«Հայոց Ցեղասպանութիւն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

| style="text-align: left;" |Օսմանեան պաշտօնեայ ՍահիդՍահիտ Ահմետի կողմէն Տրապիզոնէն հայերու տեղահանման նկարագրութիւնը<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-262-265" group="Ն">Օսմանեան սպաներու հարցազրոյցները Սայքսին կը բերուին համառոտ։ Ամբողջական մեջբերումները՝ {{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=262-265}}</ref>։<br />

Սկիզբը, օսմանեան պաշտօնեաները խլեցին երեխաներուն, անոնցմէ որոշներուն փորձեց փրկել [[Տրապիզոն]]ի ամերիկեան հիւպատոսը։ Տրապիզոնի մուսուլմանները նախազգուշացուած էին հայերուն պաշտպանելու դէպքին մէջ, մահապատժիմահապատիժի մասին։ Ետքը, առանձնացուցին տղամարդկանց՝տղամարդոց՝ յայտարարելով, որ անոնք պէտք է մասնակցին աշխատանքներուն։ ԿանայքԿիները եւ երեխաները պահապաններու հսկողութեամբ եւ անվտանգութեան երաշխիքներով տարհանուեցան [[Մոսուլ]]իՄոսուլի ուղղութեամբ, որմէն ետք, տղամարդիկ քաղաքէն հանուեցան ու գնդակահարուեցան նախապէս փորուած խրամատներու մէջ։ ԿանանցԿիներուն եւ երեխաներու վրայ, կազմակերպուեցան «չեթերիչեթերու» յարձակումներ, որոնք կը կողոպտէին ու կը բռնաբարէին կանանց, իսկ հետո՝ետքը՝ կը սպաննէին։ Զինուորականները հստակ հրաման ունէին չխանագարել «չեթներիչեթերու» գործողութիւններուն։ Ընտրուած երեխաները նոյնպէս տարհանուեցան ու սպաննուեցան։ Ամերիկեան հիւպատոսի խնամակալութեան տակ գտնող երեխաները, ընտրուեցիանընտրուեցան իբրեւ թէ [[Սեբաստիա (արեւմտահայերէն)|Սեբաստիա]] ուղարկելու համար, նաւակներով ծով հանուեցան, սվինահարվեցինսուինահարվեցին, մարմինները դրուեցան պարկերու մէջ եւ նետուեցան ծով։ Մի քանի օրէն, որոշ մարմիններ գտան Տրապիզոնի ափերու մօտ։ [[1915]], Յուլիսին ՍահիդՍահիտ Ահմետին հրամայեցին ուղեկցիլ Տրապիզոնի հայերու վերջին խումբը՝ կազմուած 120 տղամարդոցմէ, 400 կանանցմէ400կիներէ եւ 700 երեխաներէն։ Սկիզբը՝ խումբէն առանձնացուեցան տղամարդիկ, աւելի ուշ ՍահիդՍահիտ Ահմետին յայտնեցին, որ անոնք բոլորը սպաննուած են։ Ամբողջ ճանապարհին կային հազարաւոր հայերու մարմիններ։ «ՉեթերիՉեթերու» մի քանի խումբ փորձեցին խումբէն վերցնել կանացկիները եւ երեխաներուներեխաները, բայց ՍահիդՍահիտ Ահմեդը հրաժարեցաւ տալ հայերուն։ Ճանապարհին ան մօտաւորապէս 200 երեխաներու տուաւ մուսուլմանական ընտանիքներուն, որոնք խոստացան հոգ տանիլ անոնց մասին։ [[Կամախ]]իԿամախի մէջ, ՍահիդՍահիտ ԱհմեդըԱհմետը հրաման ստացաւ հայերուն պահպանել այնքան ժամանակ, մինչեւ անոնք չմեռնին։ Ան յաջողեցաւ հայերու այդ խումբին միացնել Էրզրումէն եկող խումբին, որ կը գլխաւորէր ժանդարմերիայի ներկայացուցիչ ՄուհհամէդՄուհհամէտ Էֆֆենդին։ Այնուհետեւ ԷֆֆենդինԷֆֆենտին ՍահիդՍահիտ Ահմեդին յայտնեց, որ այդ խումբը հասցած է [[Եփրատ գետ (արեւմտահայերէն)|Եփրատ]]ի ափ, ուր առանձնացուած է խումբէն եւ ոչնչացուիլ «չեթ» հրոսակներու կողմէն։ Գեղեցիկ հայ աղջիկները պարբերաբար հրապարակայնօրէն կը բռնաբարուէին, իսկ ետքը՝ կը սպաննուէին, տրապիզոնյանտրապիզոնեան պաշտօնեաներու կողմէ։ Հայերու սպանութիւններու կազմակերպիչներ՝ Սահիտ Ահմետը կը նշէր [[Էրզրում]]իԷրզրումի մէջ [[Պեհայէտտին Շաքիր]]ին, [[Տրապիզոն]]ի մէջ՝ Նայիլ բէկին, [[Կամախ]]ի՝ [[Երզնկա]]յիԵրզնկայի խորհրդարանի անդամներուն։ «Չեթերու» կեդրոնակայանը կը գտնուէր՝ Կամախ։

