«Հունգարիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 114.
=== Հունկարիոյ Հանրապետութիւն ===
[[1918]]-ի [[Հոկտեմբեր]]ին սկսաւ ընդհանուր գործադուլ, որ վերաճեց քաղքենի-դեմոկրատական յեղափոխութեան։ Իշխանութեան գլուխ անցաւ միջին դասակարգը։ [[Նոյեմբեր 16]]-ին Հունկարիան հռչակուեցաւ հանրապետութիւն։ <br />
Իշխանութեան գլուխը անցաւ Միհայ
Ռումինիան կը վերահսկէր Թրանսիլուանիան եւ արեւելեան Հունկարիոյ այլ մասերը եւս, Չեխ-Սլովակիան կը վերահսկէր հյուսիսային տարածքները եւ միացեալ Սերպական եւ Ֆրանսական բանակը կը վերահսկէր հարաւը: Սա տարածքները ունեցած էին ան գրաւած ազգերու մեծամասնութիւնը, սակայն գրաւած էին ազգային սահմաններէն հեռու:<br />
1919 Մարտին Հունկարիոյ մէջ իշխանութեան եկան համայնավարները, ապրիլ ամիսը Պէլա Քունը հռչակեցաւ Հունգարիոյ Սովեթական Հանրապետութիւնը: Նախորդի նման ան ունեցաւ կարճ կեանք:<br />
Տող 135.
=== Բնութիւն ===
[[Պատկեր:BükkiŐsz.jpg|մինի|աջից|240px|<small>Աշունը Պիւքի լեռները</small>]]
Հունկարիան կը զբաղեցնէ Ալբերով եւ Կարպատներով շրջապատուած Միջինտանուպեան հարթավայրի մեծ, հիւսիսային մասը։ [[Տանուպ]]ը երկիրը կը բաժնէ 2 մասի։ Անոր արեւելեանը Միջինտանուպեան մեծ դաշտավայրն է՝ Ալֆիոլտը (բարձրութիւնը՝ 100—200 մ), որ հիւսիսէն եզրաւորուած է Կարպատներու համակարգին պատկանող լեռներու շղթայով (800—1000 մ): Այստեղ, Մատրա լեռնազանգուածին մէջ է Հունտարիոյ ամենաբարձր կետը՝ Քեքեշ լեռը (1015 մ): [[Տանուպ]]ի աջափնեայ մասը կը զբաղեցնէ խիստ մասնատուած Տունանթուլ հարթավայրը, որտեղ կը գերիշխեն 150—200 մ բարձրութիւնները։ Տունանթուլը հատուած է Միջինհունարական լեռներու գոտիով (բարձրութիւնը՝ 400—700 մ), անորմէ հարաւ-արեւելք առանձին կը բարձրանայ Մեչեկ լեռնազանգուածը (բարձրութիւնը՝ մինչեւ 682 մ): Երկրի հիւսիս-արեւմուտքը կը գտնուի Միջինտանուպեան փոքր դաշտավայրը՝ Քիշալֆիոլտը (բարձրութիւնը՝ 120—180 մ), որուն միայն հարաւային մասը կը պատկանի Հունկարիոյ։ Արեւմուտքէն ան եզրաւորուած է Ալբերի նախալեռներով (բարձրութիւևը՝ 500—800 մ): Երկրաբանական կառուցուածքին մէջ կը գերիշխեն պալեոզոյի եւ մեզոզոյի հասակի նստուածքային ապարները։
Տող 159 ⟶ 160՝
*Պուտափեշտ մայրաքաղաք՝ 1 744 665<br />
*Սապոլեի-Սաթմար-Պերեկ՝ 552 000<br />
*
*Վեսփրեմ՝ 353 068<br />
*Տեոր-Մօշոն-Շոփրոն՝ 449 967<br />
*Փեշտ՝ 1 237 561
*Քօմարոմ-Էսթերկոմ՝ 311 411<br />
*
Տող 224 ⟶ 225՝
=== Արդիւնաբերութիւն ===
[[Պատկեր:Budapest Station 04 HDR ST (2475751444).jpg|մինի|ձախից|360px|Պուտափեշտի երկաթուղային կայարանը:]]
