|
=== Վանի Հերոսամարտ ===
[[Սարիղամիշ]]ի պարտութենէն ետք, [[Վան]] քաղաքը ռազմավարական մեծ նշանակութիւն ունէր ոչ միայն թուրքերու, այլեւ ռուսերու համար։ [[1914]] թուականէն, [[Դաշնակցութիւն]]ը, քաղաքին մէջ ունենալով մեծ ազդեցութիւն, գաղտնի պաշարած էր մեծ թիւով զինամթերք։ [[Անդրանիկ Օզանեան|Անդրանիկի]] հրամանատարութեամբ ռուսական կամավորականներու՝ [[Սարայ աւան (արեւմտահայերէն)|Սարային]] մօտենալէն օսմանական իշխանութիւնները դաշնակներէն պահանջեցին յանձնել թրքական բանակէն փախած հայ դասալիքներուն, քաղաքը կտրեցին հեռախոսայինհեռախօսային կապէն եւ սկսան տեղի բնակչութենէն շորթումները, որ արդիւնքին մէջ վերածեց մէկ կողմէն զինուորներու եւ չետեներու (մուսուլման աւազակներու), միւս կողմէն հայկական ինքնապաշտպանութեան խումբերու միջեւ։ [[1915]]ի Փետրուարին, Վանի մէջ՝ կայսրութեան միակ շրջանին մէջ, ուր հայերը մեծամասնութիւն կը կազմէին, նահանգապետ նշանակուեցաւ Էնվերի աներորդին՝ [[ՃեւտեթՃեւտէթ բէկ]]ը, որ յայտնի էր բռնութիւններու հանդէպ հակումներով եւ զէնքի հաւաքագրման ժամանակ հայերու ահաբեկումներով։ ՃեւտեթըՃեւտէթը նոր վերադարձած էր [[Պարսկաստան]]իՊարսկաստանի անյաջող արշաւանքէն, եւ անոր կ'ուղեկցէին մի քանի հազար քիւրտ ու չերքեզ ոչ կանոնաւոր զինուորներ, այսպէս կոչուած «մսագործի գումարտակները»։ Թրքական կառավարութիւնը [[1914]] թուականի, վերջին նշելն էր Վանի մէջ, ապստամբութեան հնարաւորութիւնը՝ պնդելով, որ Վանի մէջ հայերուն ու մի քանի պարսկական ցեղերուն կը զինեն Թուրքիոյ թշնամիները։ Վանի հայ ղեկավարները փորձեցին հանգստացնել իշխանութիւններուն եւ հաւատարմութիւն յայտնեցին Ճեւտեթին։Ճեւտէթին։ [[1915]], Մարտի սկզբին ՃեւտեթըՃեւտէթը [[Շատախ (արեւմտահայերէն)|Շատախ]]ի հայերէն մահուան եւ աքսորի սպառնալիքով պահանջեց 18-45 տարեկան բոլոր տղամարդկանց տղամարդոց(4000 տղամարդ, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ դասալիքներ) բանակին մէջ, աշխատելու համար։ Հայերը տրամադրեցին միայն 400 մարդ, իսկ մնացածի փոխարէն առաջարկեցին վճարել այսպէս կոչուած «ազատման հարկ» (բանակին մէջ, ծառայելու փոխարէն օրէնքով թոյլատրուած որոշակի գումարի վճարում), որ մերժուեցաւ ՃեւտեթիՃեւտէթի կողմէն։ Միջադէպ մըն ալ տեղի ունեցաւ, երբ ՃեւտեթըՃեւտէթը հայ-թուրքական ութ հոգինոց խումբ ուղարկեց [[Շատախ եւ Նահիա (արեւմտահայերէն)|Շատախ]] գիւղ, ուր պետք է քննարկէին հայուն բանտ նստեցնելու պատմութիւնը։ Ճանապարհին խումբի բոլոր չորս հայ անդամները սպաննուեցան։ [[Ապրիլ 17]]-ին ՃեւտեթըՃեւտէթը «մսագործի գումարտակներնգումարտակները» ուղարկեց վերացնելու [[Շատախ]]իՇատախի հայերուն, բայց անկարգապահ զորքը յարձակեցաւ մօտակայ գիւղերու վրայ<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 249-255">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=249-255}}</ref><ref name="The great game of genocide? 76-78">{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|76-78}}</ref><ref name="Bloxham 265-267">{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=265-267}}</ref>։
Զանգուածային սպաննութիւնները սկսան [[Ապրիլ 19]]-ին, երբ Վանի շրջակայքին մէջ, սպաննուեցան մօտ 2500 հայեր, իսկ մօտակայ մի քանի օրերուն՝ եւս 50 000։ Հայերու վրայ յարձակումները կը հրահրուէին [[ԻթթիհաթԻթթիհատ]]ի կողմէն, որ հետագային խոստացան Վանի երկու ժեներալ-նահագապետերը՝ Իպրահիմ Արուասը եւ Հասան Թաշինը<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 62-68" />։ Մուսուլմաններուն մահուան սպառնալիքով արգիլուած էր օգնել հայերուն։ Վանի հայերը, սպասելով յարձակման, մի քանի շաբաթ ամրացուցին քաղաքի իրենց հատուածը եւ չորս շաբաթներու ընթացքին, արդիւնաւետարդիւնաւէտ դիմադրութիւն ցուցաբերեցին։ Վանի հայկական բնակչութիւնը կը կազմէր մօտաւորապէս 30 000 մարդ, որոնցմէ միայն 1500-ն էին զինուած։ Զէնքը շատ յաճախ կ'ըլլար ինքնաշէն տարբերակով։ [[Մայիս 16]]-ին, երբ ռուսական բանակը մօտեցաւ Վանին, թուրքերը հարկադրուած հեռացան, եւ ռուս ժեներալ ՆիկոլաևըՆիքոլաեւը Վանի մէջ, հռչակեց հայկական կառավարումը։ Վեց շաբաթէն, արդեննարդէն կը պահանջէին ռուսերը՝ տանելով այն հայերուն, որոնք կրնային հեռանալ<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 249-255" /><ref name="The great game of genocide? 76-78" /><ref name="Bloxham 265-267" />։
Վանի իրադարձութիւնները նախապէս մշակուած բնոյթ չունէին, հայերը կը փորձէին հնարավորհնարաւոր փախուստի միջանցք պահել դէպի Պարսկաստան, իսկ ՃեւտեթըՃեւտէթը կ'օգտագործէր պատժամիջոցները իրեն տեսանելի «հայկական վտանգը» ճնշելու համար։ Անոր գործողութիւնները այն ժամանակի համար բնորոշ չէին։ Նոյն ժամանակահատուածին մէջ, տեղին ունեցան նաեւ [[Պիթլիս]]ի քիւրտերու եւ [[Ատամակերտ (արեւմտահայերէն)|ԲաշկալեՊաշկալէ]]ի ասորիներու ապստամբութիւնները<ref name="The great game of genocide? 76-78" />։:
=== Տեղահանութիւններու Շարունակութիւն===
|