Եթէ ընդհանուր տեղահանութիւնները նախապէս պլանաւորուած չէին, այնուամենայնիւ [[1915]], Մարտին խորհրդակցելէն ետք [[ԻթթիհաթԻթթիհատ]]ի ներկայացուցիչները սկսան քարոզել հայերու զանգուածային սպանութիւնները։ Վանի իրադարձութիւնները ու համաձայն թուրքական պաշտօնական վիճակագրութեան՝ 150 000 մուսուլմաններու սպանութիւնները (Խալիլ Բերքթայը կը ներկայացնէ հայերու կողմէն [[1915]], ողջ ընթացքին ամբողջ Անատոլիայի մէջ, սպաննուած 12 000 մուսուլմաններու թիւը) նոյնպէս որպէս առիթ օգտագործուեցան իշխանութիւններու կողմէն հակահայկական գործողութիւններու համար։ [[1915]], [[Ապրիլի 24]]-ին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, ձերբակալուեցան 235 երեւելի հայեր, որոնք հետագային արտաքսուեցան։ Ատոնց հետեւեցաւ 600 հայերու ձերբակալութիւնը, այնուհետեւ 5000-ի։ Անոնց մեծամասնութիւնը սպաննուեցաւ հենց Իսթամպուլի մերձակայքին մէջ։ Այս գործողութիւնները որեւէ հիմք չունէին, եւ [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]] դեսպան [[Հենրի Մորգենթաու]]իՄորգենթաուի հետ զրոյցի ընթացքին, [[Թալէաթ փաշա|Թալէաթ]]ը այս գործողութիւնները բնութագրեց որպէս «ինքնապաշտպանութիւն»։ [[1915]], [[Մայիս 30]]-ին Օսմանեան կայսրութեան նախարարներու խորհուրդով ընդունուեցաւ [[Օրէնք տեղահանութեան մասին|Տեղահանութեան մասին օրէնքը]], ըստ որուն ռազմական հրամանատարութիւնը լիազորուած ճնշած էր բնակչութեան զինուած ապստամբութիւնները եւ տեղահանած դաւաճանութեան կամ լրտեսութեան մէջ կասկածուողներուն։ ՕրինականութիւնՕրինակ յաղորդելու նպատակով, կը նախատեսուէին տեղահանուածներուն պահակներ եւ կորցրածկորսնցուցած ունեցուածքի փոխհատուցում տրամադրել, բայց գործնականին մէջ այս պայմաններէն ոչ մէկը չիրականացուեցաւ։ Հայերու բնաջնջման գործին մէջ, գլխաւոր դերակատարութիւնը ունէր [[Էրզրում]]իԷրզրումի մէջ տեղակայուած «Յատուկ կազմակերպութիւնը» ({{lang-ota|تشکیلات مخصوصه}}), որ ունէր մինչեւ 34 000 անդամ, որոնց գերակշիռ մասը կը կազմէին «չեթերը»՝ բանտերէն ազատ արձակուած հանցագործները։ «Յատուկ կազմակերպութիւնը» անմիջապէս կ'ենթարկուէր Թալէաթին։ Առաջին անգամ այս իրեն ցուցադրեց [[1914]] թուականին, ռուսական զորքերու նահանջի շրջաններուն մէջ, հայերու դէմ բռնութիւններոն ատեն՝ Վանի դէպքերէն վեց ամիս առաջ, որ հայերու տեղահանութեան պաշտօնական պատճառը եղաւ։ Զանգուածային սպանութիւններուն մէջ, գործուն մասնակցութիւն ունեցաւ նաեւ երկրի յատուկ ծառայութիւնները ղեկավարող եւ մահուան յատուկ գումարտակներ ստեղծած [[Պեհայէտտին Շաքիր]]ը<ref name="Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times, 249-255">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մեջբերվող էջեր=249-255}}</ref><ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-267">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մեջբերվող էջեր=267}}</ref><ref name="see also suni" group="Ն">Տե՛ս նաեւ Սաբանչի համալսարանէն պատմաբան՝ Հալիլ Բերքթայի հարցազրոյցը թրքական «Ռադիկալ» թերթին (Սիւնի, 2004):</ref><ref name="յատուկ կազմակերպութեան դերը" group="Ն">«Յատուկ կազմակերպութեան» եւ Պեհայէտտին Շաքիրի դերը հանգամանօրէն դիտարկուած է {{Գիրք|հեղինակ =Taner Akçam|վերնագիր =From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide}} գրքիգիրքի, «The Decision for Genocide in Light of Ottoman-Turkish Documents» գլուխին մէջ</ref>։

[[Ապրիլ 18]]-ին Էրզրումի մերձակայքին մէջ, տեղի ունեցաւ թրքական զանգուածային հանրահաւաք, որուն ընթացքին, հայերուն մեղադրեցին դաւաճանութեան մէջ, իսկ անոնց օգնող մուսուլմաններուն նախազգուշացուցին, որ անոնք նոյնպէս կը կիսեն հայերու ճակատագիրը։ Յաջորդող շաբաթներու ընթացքին, Էրզրումի նահանգի հայերը դարձան թուրքերու յարձակումներու առարկայ։ Մայիսի կէսերուն ջարդեր տեղի ունեցան [[Խնուս (արեւմտահայերէն)|Խնուս]]ի մէջ եւ անոր մերձակայքին մէջ, ուր սպաննուեցաւ 19 000 հայ։ Նահանգի միւս գիւղերու հայերը տեղահանուեցան Էրզրում, անոնցմէ շատերը մահացան քաղցէն, ծարաւէն եւ տանջալլկութենէն, իսկ ողջ մնացածներուն [[Կամախ]]իԿամախի կիրճի լանջերէն նետեցին գետը։ Էրզրումի 65 000 հայ բնակչութեան մեծամասնութիւնը [[1915]]ի Յունիս-Յուլիս ամիսներուն, տեղահանուեցաւ կամ սպաննուեցաւ Կամախի կիրճերուն մէջ, մնացածներուն տեղահանեցին [[Հալէպ (արեւմտահայերէն)|Հալէպ]] կամ [[Մոսուլ]], ուր մի քանին յաջողեցաւ կենդանի մնալ։ Էրզրումի մէջ, ձգեցին մօտաւորապէս 100 հայերու, որոնք կ'աշխատէին ռազմական կարեւորագոյն օբյեկտներու մէջ։ [[Երզնկա]]յիԵրզնկայի հայերը նոյնպէս հիմնականին մէջ, սպաննուեցան Կամախի կիրճերուն մէջ։ [[Բաբերդ (քաղաք) (արեւմտահայերէն)|Բեյբուրթի]]՝ Էրզրումի նահանգի եւս մէկ քաղաքի հայերէն սկզիզբը՝ վերցուցին փող եւ երիտասարդ աղջիկներուն՝ տալով անվտանգութեան երաշխիքներ, ետքը անոնց վրայ հարձակեցանյարձակեցան «չեթերը»։ Դէպի Երզնկա հետ փախչողներուն կը գնդակահարէին ժանդարմները<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-255-258">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=255-258}}</ref>։

