«Հայկական Դիցաբանութիւն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Հայկական դիցաբանութիւն''', հին հայերու [[Հեթանոսութիւն|հեթանոսական]] [[կրօն]], որ պաշտօնական կը համարուէր [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]] մէջ, մինչեւ [[Քրիստոնէութիւն|Քրիստոնէութեան]] ընդունման թուականը՝ 301:

Հայոց [[Հեթանոսութիւն|հեթանոս]] աստուածներու առաջին դիցարանը ձեւաւորուած է [[Հայեր (արեւմտահայերէն)|հայ ժողովուրդի]] կազմաւորման զուգընթաց՝ կրօնապաշտամունքային հաւատալիքներու (թոթեմականութիւն, [[ոգեպաշտութիւն]], [[բնապաշտութիւն]], հմայական մոգութիւն) ազդեցութեամբ։ազդեցութեամբ:

Հնագոյն գրաւոր աղբիւրներուն մէջ պահպանուած են տեղեկութիւններ՝ հայոց առաջին պետական կազմաւորումներու մէջ, գոյութիւն ունեցած պաշտամունքային երեւոյթներու մասին։մասին: [[Հայկական Լեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհին]] մէջ վկայուած առաջին պետական կազմաւորման` [[Արատտա|Արատտայի]]յի (Ք.Ա. 28–27 -րդ դարեր) հովանաւորը արարչագործ Հայա աստուծոյ որդի՝ Տումուզին էր (շումերերէն է. կը նշանակէ՝ հարազատ որդի), որու անունը [[Աստուածաշունչ|Աստուածաշունչի]]ի թարգմանութիւններու մէջ փոխարինուած է Օրիոն-Հայկով։Հայկով:

Հայասա երկրի (Ք.Ա. 15–13-րդ դարեր) աստուածները յիշատակուած են խեթա-հայասական պայմանագիրին մէջ, ուր վերծանուած են տասներկու աստուածներու անուններ։անուններ: Հայասայի դիցարանը ղեկավարած է գերագոյն եռեակը. առաջինը ռազմի աստուածութիւնն էր, երկրորդը՝ մայր աստուածուհին, իսկ երրորդին անունը չէ պահպանուած։պահպանուած:

[[Վանի Թագաւորութիւն|Վանի թագաւորութեան]] (Բիայնիլի, [[Ուրարտու (արեւմտահայերէն)|Ուրարտու]], Արարատ) դիցարանը կը յիշատակուի Մհերի դրան արձանագրութեան մէջ։մէջ: Անիկա կազմուած է եօթանասուն աստուածութիւններէ՝ երեսունհինգ իգական եւ երեսունհինգ արական (իւրաքանչիւր աստուած ունէր իր նշանը), եւ հարիւրի շուրջ սրբութիւններէ։սրբութիւններէ: Դիցարանը գլխաւորած է գերագոյն եռեակը՝ [[Խալդի (արեւմտահայերէն)|Խալդի]], [[Թէյշեբա]], [[Շիւինի]]։: Երկրպագած են նաեւ դաշտեր, լեռներ, ծովեր եւ այլ աստուածութիւններ։աստուածութիւններ:

Բիայնիլիական դարաշրջանէն ետք, ազգակից աստուածներէն ձեւաւորուած էր նոր պանթէոն մը, որ նոյնութեամբ պահպանուած էր մինչեւ քրիստոնէութեան ընդունումը։ընդունումը:

Հայոց դիցարանի բնորոշ առանձնայատկութիւնը միակեդրոնութիւնն էր, չկային չար կամ չարագործ աստուածներ, կը մեծարուէին լոյսը, բարին, ընտանեկան օճախը, գիտութիւնները։գիտութիւնները:

Հայոց դիցարանը կը ղեկավարէր գերագոյն եռեակը՝ [[Արամազդ (արեւմտահայերէն)|Արամազդը]]՝ աստուածներու հայրը, երկինքի ու երկրի արարիչը, լիութիւն, բարութիւն եւ արիութիւն պարգեւողը (պաշտամունքային գլխաւոր կեդրոնը եղած է [[Դարանաղեաց]] գաւառի Անի ամրոցը), [[Անահիտ (արեւմտահայերէն)|Անահիտը]]՝ արգասաւորութեան, պտղաբերութեան մայր դիցուհին (գլխաւոր կեդրոններն էին Եկեղեաց գաւառի Երիզա/Երզնկա աւանը, Արտաշատը), [[Վահագն (արեւմտահայերէն)|Վահագնը]]՝ պատերազմի, քաջութեան եւ յաղթանակի աստուածը (գլխաւոր մեհեանը [[Աշտիշատ]]ի մէջ էր. կոչուած է Վահեվանեան)։: Գլխաւոր աստուածութիւններէն էր [[Աստղիկ]]ը՝ սիրոյ եւ գեղեցկութեան, երկնային լոյսի եւ ջուրի դիցուհին։դիցուհին:

Հայոց դիցարանի ազդեցիկ դիցուհիներէն էր Արամազդի դուստրը՝ [[Նանէ]]ն՝ ընտանիքի պահապանը, իմաստութեան, ողջախոհութեան եւ ռազմի աստուածուհին։աստուածուհին: Նանէի պաշտամունքը սերտօրէն կապուած էր Անահիտի պաշտամունքին հետ։հետ: Նանէի տաճարը [[Եկեղեաց]] գաւառի [[Թիլ]] աւանին մէջ էր՝ Անահիտի տաճարի մօտակայքը։մօտակայքը: Հիմա ալ յաճախ մեծ մօր՝ տատիկին,կ’ըսեն նաեւ Նանէ, նան, որ կը վկայէ Նանէ դիցուհիի՝ մարդաստուածութեան հետ կապին եւ ժողովուրդին մէջ անոր անուան ու պաշտամունքի տարածուածութեան մասին։մասին:

Արեգակի, կրակի ու լոյսի, մաքրութեան ու ճշմարտութեան աստուածը Արեգ-Միհրն էր։էր: Ըստ հայոց հին հաւատքի՝ Արեգակի սրտին մէջ կ’ապրէին 365 սուրբեր, որոնցմէ իւրաքանչիւրը տարուան մէկ օրուան տէրն էր. կը վկայակոչուէին չարը խափանելու նպատակով։նպատակով: [[Միհր (արեւմտահայերէն)|Միհրի]] գլխաւոր տաճարը [[Դերճան]] գաւառի [[Բագառիճ (արեւմտահայերէն)|Բագառիճ]] աւանին մէջ էր։էր: Անոր նուիրուած էր նաեւ [[Գառնիի Հեթանոսական Տաճար (արեւմտահայերէն)|Գառնիի հեթանոսական տաճարը]]։: Միհրի անունէն ծագած է հայոց հեթանոսական սրբավայրերուն տրուող ընդհանուր՝ մեհեան անուանումը, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ հայկական եւ օտար անձնանուններ՝ Միհրան, Միհրդատ, Միհրներսեհ, Մեհրուժան եւայլն։եւայլն: Միհրի աստուածութեան հետագայ վիպական մարմնաւորումները «<nowiki/>[[[[Սասնայ ծռեր|Սասնայ ծռեր (արեւմտահայերէն)|Սասնայ ծռեր]]<nowiki/>» դիւցազնավէպի Մեծ եւ Փոքր Մհերներն են։են:

Դպրութեան, պերճախօսութեան, գիտութիւններու եւ ուսման, արուեստներու հովանաւոր աստուածը [[Տիր (արեւմտահայերէն)|Տիրն]] էր՝ [[Արամազդ (արեւմտահայերէն)|Արամազդի]] ատենադպիրն ու սուրհանդակը։սուրհանդակը: Համարուած է մարդոց ճակատագիրներու գուշակը եւ երազներու մեկնիչը, անոնց չար ու բարի գործերու գրառողը։գրառողը: Անոր նուիրուած գլխաւոր տաճարը հին Արտաշատի մերձակայքը կը գտնուէր՝ Երազամոյն վայրին մէջ, եւ կը կոչուէր Արամազդի գրիչի դիւան կամ գիտութիւններու ուսուցման մեհեան։մեհեան: Տիրը անուանած են նաեւ՝ Երազացոյց ու Երազահան։Երազահան: Տիր աստուծոյ անունէն ծագած են շարք մը անձնանուններ (Տիրան, Տիրատուր, Տիրայր, Տրդատ) եւ տեղանուններ (Տիրինկատար լեռը, Տիրակատար քաղաքը, Տրէ եւ Տիրառիջ գիւղերը), ծիածանի՝ Տիրական կամ Տրական գօտի անուանումը եւայլն։եւայլն:

[[Վանատուր (արեւմտահայերէն)|Վանատուրը]] հին հայերու դիցարանին մէջ հիւրընկալութեան աստուածն էր՝ պանդուխտներու, օտար ճամբորդներու հովանաւորը, անոնց ապաստան ու օթեւան տուողը։տուողը: Վանատուրի տօնը նշած են հին հայոց տարեգլխու՝ Ամանորի առաջին օրը, որու համար յաճախ զինք անուանած են նաեւ Ամանորի դից, նոյնացնելով Նոր տարին անձնաւորող [[Ամանոր (արեւմտահայերէն)|Ամանոր]] աստուծոյ հետ։հետ:

Հայկական դիցարանին մէջ անդրաշխարհի աստուածը [[Սպանդարամետ (արեւմտահայերէն)|Սպանդարամետն]] էր, պաշտուած են նաեւ [[Անգեղ]] (Ներգալ), [[Դեմմետր]], [[Գիսանե|Գիսանէ]], [[Բարշամին (արեւմտահայերէն)|Բարշամին]] եւ այլ աստուածութիւններ։աստուածութիւններ:

եւայլն՝ պահպանելով, սակայն, իրենց ազգային, պաշտամունքային ինքնատիպ յատկանիշները։յատկանիշները: Հեթանոս հայերը իրենց աստուածներուն նուիրած են յատուկ տօներ, անոնց համար կառուցած են տաճարներ, մեհեաններ, նուիրատուութիւններ ըրած են, կենդանիներ [[Զոհաբերութիւն|զոհաբերած]] են։են: Անոնց անուններով կոչած են հայ հեթանոսական տոմարի ամիսները, օրերը, տեղանուններ, անձնանուններ եւայլն։եւայլն:

Հայաստանի մէջ, քրիստոնէութեան տարածման շրջանին ոչնչացուած են հեթանոս աստուածներուն նուիրուած արձաններն ու քանդակները, մեհենական արժէքները, ինչպէս նաեւ [[տաճար]]ները, [[բագին]]ները. պահպանուած են միայն [[Անահիտ (արեւմտահայերէն)|Անահիտի]] պղնձաձոյլ արձանի գլուխն ու անոր պատկերով մետալիոն մը, Գառնիի հեթանոսական տաճարը։տաճարը: Վերջին տարիներուն, շարք մը հնավայրերու պեղումներու ժամանակ, յայտնաբերուած են հեթանոսական մշակոյթի նորանոր արժէքներ, հեթանոս աստուածներուն նուիրուած տարբեր իրեր։իրեր:

[[Պատկեր:Անահիտ աստվածուհի.jpg|thumb|[[Անահիտ (արեւմտահայերէն)|Անահիտ]] աստուածուհիին պրոնզաձոյլ գլուխը [[Լոնտոն|Լոնտոնի]]ի [[Լոնտոնի Պատմութեան Թանգարան|պատմութեան թանգարանին]] մէջ]]

Քրիստոնէութիւնը Հայաստանի մէջ պետական կրօն հռչակելէն ետք, հեթանոս աստուածներուն նուիրուած որոշ սովորոյթներուն, պաշտամունքային տարրերուն քրիստոնէական շունչ հաղորդուած է՝ կապելով Հայ եկեղեցւոյ տարբեր տօներու կամ արարողութիւններու հետ։հետ:

Հայկական դիցարանին վերաբերող բացառիկ ու արժէքաւոր տեղեկութիւններ պահպանած են [[Ագաթանգեղոս (արեւմտահայերէն)|Ագաթանգեղոսի]], [[Մովսէս Խորենացի]]ի, [[Յովհան Մամիկոնեան|Զենոբ Գլակի]], [[Փաւստոս Բիւզանդ]]ի եւ այլ հայ ու օտար ([[Ստրաբոն (արեւմտահայերէն)|Ստրաբոն]], [[Փլութարքոս]] եւ ուրիշներ) պատմիչներու ու հեղինակներու աշխատութիւններու մէջ։մէջ: Հայ ժողովուրդի հնագոյն հաւատքի մասին պատկերացում կու տայ նաեւ «Սասնայ ծռեր» դիւցազնավէպը։դիւցազնավէպը: Հայոց նախաքրիստոնէական կրօնի ուսումնասիրութեան առումով մեծ արժէք ունի [[Հայոց տոմար]]ը։ը:

Հնագոյն հայերու համոզումները կապուած էին բազմաթիւ աղանդներու պաշտամունքին հետ, հիմնականօրէն նախնիներու, երկնային մարմիններու պաշտամունքի (արեւու, լուսնի) եւ որոշակի արարածներու երկրպագութեան ([[Առիւծ (կենդանակերպ, արեւմտահայերէն)|առիւծներու]], [[արծիւ]]ի, [[Ցուլ (արեւմտահայերէն)|ցուլի]])։:

Սակայն հիմնական պաշտամունքը եղած են հայկական պանթէոնի աստուածները։աստուածները: Բարձրագոյն աստուածն էր հնդեւրոպական [[Ար (արեւմտահայերէն)|Ար]] (որպէս ելակէտ), որու կը յաջորդէր [[Վանատուր (արեւմտահայերէն)|Վանատուրը]]։: Հետագային, շնորհիւ հայ - պարսկական յարաբերութիւններու ազդեցութեան, Արարիչ աստուած կը դառնայ [[Արամազդ (արեւմտահայերէն)|Արամազդը]], իսկ հելլենիստական դարաշրջանի ազդեցութենէն, ան կը նոյնացուի [[Զևս|Զեւս]]ին հետ։հետ:

*'''[[Արջ (արեւմտահայերէն)|Արջ]]''' - ժամանակին ջրաղացպան եղած է։է: Բայց երբ շատ գողութիւն ըրած է, աստուած զայրացած է անկէ եւ արջ դարձուցած։դարձուցած:

*'''[[Կատուներ (արեւմտահայերէն)|Կատու]]''' - Նոյեան տապանին մէջ գտնուած ատեն, առիւծը յանկարծ կը փռշտայ եւ քիթէն դուրս կ’իյնայ կատուն։կատուն: Ատոր համար ալ կատուն շատ նման է առիւծի։առիւծի:

*'''[[Կապիկներ (արեւմտահայերէն)|Կապիկ]]''' - ժամանակին մարդ եղած է եւ զբաղած ներկարարութեամբ։ներկարարութեամբ: Ան աշխատելէ առաջ ոչ երեսը խաչակնքած է, ոչ ալ աղօթած։աղօթած: Աստուած զայրացած է անկէ, անիծած եւ կապիկ դարձուցած ։:

*'''[[Շուն (արեւմտահայերէն)|Շուն]]''', օրինակ [[Յարալէզ]] - սկիզբը, աշխարհի վրայ հաց չէ եղած։եղած: Օր մը անօթի շունը սկսած է անընդհատ ոռնալ եւ դէպի երկինք նայիլ։նայիլ: Այնքան ոռնացած է, որ երկինքէն հատիկ մը ինկած է գետին։գետին: Հատիկը ծլած, աճած, արտը լեցուցած է ցորենով։ցորենով: Շան տէրը քաղած է արտը, ծեծած հասկերը եւ ցորենը աղացած։աղացած: Ատկէ ետք, աշխարհը հացով լեցուած է։է:

*'''[[Գորտեր (արեւմտահայերէն)|Գորտ]]''' - առաջ յղի հարս եղած է։է: Սկեսրայրը նկատած է, թէ հարսը առանց մէկէն քաշուելու, կ’առնէր կ’ուտէր սիրտին ուզածը։ուզածը: Ան բարկանալով հարսէն, թքնած է անոր երեսին։երեսին: Խեղճ հարսը ամօթէն իսկոյն գորտ դառնալով մտած է ջուրը։ջուրը:

*[[Կրիայ|'''[[Կրիայ]]''']] - առաջ եղած է գող եւ շատ վարձք առնող ագահ ջրաղացպան։ջրաղացպան: Ան աղքատ մարդէ մը այնչափ շատ վարձք առած է, որ զայրացած աղքատը անիծած է զինք եւ ըսած. «Քեզ տեսնեմ այդ կոկոշը (աղուն կամ ալիւր չափելու դդումէ աման) գլխիդ ման գալու ատեն։ատեն:» Աղքատին անէծքն անմիջապէս կատարուած է, ջրաղացպանը դարձած է կրիայ, գլխուն՝ կոտ։կոտ:

*[[Սեւանի իշխան|'''Իշխան ձուկ''']] - ժամանակին Ճըռան գետէն միայն մէկ տեսակ սեւ ձուկ դուրս կու գար, որ կը վնասէր զայն ուտողը։ուտողը: Այդ կողմերը կ’ապրէր Իշխան անունով մարդ մը, որ ճգնաւոր դարձած էր։էր: Իշխանը փայտէ ձուկ մը շինելով, ձգած է ջուրը։ջուրը: Ժամանակ մը ետք, նոյն գետէն սկսած է դուրս գալ նոր հրաշալի ու համեղ ձուկ մը, որ ճգնաւորին անունով կոչուած է Իշխան։Իշխան:

*'''[[Ծիծեռնակ (արեւմտահայերէն)|Ծիծեռնակ]]''' - Ճարտար ու քաղցրախօս երեխայ եղած է։է: Խորթ մայրը սաստիկ ատած է զինք։զինք: Անգամ մը մայրը հիւանդ ձեւանալով, ամուսինէն պահանջած է, որ կտրէ երեխային ճկոյթը, տայ իրեն, որ ուտէ, որպէսզի ինք առողջանայ։առողջանայ: Ամուսինը ստիպուած կատարած է չար կնոջ կամքը։կամքը: Երբ կտրած է տղուն ճկոյթը, տղան մեռած է։է: Իսկ երբ կտրած ճկոյթը տուած է կնոջ, որ ուտէ, ճկոյթը յանկարծ ծիծեռնակ դարձած է։է:

*'''[[Արագիլներ (արեւմտահայերէն)|Արագիլներ]]''' - Իրենց երկրին մէջ մարդեր էին, մարդկային կերպարանք ունէին։ունէին: Չուելու ատեն, անոնք կու գային գետափ, կը լոգնային ջուրերու մէջ, կը հագնէին թռչունի փետուրներ եւ ճամբայ կ’իյնային դէպի մեր երկիրը։երկիրը: Վերադարձի ատեն անոնք կը հաւաքուէին բարձր սարի մը վրայ, մատաղ կ’ընէին, կը լոգնային գետին մէջ, նորէն մարդ կը դառնային եւ կ’երթային իրենց երկիրը։երկիրը: Արագիլը ամէն տարի կը խեղդէր իր ձագերէն մէկը աստուծոյ մատաղ ընելու համար։համար:

*'''[[Կռունկ (արեւմտահայերէն)|Կռունկ]]''' - Սպաննելը մեծ մեղք էր։էր: Երբ մարդ հրացան առնէր ձեռքը եւ նշան բռնէր դէպի կռունկը, կռունկը իսկոյն կը դառնար գեղանի հարս՝ ծծկեր երեխան կուրծքին։կուրծքին:

Թոթեմները նաեւ կը դասէին ձուկերու կարգին, շնորհիւ գոյութիւն ունեցող հին քանդակներուն։քանդակներուն:

Շատ առասպելներ նուիրուած էին [[Օձեր (արեւմտահայերէն)|օձերուն]], անոնց պաշտամունքը, որ հին ատեն տարածուած էր ժողովուրդին մէջ (յատկապէս լորտիի, որ կը համարուէր հայերու ընկեր)։: Կ’ենթադրուէր, որ սուրբ օձերը կ’ապրէին քարանձաւներու իրենց պալատներուն մէջ, իսկ օձերու արքային գլխուն կ’ըլլային թանկարժէք քարեր կամ ոսկեայ եղջիւրներ։եղջիւրներ: Իւրաքանչիւր թագաւոր ունէր իր բանակը։բանակը:

Լեռներու ծագումը առասպելներու մէջ սովորաբար անթրոփոմորֆ բնոյթ մը ունէր։ունէր: Ըստ որոշ առասպելներու, լեռները եղբայր-հսկաներ եղած են։են: Ամէն առտու անոնք ամուր կը գօտեւորուէին ու բարի առաւօտ կը մաղթէին իրարու։իրարու:

Սակայն ժամանակի ընթացքին, անոնք կը ծուլանան վաղ արթննալու եւ բարեւելու իրարու, նաեւ չեն ալ կապեր գօտիները։գօտիները: Աստուածները կը պատժեն եղբայրները եւ զանոնք կը վերածեն լեռներու, իրենց գօտիները կանաչ հովիտներու, իսկ արցունքները՝ աղբիւրներու։աղբիւրներու:

Ըստ մէկ այլ առասպելի,[[Մասիս (արեւմտահայերէն)|Մասիս]] սարը ([[Արարատ (արեւմտահայերէն)|Արարատ]]) եւ [[Արագած (արեւմտահայերէն)|Արագածը]] քոյրեր էին, իսկ Զագրոշն ու Տաւրոսը՝ եղջերաւոր վիշապներ (տրաքոններ), որոնք կը մարտնչէին իրարու դէմ։դէմ:

===[[Տիեզերաբանութիւն|Տիեզերաբանութիւնը]]ը եւ երկնային մարմինները===

Առասպելներու մէջ երկինքը կարծես քաղաքի կը նմանէր, շրջապատուած քարէ պատերով եւ պղինձէ դարպասներով։դարպասներով: Անյատակ ծովու մօտ, որ կը բաժնէր երկինքն ու երկիրը, կը գտնուէր [[Դրախտ (արեւմտահայերէն)|դրախտը]]։:

{{quote|Երկինքն ու երկիրը ամուսիններ էին, երկինքը հայրն էր, երկիրը՝ մայրը։մայրը: Երկինքին եւ երկրին մէջ կը գտնուէր երկնային ծիրանի ծովը։ծովը: Երկինքը նաեւ քաղաք էր, երբեմն կը կոչուէր՝ Անգին քաղաք, շրջապատուած պղինձէ դարպասներ ունեցող քարէ բարձր պարիսպներով։պարիսպներով: Երկնային քաղաքը լոյս մը տաճար էր կամ ծիածանաքարով կառուցուած վեհ կամարներով շողշողուն պալատ։պալատ: Ամէն ինչ այնտեղ լոյս ու փայլ էր, հրաշալիք, այնտեղ ո՛չ խաւար կար, ո՛չ ցուրտ։ցուրտ: Այդ «անմահութեան տուն ու տեղ է»։:}}