Հունկարիոյ հանքա-հումքային եւ ուժանաբանական աղբիւրները սահմանափակ են։ Ուժաբանութեան հիմքը ածուխն է, որ մազութի պազայի վրայ կառուցուած են խոշոր ՋԷԿ-եր։ Կ'արդիւնահանեն Պոկսիթներ (2-րդ տեղը Եւրոպայի մէջ), երկաթի ցած տեսակի հանքանիւթ, մանկան, բազմամետաղներ, քաոլին, ինչպէս նաեւ փոքր քանակութեամբ նաւթ եւ կազ։ «Բարեկամութիւն» նաւթամուղով ստացուող նաւթի պազայի վրայ Սազհալոմպատիոյ մէջ ստեղծուած է նաւթավերամշակման խոշոր գործարան, իսկ «Բարեկամութիւն-2» նաւթամուղով ստացուող նաւթի պազայի վրայ հզոր գործարան կը գործէ Լենինվարոշի մէջ։ Փակշ քաղաքի մէջ կը կառուցուի հունկարիոյ առաջին աթոմակայանը։ Հունկարիոյ մեքենաշինութիւնը մասնագիտացած է առաւելապէս ոչ մետաղատար ճիւղերու գծով՝ ելեքդրականական ուժ, հատկապէս կապի թեքնիք, Պեճի քիմիական պարարտանիւթերու գործարանը ելէք-թրոնիքա եւ սարքաշինութիւն, նաեւ փոխադրամիջոցային թողարկում՝ ներքին այրման շարժիչներու եւ այդ հիման վրայ տիզելային ուղեւորատար գնացքներու, հեծանիւի, բեռնատար ինքնաշարժերու, նաւերու եւ հատկապէս հանրակառք («Իկարուս» մակնիշի) արտադրութիւն։ Մեքենաշինութեան 3/5-ը կեդրոնացած է Պուտափեշտի մէջ։ Խոշոր կեդրոններ են նաեւ Տիորը, Միշկոլցը, Տեբրեցենը, Սեկեշֆեհերվարը։
=== Քիմիական Արդիւնաբերութիւն ===
Տող 246 ⟶ 248՝
== Հունկարիոյ Հայերը ==
Հայերը Հունգարիոյ մէջ բնակութիւն հաստատած են X-XI դարերէն։ XIII դ. Հունկարիոյ մայրաքաղաք Էստերկոմի մէջ եղած է հայկական թաղամաս։ XIII դ. Կիլիկիոյ հայոց թագաւոր Լեւոն Բ-ի և Հունկարիոյ թագաւոր Անդրաշ II-ի միջեւ կնքուած է բարեկամութեան պայմանագիր։ XV-XVI դդ. շուրջ 3000 հայ ընտանիք ներգաղթած է Թրանսիլուանիա (կը մտնէր Հունկարիոյ կազմին մէջ)։ Հայերը հիմնած են Գեռլա, Եղիսաբեթուպոլիս (այժմ՝ Տումպրուեն) քաղաքները, որոնք ունեցած են ներքին ինքնավարութիւն՝ քաղաքային վարչութիւն եւ դատարան, հայ քաղաքապետ, կառուցած են եկեղեցիներ, հիմնած դպրոցներ։ Հայերու հիմնական զբաղմունքը արհեստներն ու առեւտուրն էր, որ խրախուսած են իշխաններն ու թագաւորները՝ տալով զանազան արտոնութիւններ։ Լէոբոլ I-ը հայկական բնակավայրերը յայտարարած է քաղաքներ, [[Քառլոս VI (Հռոմէական սրբազան կայսրութիւն)|Քառլոս VI]]-ը թագաւորական ազատ քաղաքներու իրավունք շնորհած է Գեռլա (1726) եւ Եղիսաբեթուպոլիս (1733) քաղաքներուն։ 1791-ին Հունկարիոյ պետական ժողովը հայերուն պաշտոնապէս յայտարարած է երկրի լիրավ քաղաքացիներ։