[[Օրդու (արեւմտահայերէն)|Օրդու]]էն կանայքկիները եւ երեխաները [[Սամսուն (քաղաք) (արեւմտահայերէն)|Սամսուն]] տեղափոխուելու պատրուակով բարձրացուցին բեռնանավերը, իսկ ետքը, տարուեցան բաց ծով եւ նաւէն դուրս նետուեցան։ [[1919]] թուականի ռազմական դատարանի լսումներու ժամանակ [[Տրապիզոն]]ի ոստիկանութեան պետը ցուցմունք տուաւ, որ երիտասարդ հայուհիներուն՝ որպէս նահանգապետէն նուէր՝ Իթթիհատի ղեկավարներուն, ուղարկաղ է [[Իսթամպուլ]]։ [[Կարմիր խաչ|Կարմիր մահիկի]] հիւանդանոցի հայուհիները կ'անարգուէին. Տրապիզոնի նահանգապետը կը բռնաբարէր անոնց եւ կը պահէր որպէս հարճեր<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 83-86">{{Գիրք|վերնագիր=Jay Winter:America and the Armenian Genocide of 1915|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=83-86|հեղինակ=Vahakn N. Dadrian.|մասь=The Armenian Genocide: an interpretation}}</ref>։ [[Թուրքահայաստան]]իԹուրքահայաստանի հարաւային մասը հայերէն մաքրուեցաւ, Ջեւտեթի եւ անոր «մսագործի գումարտակներու» ({{lang-tr|kesab taburi}}) կողմէն։ Չնայած [[Պիթլիս]]ի հայերու օրինապաշտութեան՝ ՋեւտեթըՋեւտէթը սկիզբը՝ անոնցմէ փրկագին պահանջեց, իսկ ետքը շատերուն կախաղան հանեց։ [[Յուլիսի 25]]-ին քաղաքը շրջապատուեցաւ ՋեւտեթիՋեւտէթի զորքերու կողմէն, եւ կարճ պաշարումէն ետք քաղաքի հայկական մասը անձնատուր եղաւ։ Տղամարդիկ սպաննուեցան, իսկ երիտասարդ աղջիկներուն տուին տեղացի թուրքերուն ու քիւրտերուն, մնացած հայ բնակչութիւնը, ուղարկուեցաւ հարաւ եւ խեղդամահ աւերեց [[Տիգրիս (գետ, արեւմտահայերէն)|Տիգրիս]]ի մէջ։ Պիթլիսի մէջ, ընդհանուր առմամբ սպաննուեցաւ 15 000 հայ, անոնց տուները տրուեցան թուրք եւ քիւրտ մուջահիրներուն<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-255-258" />։

Միաժամանակ սպանդի ենթարկուեցաւ, Պիթլիսի շրջակայ գիւղերիու հայ բնակչութիւնը։ Պիթլիսէն ետք, ՃեւտեթըՃեւտէթը ուղեւորուեցաւ [[ՄուշիՄշոյ նահանգ]], ուր թուրքերու ու քիւրտերու մայիսեան յարձակումներէն ետք, կը տիրէր ժամանակաւոր խաղաղութիւն։ Ճեւտեթի՝Ճեւտէթի՝ նահանգ այցելելէն ետք, սկսան հայ համայնքի ղեկավարներու կտտանքները, տղամարդիկ սուինահարուեցան, կանայքկիները եւ երեխաները փակուեցան ախոռներուն մէջ եւ կենդանի հրկիզվուեցաւ։հրկիզուեցան։ Ետքը, ՃեւտեթնՃեւտէթն ու թուրք-քրտական ջոկատները յարձակեցան Սասունի հայութեան վրայ, որոնք պաշտպանուեգան, մինչ չվերջացան զինամթերքն ու սնունդը։ Սեւ ծովու ծովափնեայ քաղաքներուն մէջ, հայերուն կը նստեցնէին նաւեր, իսկ այնուհետեւ ջրախեղդ կ'ընէին։ Բնաջնջման ենթարկուեցան նաեւ աւետարանական եւ կաթողիկէ ուղղութեան հայերը։ [[ԽարբերդԽարբերդի (արեւմտահայերէն)|Խարբերդի]]ի մէջ, 13 000 հայ զինուորներու հետ սպաննուեցան նաեւ ամերիկացի միսիոներներու կողմէն հիմնադրուած [[Եփրատ քոլեջ|Եփրատի վարժարանի]] ուսանողներն ու դասախոսները։դասախօսները։ Նոյն բախտին արժանացան նաեւ՝ [[Մերզիֆոն (արեւմտահայերէն)|Մերզիֆոն]]ի հայերը, ուր ամերիկեան աւետարանական միսիոներներու ղեկավարութեամբ կը գործէր Անատոլիայի վարժարանը։ [[Մարզուան]]ի 12 000 հայերու մեծամասնութեանը տեղահանելէն ետք, վարժարանի նախագահը ամերիկեան դեսպանի միջոցով Էնվերէն ու ԹալեաթէնԹալէաթէն վարժարանի անդամներու համար անվտանգութեան երաշխիքներ ստացաւ, բայց նահանգապետը յայտարարեց, որ ինքը տեղեակ չէ երաշխիքներու մասին եւ մնացած հայերուն տարհանեց անապատ, ուր անոնք մահացան։ Տեղահանման ենթարկուեցան նաեւ [[ԱնկարաԱնգարա]]յի հայերը, որոնցմէ շատերու կրօնը կը պատկանում էին կաթողիկէ ուղղութեան<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-255-258" />։