Դրախտի դարպասներուն կից կը հոսէր հուրէ գետը, որու վրայ կը կախուէր կամուրջը՝ մէկ մազէ թելիկով։թելիկով: [[Դժոխք (արեւմտահայերէն)|Դժոխքը]] կը գտնուէր երկրի տակ։տակ: Դժոխքին մէջ տանջանք ապրող հոգիները դուրս կու գային եւ կը բարձրանային կամուրջին վրայ, սակայն կամուրջը չդիմանալով իրենց մեղքերու ծանրութեան, իսկոյն կը պատռուէր եւ հոգիները կ’իյնային հուրէ գետը։ գետը:

Ըստ մէկ այլ առասպելի մը, կամուրջը կ’երկարէր դժոխքին վրայ։վրայ: Աշխարհի վերջին, երբ բոլոր մահացածները յարութիւն պիտի առնեն, իւրաքանչիւրը պէտք է անցնի այդ կամուրջէն. մեղսաւորները պիտի իյնան դժոխք, իսկ արդար մարդիկ պիտի անցնին դրախտ։դրախտ:

Երկրագունդը, ըստ առասպելի մը, ցուլի մը կոտոշներու վրայ տեղաւորուած էր։էր: Երբ ան ցնցէր գլուխը, երկրաշարժ տեղի կ’ունենար։կ’ունենար: Ըստ մէկ այլ առասպելի, երկիրը շրջապատուած էր հսկայ մարմինով ձուկով մը ('''Lekeon''' կամ '''Leviathan'''), որ կը լողար ովկիանոսին մէջ։մէջ: Ձուկը կը ջանար բռնել իր պոչը, բայց չէր կրնար։կրնար: Իր շարժումներէն երկրաշարժներ կը յառաջանային։յառաջանային: Սակայն եթէ ձուկը կարենար բռնել իր պոչը, ապա ատիկա պատճառ կը դառնար աշխարհի ոչնչացման։ոչնչացման:

Ուրիշ պատկերացումներու համաձայն՝ երկիրը կը գտնուէր ովկիանոսի վրայ, չորս կողմէն շրջափակուած Լեւիաթան ձկան մարմինով, անոր գլուխը եկած եւ մէկ թիզ տարածութիւն մնացած էր, որ հասնէր պոչին։պոչին: Ձուկը կը կարծէր, թէ իր պոչը օտար կենդանի էր, որ միշտ կը խաղար իր քիթին տակ։տակ: Ուստի ան շարունակ կը հետամտէր անոր, կ’ուզէր բռնել ու կծել, բայց չէր կրնար, որովհետեւ աշխարհի ստեղծման օրուընէ մինչեւ վախճանը Լեւիաթանը մազաչափ անգամ չէր աճեր։աճեր: Եթէ յանկարծ ան յաջողէր բռնել իր պոչը, այն ատեն աշխարհը քարուքանդ կ’ըլլար։կ’ըլլար: Իսկ երբ ան իր պոչը բռնելու նպատակով շարժումներ ընէր, երկիրը կը ցնցուէր, եւ երկրաշարժ կը յառաջանար։յառաջանար:}}

Նշանակալից դեր կը զբաղեցնէին աստղային թեմաները։թեմաները: Հին ատեն, հայերու պաշտօնական կրօնը կ’ընդգրկէր արեւու եւ [[Լուսին (արեւմտահայերէն)|լուսինի]] պաշտամունքը, անոնց արձանները կը գտնուէին [[Արմաւիր (Միջնադարեան Քաղաք)|Արմաւիրի]] տաճարին մէջ։մէջ: Արեւապաշտներու աղանդը մնացած էր [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]]<nowiki/>ի մէջ նոյնիսկ մինչեւ Ժբ.դար։դար:

Աստղերու հետ սերտօրէն կապուած էր նախնիներու պաշտամունքը։պաշտամունքը: [[Հայկ Նահապետ (արեւմտահայերէն)|Հայկը]]՝ աստղէ աղեղնաձիգը, նոյնացուած է [[Օրիոն]]ի համաստեղութեան։համաստեղութեան:

Համաձայն մէկ առասպելի՝ [[Ծիր Կաթին (արեւմտահայերէն)|Ծիր Կաթին]], '''Յարդագողի''' կամ '''Դարմանագողի''' - այդ կաթն էր, որ թափած էր մարդագայլ կնոջ մը կուրծքէն, իսկ [[Մեծ Արջ]]ի համաստեղութիւնը կամ '''Եօթը սանամօր աստղերը''', այդ եօթը շատախօս եւ բամբասող աղջիկներն էին, որոնք շարժած էին աստուծոյ զայրոյթը, որու պատճառով ալ աստուած փոխակերպած է զանոնք աստղերու։աստղերու: Մէկ այլ առասպելով, այդ եօթը աստղերը սանամայրեր եղած էին, որոնք ունեցած էին կնքահայր մը։մը: Սանամայրերէն իւրաքանչիւրը մտածած էր, թէ իրենցմէ մէկը կը հոգար կնքահօր պէտքերը, որու պատճառով ալ կնքահայրը մնացած էր առանց խնամքի եւ անօթութենէն մեռած էր։էր: Աստուած զանոնք փոխակերպած է եօթը աստղերու։աստղերու:

[[Կշիռ]] համաստեղութեան աստղերը Հայկ նահապետի զաւակներն էին՝ երեքը տղայ, երեքը աղջիկ, որոնք կը կոչուէին նաեւ '''հայկեր''' (խեքեր)։:

Նաեւ յայտնի համոզում մը կար, որ իւրաքանչիւր անհատ ունէր իր աստղը երկնքի մէջ, եւ եթէ անիկա խամրէր, ապա վտանգի հաւանականութիւնը շատ կը մեծնար։մեծնար:

Ըստ հայկական առասպելներուն, կրակն ու ջուրը քոյր ու եղբայր էին, բայց քոյր-կրակը վիճաբանելով ջուր-եղբօր հետ, յաւերժական թշնամիներ դարձած են։են:

{{quote|Կրակն ու ջուրը քոյր ու եղբայր էին. կրակը քոյրն էր, ջուրը՝ եղբայրը։եղբայրը: Անգամ մը քոյր ու եղբայր կը վիճին, թէ իրենցմէ ով աւելի զօրաւոր է։է: Կ՛որոշեն չափել իրենց ուժերը։ուժերը: Կրակը իր ուժը ցոյց տալու համար կը սկսի այրել սարերու ամբողջ չոր խոտը։խոտը: Եղբայր-ջուրը կու գայ եւ անմիջապէս կը մարէ հրդեհը։հրդեհը: Այդ օրուընէ քոյր ու եղբայր կը բաժնուին իրարմէ։իրարմէ:}}

Ըստ մէկ այլ աւանդութեան, հուրը ստեղծած էր Սատանան, խփելով երկաթով կայծքարին։կայծքարին: Այս կրակը հետագային սկսած է օգտագործել ժողովուրդը։ժողովուրդը: Աստուած զայրանալով անոնցմէ իբրեւ պատիժ ստեղծած է աստուածային կրակը՝ կայծակը։ կայծակը:

Կրակի հետ կապուած են նաեւ հարսանիքներու եւ կնունքներու ծէսերը։ծէսերը: [[Տրնդեզ (արեւմտահայերէն)|Տրնդեզի]] տօնին, որ կը խորհրդանշէր մանուկ Յիսուսի տաճար ընծայումը, ծիսական խարոյկ կը վառէին։վառէին:

—- Սպասէ, քու պատճառովդ այնպիսի կրակ ստեղծեմ, որմէ սարսափին մարդիկ։մարդիկ:

Եւ ան ստեղծած է աստուծոյ կրակը՝ կայծակը, ղրկելով երկիր։երկիր:}}

| style="padding-left:1em;"|[[Արամազդ (արեւմտահայերէն)|Արամազդ]]|| style="padding-left:1em;"|Aramazd - Ahura Mazda|| style="padding:0.5em;"| Հին հայերու գերագոյն աստուածն էր Արամազդը, երկինքի եւ երկրի արարիչը, բոլոր աստուածներու հայրը։հայրը: Ան կը կոչուէր «Մեծ եւ արի Արամազդ», որու գլխաւոր սրբավայրը կը գտնուէր Հին Հայաստանի պաշտամունքային կեդրոններէն մէկուն մէջ՝ Անի Կամախի մէջ։մէջ: Հոն կը գտնուէին հայոց Արշակունի թագաւորներու տոհմական դամբարաններն ու գանձերը։գանձերը: Իր անուան առաջին երկու տառերը, «Ար», կրնար ունենալ հայերէն արմատներ՝ արեւ, լոյս եւ կեանք։կեանք:

| style="padding-left:1em;"|[[Անահիտ (արեւմտահայերէն)|Անահիտ]]|| style="padding-left:1em;"|Anahit -Anahita|| style="padding:0.5em;"| [[Արամազդ]]ի դուստրը կամ կինն էր Անահիտը՝ հայոց ամենասիրելի եւ պաշտելի դիցուհին։դիցուհին: Ան մայր աստուածուհին էր, կը պատկերացուէր երեխան իր գիրկը՝ հայ մայրերուն կամ կանանց յատուկ գլուխի յարդարանքով, մինչեւ ուսերը իջնող գլխաշորով։գլխաշորով: Ան կը կոչուէր «Մեծ տիկին Անահիտ», բոլոր տեսակ խոհեմութիւններու եւ պարկեշտութիւններու մայր, մարդոց բարերար, հայ ժողովուրդը պահող ու փառաբանող։փառաբանող: Կը հաւատային, թէ անոր շնորհիւ միշտ եղած է, կայ եւ գոյութիւն կ'ունենայ Հայոց աշխարհը։աշխարհը: Հայ թագաւորները որեւէ գործ ձեռնարկելու ատեն Մեծ տիկին Անահիտէն հովանաւորութիւն եւ առողջութիւն կը հայցէին։հայցէին: Իբրեւ մայր աստուածութիւն Անահիտը մայրութեան, բերքի եւ պտղաբերութեան սրբազան մարմնացումն էր։էր: Ան [[Արամազդ (արեւմտահայերէն)|Արամազդի]] եւ Վահագնի հետ միասին հայկական դիցարանին մէջ կը կազմէին աստուածային [[Սուրբ Երրորդութիւն|սուրբ երրորդութիւն]]։:

| style="padding-left:1em;"|[[Վահագն (արեւմտահայերէն)|Վահագն]]|| style="padding-left:1em;"|Vahagn|| style="padding:0.5em;"|Հայոց դիցարանի երրորդ աստուածն էր Վիշապաքաղ Վահագնը, վառվռուն ու խարտեաշ պատանի մը՝ հրեղէն մազերով, բոցավառ մօրուքով եւ արեգակնափայլ աչքերով։աչքերով: Ան ծնած է տիեզերքի բուռն երկունքի ժամանակ, երբ անոր երեք բաղկացուցիչ մասերը՝ երկինքը, երկիրն ու ծովը բռնուած են երկունքի ցաւերով։ցաւերով: Եւ երկունքէն շառագունած ծիրանի ծովի մէջ վառող եղեգնի ծուխ ու բոց արձակող փողէն վազելով ելած է պատանի Վահագնը։Վահագնը:

|style="padding-left:1em;"|[[Աստղիկ (արեւմտահայերէն)|Աստղիկ]]|| style="padding-left:1em;"|Astghik, Astlik|| style="padding:0.5em;"|[[Վահագն]]ի տարփածուն էր Աստղիկ դիցուհին՝ հայոց սիրոյ եւ ջուրի աստուածուհին, որու պաշտամունքը կապուած էր Արուսեակ (Վեներա) մոլորակին հետ։հետ: Աշտիշատի մէջ գտնուող անոր տաճարը կը կոչուէր «Վահագնի սենեակ», ուր Աստղիկը կը հանդիպէր իր սիրած Վահագնին։Վահագնին: Աստղիկի եւ Վահագնի ամուսնութիւնը կը համարուէր սրբազան. այդ ամուսնութեան հետեւանքով անձրեւ կը տեղար երկրի վրայ, կը ծաղկեցնէր երկիրը, բերք ու բարիք կու տար մարդոց։մարդոց:

|| style="padding:0.5em;"|Հին հայերու յաջորդ դիցուհին Նանէն է՝ [[Արամազդ]]ի դուստրը, հաւանաբար պատերազմի աստուածուհի, որու պաշտամունքը սերտօրէն կապուած էր մայր դիցուհիին՝ [[Անահիտ]]ի պաշտամունքին։պաշտամունքին:

| style="padding-left:1em;"|[[Արա (արեւմտահայերէն)|Արա]], Արա Գեղեցիկ|| style="padding-left:1em;"|Ara Geghetsik, Ara the Handsome կամ Ara the Fair|| style="padding:0.5em;"| Գարնան, բուսականութեան, գիւղատնտեսութեան, ցանքի եւ ջուրի աստուած։աստուած: Ան կապուած էր [[Օսիրիս]]ի, [[Վիշնու (արեւմտահայերէն)|Վիշնուի]] եւ [[Տիոնիսոս]]ի հետ, որպէս նոր կեանքի խորհրդանիշ։խորհրդանիշ:

| style="padding-left:1em;"|[[Միհր (արեւմտահայերէն)|Միհր]]|| style="padding-left:1em;"|Mihr (Armenian deity), Mithra|| style="padding:0.5em;"|Երկնային լոյսի եւ արեգակի աստուածն էր լուսաճաճանչ Միհրը՝ [[Արամազդ]]ի միւս որդին, [[Անահիտ]]ի եւ [[Նանե|Նանէ]]ի եղբայրը։եղբայրը: Անոր գլխաւոր տաճարը կը գտնուէր Տերճան գաւառի Բագահառիճ գիւղին մէջ<ref name="HastingsHastings2">"Armenia (Vannic)" by [[Archibald Sayce|A.H. Sayce]], p.793-4; "Armenia (Zoroastrian)", by M(ardiros). H. Ananikian, p.794-802; in [[Encyclopædia of Religion and Ethics]], ed. [[James Hastings]], [[iarchive:encyclopaediaofr01hastuoft|vol. 1]], 1908</ref>։: Միհրի նուիրուած էր նաեւ Գառնիի հեթանոսական տաճարը։տաճարը:

| style="padding-left:1em;"|[[Տիր (արեւմտահայերէն)|Տիր]]||style="padding-left:1em;"|Tir կամ Tiur|| style="padding:0.5em;"|Հին հայերու իմաստութիւններու, ուսման, գիտութեան աստուածն էր Տիրը՝ [[Արամազդ]] գերագոյն աստուծոյ գրիչը կամ քարտուղարը, որու պաշտամունքի վայրը կը գտնուէր հին Արտաշատի մօտակայքը եւ կը կոչուէր «Արամազդի գրիչի դիւան» կամ «գիտութիւններու ուսուցման մեհեան»<ref name="Hastings2">"Armenia (Vannic)" by [[Archibald Sayce|A.H. Sayce]], p.793-4; "Armenia (Zoroastrian)", by M(ardiros). H. Ananikian, p.794-802; in [[Encyclopædia of Religion and Ethics]], ed. [[James Hastings]], [[iarchive:encyclopaediaofr01hastuoft|vol. 1]], 1908</ref><ref name="Russell">{{cite web|last1 = Russell|first1 = James R.|authorlink1 = James R. Russell|title = ARMENIA AND IRAN iii. Armenian Religion|url = http://www.iranicaonline.org/articles/armenia-iii|publisher = ''[[Encyclopædia Iranica]]''|accessdate = 3 July 2014|date = 15 December 1986}}</ref>։:

| style="padding-left:1em;"|[[Ամանոր]] եւ [[Վանատուր]]|| style="padding-left:1em;"|Amanor կամ Vanadur || style="padding:0.5em;"| Ամանորը, որ հին հայերէնի մէջ կը նշանակէ նոր տարի, հին հայերու նոր տարին անձնաւորող աստուածն էր եւ կը համարուէր «նոր պտուղներու ամենաբեր»։: Վանատուր, բառացի կը նշանակէ օթեւան տուող, հիւրընկալ, կը խորհրդանշէ Նաւասարդը եւ այլ օրերու Բագաւան այցելած բազմահազար հիւրերը եւ ուխտաւորները հիւրընկալելու, տեղ ու օթեւան տալու իրողութիւնը։իրողութիւնը:

|style="padding-left:0.65em;"|[[Ծովինար (արեւմտահայերէն)|Ծովինար]] կամ '''Նար'''|| style="padding-left:1em;"|Dzovinar կամ Nar || style="padding:0.5em;"|Ջուրի, ծովու եւ անձրեւի աստուածուհի։աստուածուհի: Ան կրակ կը ստեղծէր, որպէսզի ստիպէր, որ անձրեւ եւ կարկուտ յառաջանար եւ իր կատաղութեան հետ թափէր երկրի վրայ։վրայ:

| style="padding-left:1em;"|[[Սպանդարամետ (արեւմտահայերէն)|Սպանդարամետ]] || style="padding-left:1em;"|Spandaramet|| style="padding:0.5em;"| Հին հայերու ստորերկրեայ թագաւորութեան աստուածն էր Սպանդարամետը կամ Սանդարամետը, որ յաճախ կը նոյնանար ստորգետնեայ աշխարհին, մեռելներու թագաւորութեան կամ ուղղակի դժոխքին հետ<ref name="FoF-Santamaret">"Santamaret" in ''Facts on File Encyclopedia of World Mythology and Legend, Third Edition'', by Anthony Mercanante and James Dow, Infobase, 2009. p.861</ref>։:

| style="padding-left:1em;"|[[Հայկ Նահապետ (արեւմտահայերէն)|Հայկ]]||style="padding-left:1em;"|Hayk, Hayg, Haik Nahapet, [[Օրիոն]]|| style="padding:0.5em;"|Դիւցազն աղեղաձիգ եւ հայ ժողովուրդի նախահայր։նախահայր:

| style="padding-left:1em;"|[[Արայ]]|| style="padding-left:1em;"|Aray|| style="padding:0.5em;"|Քիչ յայտնի պատերազմի աստուած։աստուած: Որոշ աւանդոյթներու մէջ, ան նաեւ մեռնող եւ վերածնող աստուածն էր։էր:

| style="padding-left:1em;"|[[Բարշամին (արեւմտահայերէն)|Բարշամին]]|| style="padding-left:1em;"|Barsamin -Baal Shamin|| style="padding:0.5em;"| Երկինքի եւ եղանակի աստուած, հաւանաբար կը բխի սեմիտական ​​աստուած Baal Shamin-էն։էն:

| style="padding-left:1em;"|[[Գիսանէ]]|| style="padding-left:1em;"|Gisane|| style="padding:0.5em;"|Հայկական պանթէոնի աստուած, որու կը վերագրուի հնդկական ծագում։ծագում: Մեռնող ու յարութիւն առնող բնութեան կենսատու աստուած։աստուած:

| style="padding-left:1em;"|[[Տեմեթր]]|| style="padding-left:1em;"|Demetr|| style="padding:0.5em;"|Մեռնող ու յարութիւն առնող աստուած։աստուած: Գիսանէի եղբայր։եղբայր:

| style="padding-left:1em;"|[[Տորք Անգեղ (արեւմտահայերէն)|Տարքու]]|| style="padding-left:1em;"|Tork Angegh|| style="padding:0.5em;"|Բուսականութեան եւ բերքի, կամ ամպրոպի եւ փոթորիկի աստուած։աստուած: Հետագային այս աստուածը մակդիր ստանալով՝ վերածուած է [[Տորք Անգեղ]]ի։ի:

| style="padding-left:1em;"|[[Վահէ]]|| style="padding-left:1em;"|Vahe|| style="padding:0.5em;"|Արեւու աստուած (դից)։:

| style="padding-left:1em;"|[[Բախտ (արեւմտահայերէն)|Բախտ]]|| style="padding-left:1em;"|Pakhd|| style="padding:0.5em;"|Հայ աւանդական հաւատքի մէջ ոգի, որ կ’որոշէր մարդուն ճակատագիրը։ճակատագիրը:

| style="padding-left:1em;"|[[Գրող (արեւմտահայերէն)|Գրող]]|| style="padding-left:1em;"|Krogh|| style="padding:0.5em;"|Հոգէառ՝ հայ աւանդական հաւատքին մէջ ոգի մը, որ գրի կ’առնէր մարդու արարաքները կեանքի ընթացքին։ընթացքին: Ըստ այդ արարքներուն ալ կը պարզուէր, թէ որքանով մարդը մաքուր պահած էր իր արեւը։արեւը:

*'''Արեւ''' (Արեգակ) - արեւու անձնաւորում, երբեմն անիւի տեսքով, որ կը սփռէր լոյսը կամ ալ յաճախ երիտասարդի կերպարանքով։կերպարանքով:

*'''Լուսին''' - լուսինի անձնաւորում, Արեւու եղբայր։եղբայր:

* '''[[Ալ (արեւմտահայերէն)|Ալք]]''' - ժանտատեսիլ չար ոգիներ, ծննդկան կանանց եւ նորածիններու թշնամի։թշնամի: Կը յարձակէին [[Յղիուիթիւն|յղի]] կանանց վրայ եւ կը գողնային նորածին երեխաները։երեխաները: Նկարագրուած են որպէս բրդոտ, կէս-մարդկային, կէս-կենդանական կերպարանքով, հրեղէն աչքով, պղինձէ եղունգներով էակներ<ref>[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/home.html ''History of Armenia'' by Vahan&nbsp;M. Kurkjian]</ref><ref name="Armmyth">http://bulfinch.englishatheist.org/armenian/chapter11.htm</ref>։:

* '''[[Յարալէզ (արեւմտահայերէն)|Յարալէզներ]]''' - հայկական պանթէոնի ամենահին աստուածները, շան կերպարանքով էակներ, որոնք ունէին անկեալ ռազմիկներուն յառնլոյ (յարութիւն տալու) եւ մեռելներուն վէրքերը լիզելով վերակենդանացնելու կարողութիւնը։կարողութիւնը:

* '''[[Դեւ (արեւմտահայերէն)|Դեւեր]]''' - ամենակարող մարդանման արարածներ, չար [[Հրեշտակ (արեւմտահայերէն)|հրեշտակներ]] կամ ոգիներ, որոնք կ’ապրէին քարքարոտ տեղերու մէջ։մէջ:

* '''Շահապետ''' - սովորաբար ընկերային պահապան ոգիներ, որոնք ընդհանրապէս կ’երեւէին օձերու կերպարանքով։կերպարանքով: Կը բնակէին տուներու, մրգաստաններու, դաշտերու, անտառներու, գերեզմանատուներու եւ այլ տարածքներու մէջ<ref name="Armmyth" />։:

* '''Նհանգ''' - գետերու մէջ ապրող օձանման ճիւաղ, ձեւափոխութեան կարողութեամբ։կարողութեամբ: Կրնար կերպարանափոխուիլ մաշկոտանիներու, կնոջ կերպարանքով մարդը հրապուրել եւ արկածեալը լարել արիւնախում ըլլալու։ըլլալու: Հայ գրականութեան մէջ նհանգ բառը երբեմն կ’օգտագործուի որպէս ծովաճիւաղ<ref name="Armmyth" />։:

* '''Փիաթեք''' - մեծ կաթնասուն էակ, որ կը նմանէր անթեւ [[Արծւառիւծ|արծւառիւծիարծւառիւծ]]։ի: