«Ծարիր» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 3.
'''Ծարիր'''<ref>http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&dt=HY_HY&query=%D5%AE%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%80</ref> քիմիական տարր, նշանակումը՝ <big>'''Sb'''</big> ({{Լեզու la|Stibium}}-էն), կարգահամարը՝ 51 է, հիւլէական զանգուածը՝ 121.75։ Պարբերական համակարգի 5<sup>րդ</sup> պարբերութեան 5<sup>րդ</sup> խումբի քիմիական տարր։ Ունի երկու կայուն իզոտոպ՝ <sup>121</sup>Sb (57.25%) եւ <sup>123</sup>Sb (42.75%)։
== Պատմություն ==
Ծարիրը յայտնի է տակաւին հնագոյն ժամանակներէն։ Արեւելքի երկիրներուն մէջ ան կիրառուած է մօտ 5000 տարի առաջ՝ անօթներ եւ սպասքներ պատրաստելու համար։ Ք.ա. 19<sup>րդ</sup> դարուն [[Հին Եգիպտոս]]ին մէջ ծարիրափայլի փոշին (բնական Sb<sub>2</sub>S<sub>3</sub>), օգտագործած են հոները սեւցնելու համար։ [[Հին Յունաստան]]ին մէջ ծարիրը յայտնի էր եղած որպէս stimi եւ stibi, հոստեղէն ալ՝ {{Լեզու la|stibium}}-ը։ Եւրոպական մի քանի մը լեզուներուն մէջ ընդունուած է նաեւ antimonium անուանումը։ Եգիպտացիները ծարիրը կը պատկերէին<hiero>034:D46-G17-F21:D4</hiero> գաղափարագիրի տեսքով:
== Քիմիական Յատկութիւններ ==
Երկրակեղեւին ծարիրի պարունակութիւնը 5•10<sup>−5</sup>% է (ըստ զանգուածի)։ Ամէնատարածուած միներալը ծարիրափայլն է՝ Sb<sub>2</sub>S<sub>3</sub>։ Ծարիրը յայտնի է քանի մը ալոտրոպ ձեւափոխութիւններով։ Սովորական գորշ ծարիրը ճերմակ֊արծաթափայլ մետաղ մըն է, խտութիւնը՝ 6690 քկ/մ³, հալման ջերմաստիճանը՝ 630, 5 °C, եռմանը՝ 1635-1645 °C։ Միացութիւններուն մէջ կը ցուցաբերէ +5, + 3 եւ -3 արժէքականութիւն։ Սովորական ջերմաստիճանին օդին մէջ ծարիրը չօքսիդանար, հալման ջերմաստիճանէն բարձր տաքացնելիս կ'այրուէ՝ յառաջացնելով Sb<sub>2</sub>O<sub>3</sub> օքսիտը (ճերմակ ծուխ)։
[[Պատկեր:Antimony massive.jpg|ձախից|մինի|120px|Ծարիրի հանքաքարի բնակտոր]]
[[Պատկեր:Antimony-pentafluoride-monomer-3D-balls.png|ձախից|մինի|120px|Ծարիրի
Աշխոյժ կը փոխազդէ հալոկեններու հետ՝ տալով եռարժէք հալոկենիտներ։ Միացութիւններ կ'յառաջացնէ [[արսէն]]ի, [[Ծծումբ (արեւմտահայերէն)|ծծումբի]] եւ [[Լուսաբեր (քիմիական տարր)|լուսաբերի]] հետ (հալելիս), [[ազոտ]]ի եւ [[Ջրածին (արեւմտահայերէն)|ջրածինի]] հետ՝ չառաջացներ, ծարիրաջրածինը կը ստացուէ անուղղակի ճանապարհով։ Ջուրի եւ նոսր թթուներու հետ չփոխազդեր։ Դանդաղ կը փոխազդէ խիտ աղաթթուի եւ ծծմբական թթուի հետ՝ յառաջացնելով համապատասխանաբար՝ SbCl<sub>3</sub> եւ Sb<sub>2</sub> (SO<sub>4</sub>)<sub>3</sub> աղերը։ Խիտ ազոտական թթուով կ'օքսիդանայ՝ յառաջացնելով բարձրարժէք օքսիտ, որը կը նստէ <sub>x</sub>Sb<sub>2</sub>O<sub>3</sub>•<sub>y</sub>H<sub>2</sub>O բաղադրութեամբ։ [[Թթուածին]]ի հետ ծարիրն կ'յառաջացնէ Sb<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, Sb<sub>2</sub>O<sub>4</sub> եւ Sb<sub>2</sub>O<sub>5</sub>
օքսիտները։ Եռարժէք ծարիրի հիտրօքսիտը՝ Sb (OH)<sub>3</sub>, գոյութիւն ունի միայն ջրային լուծոյթին մէջ։ Ծարիրի միջմետաղական միացութիւնները (AlSb, GaSb, InSb եւ այլն) կիսահաղորդիչներ են։ Բազմաթիւ մետաղներուն հետ ծարիրն կ'յառաջացնէ տարբեր համաձուլուածքներ, որոնց վրա ալ հիմնուած է անոր կիրառութիւնը։
Տող 14.