| style="text-align: left;" |1900 թուականին ծնած Թագուհի Լեւոնեանի յիշողութիւններէն<ref name="Adalian-81-83">''Rouben Paul Adalian''. The Armenian Genocide // Totten, Parsons, "Charny. A century of genocide: critical essays and eyewitness accounts"|81-83}}</ref>։<br />[[Բալու]]ից Տիգրանակերտ ([[ԴիարբեքիրՏիարպեքիր]]) մեզ կը տանջէին, եւ մենք կը տանջուէինք։ Չկար հաց ու ջուր։ Մօրս պայուսակին մէջ, ինչ-որ բան կար, որ ան ժամանակ առ ժամանակ կու տար մեզի։ Մենք 10-15 օրուան ընթացքին, ամբողջ օրը կը քալէինք։ Ոտքերուս կօշիկներ չէին մնացած։ Վերջապէս մենք հասանք Տիգրանակերտ։ Այնտեղ մենք լուացուեցանք, մեր մօտի եղած չոր հացը թրջեցինք եւ կերանք։ Շշուկներ տարածուեցան, որ նահանգապետը հայերէն կը պահանջէ 12-ամեայ գեղեցիկ աղջկան... Գիշերը անոնք լապտերներով եկան՝ փնտրելու այդպիսի աղջկայ։ Գտան անոր, կոտրեցին ողբացող մօրմէն եւ ըսին, որ անոր հետքը կը վերադարձնեն։ Աւելի ուշ անոնք համարեայ մեռած երեխային վերադարձուցին, սոսկալի վիճակի մէջ՝ յգելով անոէանորմէ մօր ծունկներուն։ Մայրը աղեկտուր կ'ողբէր, իսկ երեխան, չկրնալով հանդուրժել տեղի ունեցածը, մահացաւ։ ԿանայքԿիները չէին կարնար հանգստացնել մօրը։ Վերջապէս կանայք փորձեցին ժանդարմի մը զէնքով փոս փորել եւ թաղեցին աղջկան։ Այնտեղ մեծ պատ կար, եւ իմ մայրը եւ մի քանի կանայքկիները ատոր վրայ գրեցին. «Այստեղ թաղուած է Շուշանը»։

Ի տարբերութիւն այլ տեղահանութիւններու, որոնք տեղի հայ համայնքներու շրջանակներուն մէջ, չէին տարբերիր իշխանութիւններու տեսանկիւնէն անմեղներինանմեղներուն «մեղաւորներէն», Կիլիկիոյ տեղահանութիւնները արդեն տարբերութիւն չէին դներ հայ յեղափոխական եւ լոյալ համայնքներու միջեւ։ Այս տեղահանութիւնները կապ չունէին նաեւ սահմանի մոտիկութենէն եւ կը վերաբերէին Օսմանեան կայսրութեան բոլոր հայերոպն։հայերուն։ Այս տեղահանուածներուն չէին տրամադրեր սնունդ, որ փաստացի կը նշանակէր սովամահութիւն։ Անոնք պաշտպանուած չէին եւ ճանապարհին կ'ենթարկուէին օսմանեան անկանոն ոյժերուուժերու, քիւրտերու, չերքեզներու եւ այլ մուսուլմանական ցեղերու կողոպուտին ու բռնութիւններուն, որուն արդիւնքին մէջ, անապատին մէջ գտնուող վերջնակետինվերջնակէտին, կը հասնէր տարհանուողներու մօտաւորապէս 20 %-ը միայն։ Նոյն բանը տեղի կ'ունենայ ողջ [[Արեւելեան Անատոլիա]]յիԱնատոլիայի հայերիու հետ։ Արեւմտեան նահանգներու հայերը համեմատաբար անխոչընդոտ հասան մինչեւ [[ԴերՏէր Զոր]], ուր հետագային, շատերը կա՛մ մահացան, կա՛մ սպաննուեցան։ Անատոլիայի հայ համայնքներու ընդհանուր կազմաքանդման գործընթացը սկսած է [[1915]], [[Ապրիլ 24]]-ին, երբ ձերբակալուեցան եւ [[Անգարա]] տարհանուեցան Կոստանդնուպոլսոյ հայ համայնքի ղեկավարները։ Յունիսի կէսերիունկէսերուն անոնք գրեթէ բոլորը սպաննուած էին։ Իսկ այդ ժամանակ գրեթէ ամբողջութեամբ ոչնչացուած էին Պիթլիսի եւ Էրզրումի հայ համայնքները։ [[Յունիս 9]]-ին Ներքին գործերու նախարարութիւնը Էրզրումի նահանգապետին նամակ ուղարկեց՝ պահանջելով վաճառել տեղահանուած հայերու ունեցուածքը, որոնց վերադարձը չէր ակնկալուիր։ [[1915]], ամարաամրան ընթացքին, տեղահանութեան աշխարհագրութիւնը ընդարձակուեցաւ՝ ներառելով ներկայիս [[Սուրիա]]յիՍուրիոյ շրջանները։ Համաձայն տեղահանութիւններու նախագծի՝ հայերը պէտք չէ գերազանցէին տեղի բնակչութեան 10 %-ը, որ կ'արտացոլէր երիտթուրքերու վախը հայերու կուտակումներէն։ Հիմքեր կան կարծելու, որ ԴերՏէր Զորի անապատի շուրջ գտնող ճամբարներու մինչեւ 150 000 մարդու սպաննութիւնը կատարուած է չերքեզներու, չեչեններու եւ արաբներու կողմիէնկողմէն, որպէսզի թոյլ չտրուի մեծ քանակութեամբ հայերու կուտակումներ վայրի մը մէջ<ref name="A Question of Genocide, 270-272" />։