Հայկական *Էրնեո *Վիլմոշ *Եանոշ Նաեւ Խումբ մը հայ մտաւորականներու ջանքերով գաղութը ապրած է մտաւոր եւ հոգեւոր զարթոնք։ Հրատարակուած են հայագիտական գիրքեր, եւ հիմնադրուած են Հայկական թանգարանը։ 1887-ին հրատարակուած է «Արմենիա» ամսագիրը (հունգարերէն)։ Ազգային ինքնագիտակցութեան արթնացումը դանդաղեցուցած է ձուլման ընթացքը։ Հայ համայնքները որոշ աշխուժացում ապրած են 1915-ի Մեծ եղեռնիին փրկուած արեւմտահայերու ներգաղթով։ 1919-ին հիմնուած է «Մասիս» ընկերութիւնը (հրատարակած է «Նոր դար» պարբերաթերթը), 1920-ին՝ Հունկարիոյ հայ միութիւնը։ 1945-ին Պուտափեշտի մէջ կառուցուած է հայկական մատուռ։ Կը գործէ Ս. Գրիգոր հայկական եկեղեցին։ 1980-ական թուականներուն կազմակերպուած է հայ-հունկարական մշակութային ընկերութիւնը, 1987-ին խումբ մը հայ մտաւորականներու ջանքերով՝ «Արմենիա» ընկերութիւնը։ Տարբեր գնահատականներով ներկայիս Հունկարիոյ մէջ կը հաշւուէ 3.5-էն 30 հազար հայ, որոնցմէ շատեր հայերէն չեն գիտեր:
==== Դիւանագիտական Կասեցում ====
Դիւանագիտական հարաբերութիւններ Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Հունկարիոյ Հանրապետութեան միջեւ հաստատուած են 1992-էն: 2012 Օգոստոս 31ին դիւանագիտական կապերը ժամանակաւոր կասեցուած են: Պատճառը ցմահ դատապարտուած ազրպեյճանցի սպայ Ռամիլ Սաֆարովը Հունկարիոյ կողմէ Ազրպեյճանը հանձնելը եղած է: Ռամիլ Սաֆարովը Պուտափեշտին մէջ հայաստանցի զինուորական Գուրգեն Մարգարեանը քնած ատենը կացինով սպաննած էր: ▼
▲Դիւանագիտական հարաբերութիւններ Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Հունկարիոյ Հանրապետութեան միջեւ հաստատուած են 1992-էն: 2012 Օգոստոս 31ին դիւանագիտական կապերը ժամանակաւոր կասեցուած են:
==Բնակչութիւն==
2015 թուականի տուեալներով Հունկարիոյ բնակչութիւնը 9 897 541 հոգի կազմած է, աշխարհի մէջ 176<sup>րդը</sup><ref><small>World Factbook https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/hu.html Վերցուած է 2016 Մարտ 23ին</small></ref>: Բնակչութեան խտութիւնը 107 մարդ/քառ.ք.մ. է, որը աշխարհի միջինէն մօտ երկու անգամ բարձր է: Այլ եւրոպական երկիրներու նման Հունկարիան ունէ ցածր ծնելիութիւն, 2015-ի գնահատականներով վերարտադրողականութեան գործակիցը կը կազմէ 1.43 ծնունդ/կին, որ բնակչութեան աճին համար պահանջուող 2.1-էն ցածր է: 2013-ին ծնունդներուն 45.6%-ը կ'իյնար չամուսնացած կիները<ref><small>Eurostat՝ Աղիւսակներ, Կրաֆիքներ, Քարտէսներ http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do Վերցուած է 2014 դեկտեմբերի 30ին</small></ref>:
| |||