Միացություններն օգտագործվում են օրգանական սինթեզում (օրինակ՝ SbCl<sub>3</sub>, SbCl<sub>5</sub>), [[ռետին]]ի արդյունաբերության մեջ (Sb<sub>2</sub>S<sub>3</sub>, Sb<sub>2</sub>S<sub>5</sub>) և այլ բնագավառներում։ Մտացվում է հանքը (սուլֆիդային կամ օքսիդային) մետալուրգիական կամ հրամետալուրգիական եղանակներով մշակելիս։
== Ծարիրը
Ծարիրի պարունակութիւնը (100 կ չոր նիւթին) բոյսերուն մէջ 0.006 մկ է, ծովային կենդանիներու օրկանիզմին մէջ՝ 0.02 մկ, ցամաքային կենդանիներուն մօտ՝ 0.0006 մկ։ Ծարիրը կենդանիներու եւ մարդու օրկանիզմ կը մտնէ շնչառական գործարաններու կամ ստամոքսաղիքային համակարգի միջոցաւ։ Ծարիրի կենսաբանական դերը յայտնի չէ։ Ծարիրն ընտրողաբար կը կուտակուէ վահանաձեւ գեղձին, [[լեարդ]]ին, [[Փայծաղ (արեւմտահայերէն)|փայծաղ]]ին մէջ։ Ծարիրի սահմանային թոյլատրելի քանակութիւնը 10<sup>−5</sup>-10<sup>−7</sup> կրամ է՝ 100 գ չոր հիւսուածքին։
===Պաշարները===
USGS վիճակագրութեան համաձայն ծարիրի ներկայիս պաշարները պիտի սպառուէն 13 տարիներուն: Թէեւ, կը սպասուէն նոր պաշարներու յայտնաբերումը:
{|class="wikitable"
|+[[2015 թուական|2015-ին]] աշխարհի ծարիրի պաշարը
! Երկիր !! Պաշարներ <br>(ծարիրի<br> պարունակութեան<br> թօն) !! Ընդհանուրի %-ը
|-
|{{դրոշ|Չինաստան}} [[Չինաստան (արեւմտահայերէն)|Չինաստանի ԺՀ]]
|950,000
|47.81
|-
|{{դրոշ|Ռուսաստան}} Ռուսիոյ դաշնութիւն
|350 000
|17.61
|-
|{{դրոշ|Բոլիվիա}} [[Պոլիվիա]]
|310 000
|15.60
|-
|{{դրոշ|Ավստրալիա}} Աւստրալիա
|140 000
|7.05
|-
|{{դրոշ|ԱՄՆ}} [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|Միացեալ նահանգներ]]
|60 000
|3.02
|-
|{{դրոշ|Տաջիկստան}} Թաճիքստան
|50 000
|2.52
|-
|{{դրոշ|Հարավային Աֆրիկա}} Հարաւ-Ափրիկեան հանր.
|27 000
|1.36
|-
|Այլ երկիրներ
|100 000
|5.03
|-
!Ամբողջ աշխարհ
!1 987 000
!100.0
|}
{{Սեղմ Պարբերական Աղիւսակ}}
== Ծանօթագրութիւններ ==
| |||