Սպանութիւններու վերաբերեալ ամենաարժէքաւոր վկայութիւններէն մէկը ձգած են օսմանեան արաբ չորս պաշտօնեայ, որոնք անցան ռուսական կողմ եւ հետագային տեղահանութիւններու մանրամասները պատմեցին [[ՄարկՄարք Սայքս]]ին։ [[1915]] թուականին [[Տրապիզոն]]ի մէջ գտնուող լեյտենանտ ՍաիդՍաիտ ԱհմեդԱհմետ Մուխտերա ալ-Բահաջայի խոսքերով՝խօսքերով՝ ան գիտէր, որ հայերու տեղահանութիւնը կը նշանակէր ոչնչացում, եւ անոր յայտնի էր դասալիքներուն առանց դատի գնդակահարելու գաղտնի հրամանի մասին։ Լեյտենանտ ՍաիդՍաիտ ԱհմեդըԱհմետը յայտնած է, որ գաղտնի հրամանին մէջ «դասալիքներուն» բառի փոխարէն գրւուած էր «հայերուն», որ կը վկայէ, որ կեդրոնական իշխանութիւնները կը գիտակցէին իրենց արարքներու հանցաւոր ըլլալը եւ ամէն կերպ կը փորձէին քողարկել ատոնք<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-262-265-2">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=262-265}}</ref>։

Հայերու սպանութիւնները կ'ուղեկցուէին կողոպուտով ու գողութեամբ։ Վաճառական ՄեհմեդՄեհմետ Ալիի ({{lang-tr|Mehmed Ali}}) խոսքերով՝խօսքերով՝ Ասենթ Մուսթաֆան ու [[Տրապիզոն]]ի նահանգապետ [[ՋեմալՃեմալ Ազմի]]ն իւրացուցած էին հայերու՝ 300 000-400 000 թրքական ոսկէ ֆունտ արժողութեամբ թանկարժէք իրեր (այն ժամանակ մօտաւորապէս 1 500 000 [[ԱՄՆ դոլարտոլար]])։ [[Հալէպ]]ի մէՀալէպի, ԱՄՆ հիւպատոսը կը զեկուցէր [[ՎաշինգտոնՈւաշինկթոն ԿՇ|ՎաշինգտոնՈւաշինկթոն]], որ Թուրքիոյ մէջ կը գործէր «հափշտակութիւններու հսկայական համակարգ»։ Տրապիզոնի հիւպատոսը կը յայտնէր, որ ամէն օր կը տեսնէ, ինչպէս է «թուրք կանանցկիներուն եւ երեխաներու ամբոխը գիշանգղերիգիշանգղերու պէս կը հետեւէր ոստիկանութեան ու կը տանէր ամէն ինչ, ինչ կը կարողանայինկրնային», եւ որ Տրապիզոնի մէջ [[ԻթթիհաթԻթթիհատ]]ի կոմիսարի տունը լիքնլեցուն է ոսկով եւ թանկարժէք իրերով, որոնք կողոպուտներէն իր մասը կը կազմէին<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 83-86" />։

[[1915]] թուականի ամրան աւարտին, կայսրութեան հայ բնակչութեան զգալի մասը սպաննուած էր։ Չնայած օսմանյանօսմանեան կայսրութեան իշխանութիւններու փորձերուն ծածկել այդ՝ [[Եւրոպա]] հասած փախստականները կը պատմէին հայ բնակչութեան ոչնչացման մասին։ [[1915]], [[Ապրիլ 27]]-ին [[Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս|Ամենայն հայոց կաթողիկոսը]] կոչ երաւըրաւ [[ԱՄՆ]]-ին եւ Իտալիոյ թոյլ չտալ եւ կագնեցնել ջարդերը։ Դաշնակից պետութիւնները հրապարակայնօրէն դատապարտեցին օսմանեան իշխանութիւններու թողտուութեամբ թուրքերու եւ քիւրտերու կողմէն հայերու ջարդերը, բայց պատերազմի պայմաններուն մէջ այլ բան անկարող էին ընել հայերու վիճակը թեթեւացնելու համար։ [[Մեծ Բրիտանիա]]յիԲրիտանիայի մէջ պաշտօնական հետաքննութենէն ետք, հրատարակուեցաւ «Օսմանեան կայսրութեան մէջ, վերաբերմունքը հայերու նկատմամբ» փաստաթղթերու գիրքը<ref name="The treatment of Armenians in the Ottoman Empire">{{Գիրք|հեղինակ=James Bryce|վերնագիր=The treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916: documents presented to Viscount Grey of Falloden by Viscount Bryce}}</ref>, իսկ [[Եւրոպա]]յի եւ [[ԱՄՆ]]-ի մէջ, փախստականներու համար հանգանակութիւններ սկսան։ [[Կեդրոնական Անատոլիա|Կեդրոնական]] եւ [[Արեւմտեան Անատոլիա]]յի հայերու ոչնչացումը շարունակուեցաւ նաեւ [[1915]] թուականի [[Օգոստոս]]էն ետք<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-565-567">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=565-567}}</ref>։

