|
== Ժայթքում ==
Հրաբուխները կը ժայթքին Երկիրի ընդերքէն, երբ [[ապար|ապարները]] հոն խիստ կը տաքանան եւ կը փոխակերպուին կազերով հագեցած մեծ ճնշման հրահեղուկ զանգուածի՝ [[մագմա|մակմա]]յի։ Մակման երկիրի խորքէն մեծ ուժով գործադրում կը ճնշէ երկրակեղեւի վրայ եւ, համեմատաբար անկայուն տեղամասերուն մէջ զայն ճեղքելով կ՛արտահոսի մակերեւոյթ։ Դուրս ժայթքած մակման կը սառի, կը կազազրկուի եւ կը վերածուինվերածուի լաւայի։ Այն ուղին, որով բարձրանումկը էբարձրանայ մագմանմակման, կոչվումկը էկոչուի հրաբխիհրաբուխի մղանցք, որնոր ավարտվումկ՛աւարտուի է ձագարաձևձագարաձեւ տեղամասով՝ [[խառնարան]]ով։խառնարանով։ ՀրաբխիՀրաբուխին խառնարանիցխառնարանէն դուրս ենկը մղվումմղուին նաևնաեւ հրաբխայինհրաբուխային փոշի, մոխիր, քարեր, գազերկազեր, որոնց կուտակումից էլկուտակումը ձևավորվումկը էձեւաւորէ հրաբխայինհրաբուխային լեռը։
Եթե հրաբխալեռըհրաբուխալեռը նախքան ժայթքելըժայթքիլը պատվածպատուած էկ՛ըլլայ լինումձիւնով [[ձյուն]]ովեւ ու [[սառույց]]ովսառոյցով, ապա շիկացած լավանլաւան հալեցնումատոնք էկը դրանքհալեցնէ ևեւ ջուրը խառնվելով մոխրինմոխիրին, առաջացնում էկ՛առաջանան հզոր ցեխահոսքեր, որոնքոր մեծ արագությամբարագութեամբ տարածվումկը ենտարածուին լանջն ի վար։ [[Կոլումբիա]]յումՔոլումպիային մէջ [[1985]] թ. ժայթքման հետևանքովհետեւանքով ցեխահոսքը հաշվածհաշուած րոպեներումվայրկեաններու ոչնչացրելմէջ ոչնչացուցած է մի քանի մը բնակավայրեր, զոհվելզոհուած է ավելիաւելի քան 25 հազար մարդ։ [[79]] թ. [[Վեզուվ]] հրաբխիհրաբուխին ժայթքման հետևանքովհետեւանքով կործանվելկործանուած են հին հռոմեականհռոմէական երեք քաղաքներ՝ [[Պոմպեյ]]ըՓոմփեյը, [[Հերկուլյանում]]ըՀերքուլեանումը և [[Ստաբիա]]նըՍտաբիանը, ինչպեսինչպէս նաևնաեւ բազմաթիվբազմաթիւ գյուղեր։գիւղեր։ [[1883]] թ. ԻնդոնեզիայումԻնտոնեզիոյ Կրակատաումէջ հրաբխիՔրաքաթաու հրաբուխին ժայթքման հետևանքովհետեւանքով կղզին հանկարծ պայթել էպայթեցան, նրաանոր մեծ մասը վերածվել էվերածուեցաւ քարաբեկորներիքարաբեկորներու ու փոշու։ ԳազափոշուԿազափոշու ամպերը հասելհասած են 80 մ բարձրության։բարձրութեան։ ՀրաբխիՀրաբուխի հետևանքովհետեւանքով զոհվելզոհուած է 36 հազար մարդ։
== Բազմազանութիւն ==
== Բազմազանություն ==
Ըստ արտավիժած նիւթերու կուտակումներու, կ՛առանձնանան կեդրոնական եւ ճեղքային հրաբուխներ։ Ըստ կառուցուածքի բնոյթին գործունեութեան հարաբերականութեան, հաճախականութեան, տեւողութեան, արտավիժուած նիւթերու կուտակումներուն, կազմին, ժայթքման առանձնայատկութիւններու կը դասակարգուինն`
