«Ղասախիստան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
Նոր էջ «{{ԱՀ}} '''Ղազախիստանը'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=51}}</ref> ({{lang-kz|Қазақстан}} {{IPA|[qɑzɑqˈstɑn]}}) Եւրասիա...»: |
No edit summary |
||
Տող 3.
'''Ղազախիստանը'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=51}}</ref> ({{lang-kz|Қазақстан}} {{IPA|[qɑzɑqˈstɑn]}}) [[Եւրասիա]]կան պետութիւն է: Նախկինին միշտ, Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան յաղթանակէն ետք (1917 թ), մինչեւ 1936 թ, Ղազախիստանը եղած է Ռուսաստանի Սովետական դաշնակից Սոցիալիստական Հանրապետութեան կազմին մէջ որպէս '''ինքնավար հանրապետութիւն''': Հետագային, մինչեւ անկախացումը (1991 թ) ունեցած է ԽՍՀՄ միութենական հանրապետութեան կարգավիճակ եւ միւս 14 հանրապետութիւններու հետ միասին ուղղակիօրէն ենթարկուած է միութենական կեդրոնական կառավարութեան: Այդ ընթացքին մայրաքաղաքը եղած է [[Ալմա Աթա]]ն, անկախացումէն ետք տեղափոխուած է [[Աստանա]]:<br />
Ղազախստանը ընդարձակ, բերրի հողերով ծածկված տափաստանների, ինչպես նաև անջուր անապատների երկիր է: Նրա ընդերքում հայտնաբերված են մարդկությանը հայտնի գրեթե բոլոր օգտակար հանածոները:<br />
Ղազախիստանի բնորոշ է տարածքի իւրացուածութեան ցած մակարդակը, նոսր բնակեցվածութիւնը, ան [[Կեդրոնական Ասիա |Կեդրոնական Ասիոյ]]՝ տարածքով ամենամեծ պետութիւնն է<ref>[http://encyclopedia.am/pages.php?bId=1&hId=489 Ղազախստան, Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան]</ref>:
Ներկայիս տնտեսական զարգացման գլխաւոր ուղղուածութիւնը հումքային բնոյթէն կը հրաժարի, մշակող ճիւղերու զարգացման խրախուսումը, արուեստագիտական0 յաղթահարումը եւ ժամանակակից ենթակառուցուածքներու ստեղծումը:
== Զարգացման գլխաւոր նախադրեալները ==
Ղազախիստանը դասական հարթավայրային երկիր է, թոյլ ծածանող մակերեւոյթով: Միայն հարաւարեւելեան սահմաններու երկայնքով է, որ կը ձգուին մինչեւ 5000 մ բարձրութեան լեռներ: Մանղշլաղ թերակղզիի մակերեւոյթը համաշխարհային ովկիանոսի մակարդակէն ցած է:<br />
== Կլիմա ==
Կլիման ցամաքային է, միջին յուլիսի ջերմաստիճանը +19 °C +26 °C է, յունուարին՝ -4 °C - 19 °C: Մթնոլորտային տեղումները 200-400մմ է:
== Ջրային ցանց ==
Գետային ցանցը ցանցառ է, համեմատաբար խիտ է հիւսիսը եւ արեւելքը: Ամենամեծ գետը [[Իրտիշ]]ն է, որ նաւարկելի է: [[Սիրդարեա]]ն եւ [[Նարին (արեւմտահայերէն)|Նարին]] գետերը համեմատաբար սակաւաջուր են եւ կ՛օգտագործուին ոռոգման համար, ամրան ցած հոսանքին մէջ մինչեւ [[Արալեան ծով|Արալի ծովը]] հասնիլը հաճախ կը ցամաքի: Ամենամէծ լիճը [[Բալխաշ լիճ (արեւմտահայերէն)|Բալխաշն]] է: Լանդշաֆտները կը հեռդափոխեն հիւսիսէն հարաւ՝ անտառատափաստաններէն մինչեւ կիսաանապատներն ու անապատները: Միջին եւ հարաւային գոտիի շատ շրջաններուն մէջ ձյան շերտի փոքր հաստութիւնը հնարաւորութիւն կու տայ նոյնիսկ ձմրան անոնք կ՛օգտագործեն որպէս արոտավայրեր: Հարաւային շրջաններուն մէջ գիւղատնտեսութիւնը կարիք ունի արհեստական ոռոգման:
== Բնակչութիւնը ==
Ղազախիստանը բազմազգ պետութիւն է: Բնակչութեան 1/3-էն քիչ աւելի ղազախներ, 30%-ը ռուսեր, 3,7%-ը՝ ուքրաինացիներ, մնացածը ուզպէկներ, գերմանացիներ, թաթարներ եւ տասնեակ այլ ազգերու ներկայացուցիչներ:
Այժմ հետխորհրդային տարիներուն կի փոխուի բնակվութեան ազգային կազմը:
Երկիրներէն կը հեռանայ ռուսախոս բնակչութիւնը ([[Ռուսեր |ռուսներ]],[[ուքրաինա]]ցիներ,[[Գերմանիա (արեւմտահայերէն)|գերմանացիներ]])՝ հիմնականին որակեալ աշխատոյժը:
[[Պատկեր:Population of Kazakhstan.PNG|thumb|Ղազախիստանի բնակչութեան ցուցակը]]
{| class="wikitable"
|-
! Ազգեր!! [[1989]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=5 Ղազախստանի ազգային կազմը]</ref>-ի տուեալներով !! [[1999]]-ին տուեալներով !! [[2009]]-ի տուեալներով !! [[2011]]-ի տուեալներով !! [[2013]]<ref>[http://www.newskaz.ru/society/20130515/5087880.html Ղազախստանի բնակչությունը ըստ 2013 թվականի տվյալների ]</ref> թուականի տուալներով
|-
| Ամբողջ բնակչութիւնը || 16 600 || 14 955 || 16 005 || 16 442 || 17 099
|-
| ղազախներ || 6 536 || 7 971 || 10 099 || 10 527 || 11 174
|-
| ռուսեր || 6 228 || 4 490 || 3 797 || 3 753 || 3 712
|-
| ուզպէկներ || 332 || 370 || 457 || 481 || 514
|-
| ուքրանացիներ || 896 || 549 || 333 || 321 || 310
|-
| ույգուրներ || 185 || 210 || 223 || 233 || 245
|-
| թաթարներ || 328 || 249 || 203 || 204 || 205
|-
| գերմանացիներ || 958 || 356 || 178 || 180 || 183
|-
|}
Ամենամեծ քաղաքներն են [[Ալմա Աթա]]ն, [[Պավլոդար]]ը, [[Կարագանդա]]ն, նոր [[մայրաքաղաք]] [[Աստանա]]ն:
Յայտնի է նաեւ [[Բայկանուր]]ը, որ եղած է [[ԽՍՀՄ]] ամենամեծ տիեզերանաւակայաններէն մէկը(կը գործէ նաեւ այժմ): Այստեղէն արձակուած է աշխարհի առաջին արհեստական արբանեակը, տիեզերք թռած է [[Գագարին Յուրի|Յու.Գագարինը]]:
Առաւել խտաբնակ են Կարագանդայի եւ Ալմա Աթայի մարզերը, բնակած են արեւմտեան Կասպից ծովուն հարող, ինչպէս նաեւ կեդրոնական շրջանները:
{| class="wikitable"
|-
! № !! [[Քաղաք]]ի անունը !! [[Մարզ]] !! Բնակչութիւն !! № !! [[Քաղաք]]ի անունը !! [[Մարզ]] !! Բնակչութիւն
|-
| 1 || [[Ալմաթա]] || || 1 507 737 || 12 || [[Կիզիլորդա]] || [[Կիզիլորդայի մարզ]] || 213 165
|-
| 2 || [[Աստանա]] || || 814 401 || 13 || [[Պետրոպավլովսկ]] || [[Հիւսիս-Ղազախստանեան մարզ]] || 207 402
|-
| 3 || [[Շիմկենտ]] || [[Հարաւ-Ղազախիստանեան մարզ]] || 683 273 || 14 || [[Ատիրաու]] || [[Ատիրաուսկայի մարզ]] || 196 494
|-
| 4 || [[Կարագանդա]] || [[Կարագանդայի մարզ]] || 484 596 || 15 || [[Ակտաու]] || [[Մանգիստաուի մարզ]] || 181 526
|-
| 5 || [[Ակտոբե]] || [[Ակտյուբինայի մարզ]] || 377 520 || 16 || [[Տեմիրտաու]] || [[Կարագանդայի մարզ]] || 175 632
|-
| 6 || [[Տարազ]] || [[Ժամբիլի մարզ]] || 351 476 || 17 || [[Թուրքեստան]] || [[Հարաւ-Ղազախստանեան մարզ]] || 155 549
|-
| 7 || [[Պավլոդար]] || [[Պավլոդարի մարզ]] || 329 901 || 18 || [[Կոկչետավ]] || [[Աքմոլայի մարզ]] || 140 846
|-
| 8 || [[Ուստ-Կամենոգորսկ]] || [[Արեւելա-Ղազախիստանեան մարզ]] || 314 014 || 19 || [[Տալդիկորգան]] || [[Ալմաթայի մարզ]] || 135 217
|-
| 9 || [[Սեմեյ]] || [[Արեւելա-Ղազախիստանեան մարզ]] || 312 065 || 20 || [[Էկիբաստուզ]] || [[Պավլոդարի մարզ]] || 130 903
|-
| 10 || [[Ուրալսկ]] || [[Արեւմտա-Ղազախիստանեան մարզ]] || 227 385 || 21 || [[Ռուդնիյ]] || [[Կոստանայի մարզ]] || 114 170
|-
| 11 || [[Կոստանայ]] || [[Կոստանայի մարզ]] || 221 970 || 22 || [[Ժանաոզեն]] || [[Մանգիստաուի մարզ]] || 106 221
|}
== Վարչական բաժանում ==
[[Պատկեր:Kazakhstan obl ru.svg|thumb|Ղազախիստանի վարչական բաժանումը]]
Ղազախիստանը [[ունիտար պետութիւն]] է: Ղազախիստանի կազմի մէջ կը մտնեն 14 [[մարզ]]եր, 86 [[քաղաք]]ներ, 168 շրջաններ եւ 174 [[գիւղ]]եր:
{| class="wikitable"
|-
! № !! Մարզ/Քաղաք !! Վարչական կեդրոն !! Տարածք (կմ<sup>2</sup>) !! Բնակչութիւն (01.10.[[2013]]) !! Խտութիւն (մարդ/քմ<sup>2</sup>)
|-
| 1 || [[Ալմաթա]] || || 451|| 1 494 590 || 3313,95
|-
| 2 || [[Աստանա]]<ref>[http://www.parlam.kz/Information.aspx?doc=1&lan=ru-RU Ղազախստանի պառլամենտի գլխավոր կայքը]</ref> || || 710 || 804 474 || 1133,06
|-
| 3 || [[Բայկանուր]] || || 57 || 38 970 || 683,68
|-
| 4 || [[Աքմոլայի մարզ]] || [[Կոկչետավ]] || 146 219 || 735 232 || 5,03
|-
| 5 || [[Ակտյուբինայի մարզ]] || [[Ակտոբե]] || 300 629 || 805 117 || 2,68
|-
| 6 || [[Ալմաթայի մարզ]] || [[Տալդիկորգան]] || 223 911 || 1 977 324 || 8,83
|-
| 7 || [[Ատիրաուսկայի մարզ]] || [[Ատիրաու]] || 118 631 || 564 936 || 4,76
|-
| 8 || [[Արեւելա-Ղազախիստանեան մարզ]] || [[Ուստ-Կամենոգորսկ]] || 283 226 || 1 394 382 || 4,92
|-
| 9 || [[Ժամբիլի մարզ]] || [[Տարազ]] || 144 264 || 1 081 907 || 7,50
|-
| 10 || [[Արեւմտա-Ղազախիստանեան մարզ]] || [[Ուրալսկ]] || 151 339 || 151 339 || 4,11
|-
| 11 || [[Կարագանդայի մարզ]] || [[Կարագանդա]] || 427 982 || 1 367 512 || 3,20
|-
| 12 || [[Կոստանայի մարզ]] || [[Կոստանայ]] || 196 001 || 880 775 || 4,49
|-
| 13 || [[Կիզիլորդինի մարզ]] || [[Կիզիլորդա]] || 226 019 || 737 122 || 3,26
|-
| 14 || [[Մանգիստաուի մարզ]] || [[Ակտաու]] || 165 642 || 582 361 || 3,52
|-
| 15 || [[Պավլոդարի մարզ]] || [[Պավլոդար]] || 124 755 || 752 057 || 6,03
|-
| 16 || [[Հիւսիս-Ղազախիստանեան մարզ]] || [[Պետրոպավլովսկ]] || 97 993 || 576 748 || 5,89
|-
| 17 || [[Հարաւ-Ղազախիստանեան մարզ]] || [[Շիմկենտ]] || 117 249 || 2 721 676 || 23,21
|-
| || Ամբողջը || || 2 724 902 || 17 098 546 || 6,27
|-
|}
== Ղազախիստանի Հայերը ==
Ղազախիստանի [[Հայեր (արեւմտահայերէն)|հայերը]] բնակչութիւն հաստատած հիմնականին խորհրդայնացումէն ետք: Հաստատուած են քաղաքներուն մէջ եւ գրաւած են արդիւնաբերութեան եւ [[շինարար]]ութեան բնագաւառներուն մէջ: Եղած են նաեւ ղեկավար աշխատանքներու մէջ: 30-ական թուականներուն Ղազախական [[ԽՍՀ]] համայնավար խնամակալ առաջին քարտուղարի՝ հանրապետութեան մէջ ամենաբարձր պաշտօնը գրաւած է հայ ազգի Լեւոն Միրզոեանը: [[1940]]-ական թուականներուն հայերու թիւը բարձրացաւ ի հաշիւ հայաստանէն, վրաստանէն, ղրիմէն աքսորուածներու: [[1980]]-ի վերջը հայերու մէկ մասը հեռացած էր Ղազախիստանէն, իսկ [[1990]]-էն սկսած հայերու արտագաղթը աշխուժացաւ: Հիմա Ղազախիստանի մէջ կ՛ապրի 25000 [[Հայեր (արեւմտահայերէն)|հայ]]:
== Տնտեսութիւնը ==
Ղազախիստանը ունի հզօր տնտեսական ներուժ: Հետ խորհրդային տարիներու տնտեսական անկմանը փոխարինած է դանդաղ բայց կայուն աճը: Կը նկատուի արտասահմանեան գլխաւոր ներհոսք: Հիմնական ներդրողները եւրոպական եւ ճաբոնական ընկերութիւններն են: Տնտեսութեան առաջատար ճիւղը արդիւնաբերութիւնն է, որ կու տայ համախառն ներքին արդիւնքի գրեթէ 40%-ը: Զարգացած են լեռնա[[հանք]]ային, կիզանիւթ, մետաղաձուլական, մեքենաշինական, քիմիական, սնունդի ճիւղերը:
=== Կիզանիւթի ճիւղ ===
Կիւանիւթի ճիւղին մէջ առաջատարը քարածխի հանիւթն է: Գլխաւոր հանքավայրերն են Կարագանդան եւ Էքիբաստուզը: [[Մանղշլաղ]] եւ [[Բուզոնչի]] թերակղզիներուն մէջ կ՛արդիւնահանեն [[նաւթ]] եւ վառող [[կազ]], որոնք խողովակաշարերով կ՛ուղղարկուին երկրի արդիւաբերական կեդրոններ եւ արտասահման:
[[Պատկեր:KazMunayGaz.JPG|thumb|ԿազՄունայԳազ ընկերության շենքը]]
=== Սեւ մետաղաձուլութիւն ===
Սեւ մետաղաձուլութեան զարգացումը տեղի կ՛ունենայ սեփական հումքի եւ վառելիքի հիմնքի վրայ: Ամենամեծ ձեռնարկութիւնը [[Կարագանդա]]յի հարեւանութեամբ գտնուող [[Տեմիրթաու]]ի մետաղաձուլական գործատուն է: Զարգացած է նաեւ պղնձաձուլութիւնը, [[Կապար (արեւմտահայերէն)|կապարի]], [[ցինկ]]ի, ազնիւ եւ հազուագիւտ [[Մետաղ (արեւմտահայերէն)|մետաղներու]] ձուլումը:
=== Քիմիական արդյունաբերութիւն ===
[[Քիմիա]]կան արդիւնաբերութեան ձեռնարկութիւնները կ՛աշխատին [[նաւթ]], [[ֆոսֆորիտ]]ներու, [[սեւ]] եւ գունաւոր մետաղաձուլութեան թափոններու հիմքի վրայ: Կ՛արտադրեն նաւթամթերքներ, [[ֆոսֆոր]]ական պարարտանիւթեր, թթուներ, դեղորայք:
=== Մեքենաշինութիւն ===
| |||