[[Պատկեր:Armenian genocide4.jpg|thumb|270px|[[Մերձաւոր Արեւելք|Մերձաւոր Արեւելքի]] նպաստամատոյցի կողմէն խնամակալութեան տակ վերցուած երեխաներ <ref>[http://www.genocide-museum.am/arm/neast_relief.php#sthash.KCDoEW1t.dpuf Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամատոյց Ընկերութեան լուսանկարնեուիլուսանկարներու հաւաքածոյ]</ref>]]

Որպէս օսմանեան հայերու ոչնչացման արդարացում, կը գործածուէր նաեւ կենսաբանական հիմնաւորումը։ Հայերը կ'անուանուէին «վտանգաւոր մանրէներ», անոնց կը վերագրուէր կենսաբանական աւելի ցած կարգավիճակ, քան մուսուլմաններուն։ Այս քաղաքականութեան գլխաւոր քարոզիչը բժիշկ ՄեհմեդՄեհմետ Ռեշիդն էր՝ [[ԴիարբեքիրՏիարպեքիր]]ի նահանգապետը, ովոր առաջինը հրամայեց տեղահանուողներու ոտքերը պայտել։ ՌեշիդըՌեշիտը նաեւ կը կիրառէր հայերիուհայերու խաչելութիւնը՝ նմանակեղծելով [[Քրիստոս (արեւմտահայերէն)|Քրիստոս]]ի [[խաչելութիւն]]ը<ref name="Dictionary of Genocide-21-22">{{Գիրք|հեղինակ=Samuel Totten|վերնագիր=Dictionary of Genocide|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=21-22}}</ref>։ [[1978]] թուականին թրքական պաշտօնական հանրագիտարանը ՌեշիդինՌեշիտին կը բնութագրէ որպէս «հոյակապ հայրենասէր»<ref name="A Question of Genocide-126-148">{{Գիրք|հեղինակ=Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark|վերնագիր=A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=146-148|մաս=The First World War and the Development of the Armenian Genocide}}</ref>։

Տանելի կենցաղային պայմաններու եւ դեղորայքի բացակայութիւնը թրքական բանակին մէջ, հանգեցուցին [[համաճարակ (արեւմտահայերէն)|համաճարակ]]ի տարածման՝ խլելով իւրաքանչիւր տասներորդ զինուորի կեանքը։ Երրորդ բանակի բժիշկ [[Թեւֆիկ Սալիմ]]ի հրամանով [[բծաւոր տիֆ]]ի դէմ պատուաստանիւթ գտնելու նպատակով [[Երզնկա]]յիԵրզնկայի կեդրոնական հիւանդանոցին մէջ, փորձեր կը կատարուէին հայ զինուորներու եւ ռազմական ուսումնարաններու կադետներու վրայ, որոնցմէ շատերը մահացան։ Ուղղակի ապացոյցները ցոյց կու տան այս բոլորին մէջ, [[Պեհայէտտին Շաքիր]]ի մասնակցութիւնը։ Փորձերը անմիջականօրէն կ'անցկացնէր [[Իսթամպուլ]]ի բժշկական դպրոցի պրոֆեսոր [[ՀամդիՀամտի Սուաթ]]ը, որ հիւանդներուն կը ներարկէր տիֆով վարակուած արիւն։ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|Պատերազմի]] աւարտէն ետք, այս գործի քննման ժամանակ Իսթամպուլի ռազմական դատարանի կողմէն ՀամդիՀամտի Սուաթը տեղափոխուեցաւ բժշկական դպրոցի կլինիկադարմանատուն «սուր փսիխոզ» ախտորոշմամբ հարկադիր բուժման<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 70-77">{{Գիրք||վերնագիր=Jay Winter:America and the Armenian Genocide of 1915|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=70-77|հեղինակ=Vahakn N. Dadrian.|մաս=The Armenian Genocide: an interpretation}}</ref>։

Այսօր Թուրքիոյ մէջ, ՀամդիՀամտի Սուաթը կը համարուի թուրքական [[մանրէաբանութիւն|մանրէաբանութեան]] հիմնադիրը, եւ անոր նուիրուած է Իսթամպուլի յիշատակի տուն-թանգարանը։ Անոր փորձակումները հաստատուեցան Օսմանեան զինուած ոյժերուուժերու գլխաւոր համաճարակային տեսուչ ՍուլեյմանՍուլէյման Նումանի ({{lang-tr|Süleyman Numan}}) կողմէն։ ՓորձարկումնեենՓորձարկումներէն առաջացացուցին Թուրքիոյ գերմանացի բժիշկներու, ինչպէս նաեւ մի քանի թուրք բժիշկներու բողոքները։ Անոնցմէ մէկն էր՝ Ճեմալ Հայտարը ({{lang-tr|Cemal Haydar}}), որ անձամբ ներկայ, գտնուած էր փորձարկումներուն եւ [[1918]] թուականին ներքին գործերու նախարարին բաց նամակով ատոնք բնութագրեցին որպէս «բարբարոսական» եւ «գիտական հանցագործութիւն»։ Հայտարին աջակցեց Երզնկայի Կարմիր մահիկի հիւանդանոցի գլխաւոր բժիշկ ՍալահեդդինըՍալահետտինը, որ իր օգնութիւնը առաջարկեց իշխանութիւններուն բժշկական փորձարկումներու կազմակերպիչներուն եւ իրականացնողներու գտնելու գործին մէջ։ Պաշտպանութեան նախարարութիւնը հերքեց իր հասցէին հնչող մեղադրանքները, բայց Հայտարն ու ՍալահեդդինըՍալահետտինը պնդեցին իրենց ցուցմունքները։ Հայտարը կրկնեց բժշկական փորձակումներու արդիւնքով հարիւրաւոր հայերու սպանութիւններու մասին, իսկ ՍալահեդդինիՍալահետտինի յայտարարութեամբ իր վրաէվրայէն կը ճնշէ գործադրվել՝գործադրուիլ՝ հարկադրելով լռել։ Անցումային շրջանի քաղաքական խառնաշփոթի արդիւնքին մէջ, փորձարկումներու մեղաւորներուն յաջողեցաւ խոյս տալ պատժէն։ ՀամդիՀամտի ՍուաթնՍուաթը արդիւնքին մէջ, հրապարակեց իր հետազոտութիւններու արդիւնքները, ուր կը նկարագրէր «դատապարտուած հանցագործներու» վրայ իր փորձարկումները<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 70-77" />։

[[1919]] թուականի ռազմական դատարանի անցկացուցած հետաքննութեան արդիւնքին մէջ, յայտնի դարձան հայ երեխաներու եւ յղի կանանցկիներու թունաւորման փաստեր [[Տրապիզոն]]ի սանիտարա-հիգիենիկ ծառայութիւններու եւ առողջապահութեան բաժանմունքի ղեկավար Ալի Սաիբի կողմէն ({{lang-tr|Ali Saib}})։ Թոյնէն հրաժարողներուն կը ստիպէին զայն ընդունիլ բռնի ուժով կամ կը խեղդէին ծով։ Տեղահանումներու արդիւնքին մէջ, ողջ մնացած եւ [[Միջագետք]]իՄիջագետքի ճամբարներ հասած հայերուն Սաիբը կը սպանէր՝ ներարկելով [[մորֆին]]ի մահացու չափաբաժին կամ թունաւոր նիւթեր։ Ֆրանսացի եւ թուրք ականատեսները կը հաստատեն հիւանդանոցներուն եւ դպրոցներուն մէջ, երեխաներու թունաւորուելու փաստերը։ Սաիբն կ'օգտագործոէր նաեւ շարժական [[Բաղնիք|շոգեբաղնիքներ]] ({{lang-tr|Etüv}}), որոնց մէջ երեխաներուն կը սպաննէին գերտաք շոգիով<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 77-80">{{Գիրք|վերնագիր=Jay Winter:America and the Armenian Genocide of 1915|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=77-80|հեղինակ=Vahakn N. Dadrian.|հատոր=The Armenian Genocide: an interpretation}}</ref>։

[[Անտիոք (արեւմտահայերէն)|Անտիոքէն]]էն ոչ հեռու՝ [[Մուսա լերԼեռ (արեւմտահայերէն)|Մուսա լերան]]ան շրջանին մէջ, ապրող հայ բնակչութիւնը, կանխազգալով սպանութիւնները, [[1915]] թուականի Յուլիսին իշխանութիւններէն փախաւ լեռները եւ այնտեղ կազմակերպեց յաջող ինքնապաշտպանութիւն՝ թրքական զորքերու յարձակումները կանխելով յոթեօթ շաբաթ։ Մօտաւորապէս 4000 մարդ փրկուեցաւ ֆրանսական ռազմական նաւով եւ տեղափոխուեցաւ [[Պորտ-ՍաիդՍաիտ]]։ Պաշտպանուողներու մէկ մասը հետագային մտան [[Ֆրանսական հայկական լեգիոն|ֆրանսական Արեւելեան լեգիոնի]] կազմ եւ իրենց դրսեւորեցին յատկապէս [[1918]] թուականին Արարի մէջ, թուրքերու դէմ կռուելու համար։ Մուսա լերան ինքնապաշտութեան մասին գրուած է [[Ֆրանց Վերֆել (արեւմտահայերէն)|Ֆրանց Վերֆելի]]ի հանրաճանաչ «[[Մուսա լերան քառասուն օրը (արեւմտահայերէն)|Մուսա լերան քառասուն օրը]]» վէպը<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-267">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=267}}</ref>։

Հայերու ինքնապաշտպանութիւններ տեղի ունեցան նաեւ [[Ուրֆայի հերոսամարտ (արեւմտահայերէն)|Ուրֆայ]]ի մէջ<ref name="Kévorkian:The Armenian Genocide-618-621">{{Գիրք|հեղինակ =Raymond Kévorkian|վերնագիր =The Armenian Genocide: A Complete History|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=618-621}}</ref> եւ [[Մշոյ ինքնապաշտպանութիւն|Մշոյ մէջ]]<ref name="Kévorkian:The Armenian Genocide-345-349">{{Գիրք|հեղինակ =Raymond Kévorkian|վերնագիր =The Armenian Genocide: A Complete History|մեջբերվողմէջբերուող էջեր =345-349}}</ref> եւ մի քանի այլ վայրերու մէջ։

=== Թուրքերն ու Գերմանացիները Ընդդէմ հայերուՀայերու Բնաջնջման ===

«Հայերուն պատած սարսափը կատարուած փաստ է։ Զգալիօրէն սաայս հնազանդեցման քաղաքականութիւն է, որուն կը հետեւի այս ազգը վերջին չորս տարիներու ընթացքին։ ... Հայերու բնաջնջումը այս պատերազմի ամենամեծ հանցագործութիւնն է,եւ եթէ մեզ չյաջողի Թուրքիոյ դէմ դուրս գալ, կը նշանակէ՝ մենք կը խրախուսենք անոնք»։

