճը եւ ապրանքա-դրամական հարաբերութիւններու զարգացումը պայմանաւորեցին ընկերային վերափոխումները XIX դ.:
[[Պատկեր:Great Mosque of Kairouan, flat roof and domes.jpg|մինի|ձախից|180px|Քայրուանի մեծ մզկիթի գմբեթները]]
=== Նոր շրջան ===
[[1830]]-ին ստեղծուեցան Թունիսի կանոնաւոր բանակի առաջին միաւորումները, հիմնուեցան պետական գործարաններ եւ ընկերութիւններ, բացուեցան աշխարհիկ ուսումնական հաստատութիւններ։ [[1861]]-ին լիպերալ բարեփոխիչ Հայրատտին ատ-Թունիսիի նախագահութեամբ ընդունուեցաւ Թունիսի 1-ին սահմանադրութիւնը («Տեսթուր»):
Տող 18 ⟶ 105՝
=== Թունիսի Հանրապետութիւն ===
[[1946]]-ին Թունիսը ստացավ Ֆրանսական միութեան «Միացուած պետութեան» վիճակը։ [[1947]]-ին սկսաւ գործադուլային լայն շարժում։ [[1952]]-ի [[Յունուար]]ին մասսայական ձերբակալութիւններ եղան կոմկուսի եւ արհմիութիւններու ղեկավարներու շրջանին։ Թունիսի հարցը քննարկուեցաւ [[ՄԱԿ]]-ի Գլխաւոր ժողովի 7-րդ եւ 8-րդ նստաշրշաններուն ([[1952]] եւ [[1953]]): [[1954]]-ին [[Ֆրանսա]]ն Թունիսին տուաւ ներքին ինքնավարութիւն, իսկ [[20 Մարտ]] [[1956]]-ին ճանչցաւ անոր անկախութիւնը։ Ընտրութիւններու ժամանակ Սահմանադիր ժողովին մէջ բոլոր տեղերը ստացավ «Ազգային ճակատ» պուրժուա-դեմոկրատական խմբաւորումը՝ Նոր տեսթուր կուսակցութեան ղեկավարութեամբ։ Անոր առաջնորդ Հ. Պուրկիպան կազմեց կառավարութիւն։ [[Յուլիս 25]] [[1957]]-ին Թունիսը հռչակուեցաւ հանրապետութիւն, նախագահ ընտրուեցաւ Պուրկիպան։ [[1957]]-ին Թունիսը տնտեսական եւ տեխնիկական օգնութեան համաձայնագիր կնքեց [[ԱՄՆ]]-ի հետ եւ հաւանութիւն տուաւ «Էյզենհաուերի տոքթրինային»: Թունիսը քայլեր ձեռնարկեց Հիւսիսաֆրիքեան Դաշնակցութիւն (Թունիս, [[Ալժիր]], [[Մարոք]]) ստեղծելու ուղղութեամբ։ [[1962]]-ին մշակուեցաւ Թունիսի զարգացման տասնամեայ ծրագիր, որուն հիմքին ինկավ այսպէս կոչուած տեսթուրեան սոցիալիզմի տեսակետը. տնտեսութեան մէջ 3 բաժանմունքներու (պետական, գործակցական եւ մասնաւոր) առկայութիւնը՝ պետութեան ղեկավար դերով։ Ընկերա-տնտեսական
[[Պատկեր:Tunisia Unrest - VOA - Tunis 14 Jan 2011 (2).jpg|մինի|ձախից|180px|Թունիսի փողոցները «արաբական գարունի» օրերուն]] վերափոխումները կը հանդիպէին արքայական մենաշնորհի դրութիւններու եւ ներքին հետադիմութեան դիմադրութեան։ [[1970]]-ին ծրագրի իրագործումը դադրեցաւ, առաջադիմական բարեփոխումներու կողմնակիցները դուրս եկան կառավարութէնեն, խրախուսեցաւ մասնաւոր դրամագլուխը։ [[1974]]-ին Հ. Պուրկիպան ընտրուեցաւ ցմահ նախագահ։ Թունիսը [[ՄԱԿ]]-ի ([[1956]]-ին), [[Արաբական պետութիւններու դաշնակցութիւններ]]ուն ([[1958]]-ին), Աֆրիքայի միասնութեան կազմակերպութեան ([[1963]]-ին) անդամ է։ Արտաքին քաղաքականութեան ասպարէզին մէջ կը վարէ դրական չեզոքութեան քաղաքականութիւն, հանդէս գալով գաղութատիրութեան վերացման, միջազգային լարուածութեան հետագայ թուլացման օգտին։ [[1956]]-ին դիւանագիտական հարաբերութիւններ հաստատուած են Թունիսի եւ [[ԽՍՀՄ]]-ի միջեւ։ [[1950]]—[[1960]]-ական թթ. կնքուեցաւ սովիէթա-թունիսեան համաձայնագրեր (առեւտրական, վճարային, մշակութային եւ այլն), [[ԽՍՀՄ]]-ը վարկաւորեց U տեխնիկական օժանդակութիւն ցույց տուաւ արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններու կառուցման գործին մէջ։ [[Պատկեր:Satellite image of Tunisia in August 2001.jpg|մինի|250px|Թունիսը արբանյակէն]]