Ըստ արտավիժած նյութերի կուտակումների առանձնանում են կենտրոնական (կոնաձև կամ վահանանման, գագաթային մասերում՝ խառնարաններով) և ճեղքային (առաջացնում են ձգված, տարածական լավային հոսքեր, ծածկոցներ) հրաբուխներ։ Ըստ կառուցվածքի բնույթի գործունեության հարաբերականության, հաճախականության, տևողության, արտավիժված նյութերի կուտակումների, կազմի, ժայթքման առանձնահատկությունների դասակարգվում են`
* գործող հրաբուխ (մշտական կամ պարբերական ակտիվությանաքթիվութեան),
* հանգածմարած հրաբուխ (գործելգործած են ոչ վաղ երկրաբանական անցյալումանցեալին մէջ, վերջին 3 միլիոն տարվատարուան ընթացքումժամանակ),
* հնահրաբուխներհինահրաբուխներ (գործելգործած են վաղ երկրաբանական անցյալումանցեալին մէջ),
* բազմածին հրաբուխ (բազմաթիվբազմաթիւ ընդմիջումներով գործումկը գործին կամ գործելգործած են երկար ժամանակ),
* միածին հրաբուխ (գործելգործած են կարճ ժամանակահատվածումժամանակահատուածի մէջ),
* բարդ հրաբուխ (մի քանի մը գագաթներով ևեւ խառնարաններով),
* մակաբույծմակաբոյծ հրաբուխ (բազմածին հրաբուխի լանջերինլանջերուն տեղաբաշխվածտեղաբաշխուած միածին հրաբուխ), ևն։եւ այլն:
=== Գործող հրաբուխներ ===
[[Պատկեր:Aa large.jpg|մինի|աջից]]
Մշտական կամ պարբերական ակտիվությանաքթիւութեան հրաբուխները կոչվումկը ենկոչուին [[գործող հրաբուխ]]ներ։հրաբուխներ։ Այժմ երկրիերկիրի վրավրայ կա ավելիաւելի քան 1300 գործող հրաբուխ։ ԴրանցԱտոնց թվինթիւին ենկը պատկանումպատկանին երկրագնդիերկրագունդի խոշորագույնխոշորագոյն ևեւ հատկապեսհատկապէս ահարկու [[Ավաչինսկայա]]Աւաչինսքայա և [[Կլյուչևսկայա]]Քլիւչեւսքայա [[սոպկա]]ները՝սոպկաները՝ [[Կամչատկա]]յումՔամչաթկայի մէջ, [[Վեզուվ]]ը՝Վեզուվը՝ [[Իտալիա]]յումԻտալիոյ մէջ, [[Հեկլա]]ն՝Հեքլան՝ [[Իսլանդիա]]յումԻսլանտիոյ մէջ, [[Ֆուձիյամա]]ն՝Ֆուծիյաման՝ [[Ճապոնիա]]յումՃափոնիոյ մէջ, [[Կրակատաու]]ն՝Քրաքատաուն՝ [[Ինդոնեզիա]]յումԻնտոնեզիոյ մէջ, [[Օրիսաբա]]ն՝Օրիսապան՝ [[Մեքսիկա]]յումՄեքսիքոյ մէջ, [[Մաունա Լոա]]ն՝Լոան՝ Հաուայեան [[Հավայանկղզիներու կղզիներ]]ումմէջ և այլն։
Գործող հրաբուխներ կան ոչ միայն երկրի մակերևույթինմակերեւույթին վրայ, այլևայլեւ [[օվկիանոս]]ներիովկիանոսներու ուեւ [[ծով]]երիծովերու հատակին։յատակին։ ԴրանցԱտոնց ժայթքման ժամանակ օվկիանոսիովկիանոսի ջրերըջուրերը հրաբխիհրաբուխի խառնարանիխառնարանին վրավրայ սկսումկը էսկսի ալեկոծվելալեկոծիլ, եռալ ու փրփրել։փրփրալ։ ՍտորջրյաՍտորջրեայ ժայթքումիցժայթքումէն առաջացած նյութերընիւթերը կուտակվելովկուտակուելով դուրս ենկու գալիսգան ջրիջուրի մակերևույթմակերեւոյթ ևեւ գոյացնումկը [[կղզի]]ներգոյացնեն կղզիներ, օրինակ՝ ԿուրիլյանՔուրիլեան և [[Հավայան կղզիներ]]ը [[ԽաղաղՀաուայեան օվկիանոս]]ում։կղզիները։
Գործող հրաբուխներիհրաբուխներու տարածման շրջաններումշրջաններու հաճախմէջ յաճախ հանդիպում են պարբերաբար տաք ջուր և գոլորշի շատրվանող աղբյուրներ, որոնք կոչվում են [[գեյզեր]]ներ։
=== Չգործող հրաբուխներ ===
| 