Մուսուլմաններու կողմէն հայերուն օգնութեան ցուցաբերման հետազոտութիւնը բաւական բարդ խնդիր է, որովհետեւ հայերուն օգնութիւն ցուցաբերելը կը պատժուէր մահով, եւ բնականաբար, ծածուկ կ'ապահովէր։ Այնուամենայնիւ, յայտնի են թրքական ընտանիքներու կողմէն հայ երեխաներու փրկութեան, ինչպրս նաեւ օսմանեան իշխանաւորներուն ընդդիմանալու բազմաթիւ դէպքեր, որոնք կը հրաժարէին մասնակցութիւն ունենալ հայ բնակչութեան սպանութիւններու գործին մէջ։ Տեղահանութիւններու դէմ հանդէս եկան [[Հալէպ]]իՀալէպի քաղաքագլուխ ՄեհմեդՄեհմետ ՋելալՃելալ բեյը՝ յայտարարելով, որ հայերը կը պաշտպանուին եւ կեանքի իրաւունքը իւրաքանչիւր մարդու բնական իրաւունքն է, եւ արգիլեց որեւէ ճնշում հայ բնակչութեան դէմ, ինչպէս նաեւ [[Զմիւռնիա]]յիԶմիւռնիայի եւ [[Ադրիանապոլիս]]իԱդրիանապոլիսոյ նահանգապետեր Ռահմի բեյըբէկը եւ Ադիլ բեյը։բէկը։ ՋելիլՃելիլ բէկը [[1915]] թուականի Յուլիսին պաշտօնանկ աւերեց։ ԴերՏէր Զորի անապատին էջ, համակենտրոնացման ճամբարի հրամանատար Ալի ՍուեդՍուետ ԲեյըԲէկը, փորձելով թեթեւացնել հայերու զրկանքները, փոխարինուեցաւ եւ անոր պաշտոնումպաշտօնին մէջ, նշանակուեցաւ հայերու հանդէպ բացառիկ դաժանութիւն ցուցաբերած Զեքի բեյը։բէկը։ [[Երիտթուրքեր]]իու առաջնորդներէն մէկը՝ [[Ճեմալ փաշա]]նփաշան, իր յուշերուն մէջ կը գրէր, որ սարսափած էր հայերու դէմ կատարուած հանցագործութիւններէն եւ փորձած է թեթեւցնել անոնց վիճակը, բայց պատմաբանները ասոր կը վերաբերենվերաբերին մեծ կասկածանքով<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-267-271">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|մեջբերվողմէջբերվուղ էջեր=267-271}}</ref>։

Թուրքերու դաշնակից գերմանացիներու ներկայացուցիչներէն շատերը պասիւ կերպով կ'աջակցէին հայերու հանդէպ բռնաճնշումներուն։ Գերմանական դեսպան բարոն ֆոն Վանհենհայմը, չնայած հյուպատոսներուհիւպատոսներու ներկայացուցած մանրամասն նկարագրութիւններուն, բողոքեց ընդամէնը մի քանի մանր խախտումներու դէմ։ Միայն ֆոն Վանհենհայմէն ետք, երրորդ դեսպանը՝ կոմս ֆոն Վոլֆ-Մետերնիխը, [[ԻթթիհաթԻթթիհատ]]ի գործողութիւնները որակեց որպէս ազգայնամոլութիւն՝ ուղղուած հայերու բնաջնջման։ Գերմանացի քարոզիչ [[ՅոհաննէսՅովհաննէս Լեփսիուս]]ը հասցուց [[1915]] թուականին այցելել Իսթամպուլ, բայց անոր խնդրանքը Էնվերին հայերու պաշտպանութեան վերաբերեալ մնացին անպատասխան։ [[Գերմանիա]] վերադառնալէն ետք, առանց ակնյայտ յաջողութիւններու կը փորձէր հասարակութեան ուշադրությիւըուշադրութիւնը հրաւիրել Թուրքիոյ մէջ հայերու վիճակի վրայ։ Թուրքիոյ մէջ, ֆելդմարշալ ֆոն Հոլցի հրամանատարութեան տակ ծառայող դոկտոր բժիշկ[[Արմին Վեգներ]]ը հաւաքեց լուսանկարներու մեծ պահոց։ Թրքական պահնորդներիւպահնորդներու հսկողութեան տակ գտնուող հայ կնոջ՝ անոր արած լուսանկարը դարձած է հայերու ցեղասպանութեան խորհրդանիշներէն մէկը։ [[1919]] թուականի Վեգները նամակ գրեց [[ԱՄՆ]] նախագահ [[ՎուդրոՈւտրօ ՎիլսոնՈւիլսըն|ՎիլսոնինՈւիլսընին]], որուն մէջ կը յայտնէր հայերու բնաջնջման՝ իրեն յայտնի մանրամասները։ Հալէպի մէջ, տեխնիկական դպրոցի ուսուցիչ [[Մարտին Նիպաժ]]ըՆիպաժը ({{lang-de|Martin Niepage}}) 1916 թվականինթուականին գրվածգրուած գրքումգիրքին նկարագրություններմէջ, էնկարագրութիւններ թողելձգած հայերիէ հայերու բարբարոսական սպաննութիւններու վերաբերեալ<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-267-271" />։

=== Հայ Բնակչութեան Ոչնչացման Հիմնական Շրջաններու քարտէսը։Քարտէսը։ Ճամբարներու Տեղակայում ===