Տող 69 ⟶ 158՝
== Գրականութիւն ==
Թունիսին մէջ գիր եւ գրականութիւն ստեղծուած է դեռեւս ք.ա. I հազարամեակին մէջ՝ փիւնիկերէն։ Հռոմեական տիրապետութեան շրջանին համաշխարհային գրականութեան շարք մը ականաւոր ներկայացուցիչներ (Ապուլեյ, Օգոստոս Երանելի եւ ուրիշներ) եղած են թունիսցի։ Սեփական գրականութեան ինքնատիպ գիծերը երեւցած են X—XI դդ.՝ ներբողագիր բանաստեղծներ Իպն Հանի ալ-Անտալուսիի ([[931]]—[[973]]) եւ Ալի ատ-Թունիսի (X դ.), գեդոնիստ գրողներ Իպրահիմ ալ-Խուսրիի, Իպրահիմ ար-Դակիկի եւ ուրիշներու ստեղծագործութիւններուն մէջ։ XII—XIV դդ. [[արաբ]], դասական բանաստեղծութեան անկման շրշանին մէջ գերակշռած են արձակի ժանրերը։ Միջնադարի մեծագույն գրողն է Ապտուռահման իպն թալտունը ([[1332]]—[[1406]]): XV դ. ստեղծուած է կենցաղային հարուստ գրականութիւն, XV—XVI դդ. ժողովրդական գրականութիւն՝ արաբերէնի թունիսեան բարբառով։ XVIII դ. աշխուժացած է պալատական ներբողային բանաստեղծութիւնը։ XIX—XX դդ. բանաստեղծներու ստեղծագործութիւններուն մէջ կը հնչեն ազգային-ազատագրական պայքարի զգացումները։ [[1920]]—[[1930]]-ական թթ. ան նշանաւորուած է բանաստեղծ-նորարար Ապուլ-Քասիմ աշ Շապպիի ([[1909]]—[[1934]]), պատմաբան Աւի-ատ-Դուաժիի ([[1909]]—[[1949]]), հրապարակախոս Տահար Հատտատի ([[1901]]—[[1936]]) ստեղծագործութիւններով։ Ազգային վեպի կազմաւորումը կապուած է Պշիր Խրայեֆի եւ Մհամմետ Լարուսի ալ-Մութուիի անուններուն հետ։ [[1960]]-ական թթ. գրականութեան մտան խումբ մը առաջադեմ գրողներ, որոնք արձակ եւ թատերական գործերը կը գրեն արաբերէն, իսկ բանաստեղծութիւնը՝ ֆրանսերէն։ Երիտասարդ արձակագիրներ եւ դրամատուրգներ ստեղծագործութեան բնորոշ են գաղափարական եւ ոճական որոնումները։
<gallery mode="packed" height="180px">
Lablabi.jpg|Լապլապին թունիսեան ուտեստ է
Tapis Kairouan.jpg|Թունիսեան գորգեր
</gallery>
== ճարտարապետութիւն եւ Կերպարուեստ ==
Թունիսի տարածքին մէջ պահպանուած են քարի դարի, փիւնիկեան, հռոմեական ժամանակներու արուեստի հուշարձաններ։ Միջին դարերուն ձեւաւորուած է իսլամական ճարտարապետութիւնները։ Դղեակներու շուրջ առաջացած են քաղաքներ, ընդհանուր կառուցապատման մէջ գերիշխող միջնաբերդով։ Միջնադարեան կերպարուեստին բնորոշ է արհեստական մարմարի քանդակազարդումը, անջնարակ եւ ջնարակուած խեցեղենի, գեղարուեստական ապակիի, ոսկերչական իրերու, գորգերու, արծաթով եւ ոսկով ընդելուզուած զենքերու պատրաստումը։ Մինչեւ [[1956]]-ը Թունիսին մէջ շինարարութիւնը կատարած են ֆրանսական ճարտարապետները, որոնք ձգտած են զուգորդել տեղական աւանդույթները եւ եւրոպական սկզբունքները։ Երկրի անկախութիւնէն ետք կ'աշխատին թունիսցի ճարտարապետ։ [[1950]]—[[1960]]-ական թթ. բուռն զարգացած է կերպարուեստի ագգային դպրոցը, ուր կը գոյակցին իրաւաբանական եւ նորաձեւական ուղղութիւնները։
| |||