«Ճափոն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
Տող 123.
== Պատմութիւն ==
Ճափոնը ունի շատ իւրօրինակ պատմութիւն, որ կը սկսի հնագոյն ժամանակներէն։ Ճափոնի պատմութեան վրայ մեծապէս ազդած է անոր աշխարհագրական մեկուսացուածութիւնը։ Միեւնոյն ժամանակ ճափոնական մշակոյթի եւ գիրերու վրայ մեծ ազդեցութիւն ունեցած է քորէական եւ չինական մշակոյթը։
Ճափոնցիներու մասին առաջին գրաւոր յիշատակումը եղած է Ք․Ե․ 1-ին դարու չինական ժամանակագրութեան մէջ։ Երկար ժամանակ այլ ազգերէն մեկուսացուածութիւնը իր ազդեցութիւնը ձգած է Ճափոնի պատմութեան եւ մշակոյթի վրայ։ <br />Մ.թ.ա. 500 թիւէն ներկայիս Ճափոնի տարածքին մէջ, կը սկսի [[յայոյ]] ժամանակաշրջանը, որ կը համապատասխանէ [[Եւրոպա]]յի [[Պրոնզէ դար|պրոնզէ]] եւ [[Երկաթէ դար|երկաթէ]] դարերուն եւ որ տեւեց մինչեւ Ք․Ե. 250 թ.։ Յայոյ ժամանակաշրջանին մէջ, կը սկսի [[Ոռոգում|ոռոգման եղանակով]] բրնձի մշակումը, [[բրուտագործութիւն]]ը, [[մանածագործութիւն]]ը, [[մետաղ]]ներու ([[Պղինձ|պղնձի]], [[երկաթ]]ի եւ [[պրոնզ]]ի) մշակումը եւ պաշտպանուած [[քաղաք]]ային բնակավայրերու կառուցումը։ Այդ նորոյթները իրենց հետ կը բերէին [[Չինաստան]]էն եւ [[Գորէա]]յէն վերաբնակվածները։▼
[[250]] թ. յայոյին կը փոխարինէ [[Կոֆուն]] ժամանակաշրջանը, որուն ժամանակ [[Յամատո]] տարածքին մէջ, առաջացաւ Ճափոնական պետութիւն։<br />▼
Յաջորդը [[Ասուկա]] ժամանակաշրջան էր, որ սկսաւ [[538]] թ.՝ տարածուեցաւ գորէական [[Փեկչե]] պետութենէն եկած պուտտիզմը, զարգացաւ չինական տեսակի կեդրոնացուած պետութիւնը, ստեղծուեցաւ առաջին [[Տասնյոթ յոդուածներու սահմանադրութիւնը|օրենսգիրք]]ը եւ [[Արեւելեան Ասիա|մայրցամաքի]] իմաստասիրական եւ մշակութային գաղափարներու ազդեցութեան տակ ծաղկում ապրեցաւ [[Ճափոնական մշակոյթ]]ը։<br />▼
Ութերորդ դարուն սկսած [[Նարա]] ժամանակաշրջանին ստեղծուեցաւ խիստ կեդրոնացած Ճափոնական պետութիւնը՝ ժամանակակէն Նարա քաղաքի մօտ գտնուող [[Հեյջյո-քյո]] կայսերական մայրաքաղաքով։ Ճափոնական հանրութեան արագացուած չինականացման հետ միասին այդ ժամանակաշրջանին կը բնորոշեն նաեւ առաջին պատմագրութիւններու ստեղծումն ու մշակոյթի ծաղկումը։ 712 թ. կ'աւարտէ [[Կոջիկի]], իսկ 720 թ.՝ [[Նիհոն Շյոկի]] սուրբ գիրքերը։<br />[[784]] թ. [[Կամու կայսր]]ը մայրաքաղաքը տեղափոխեց [[Նագաոկա-քյո]], սակայն տասը տարի անց այն տեղափոխուեցաւ [[Հեյան-քյո]] (այսօրվա [[Կիոտո]]ն)։ Այդպէս սկսաւ Հեյան ժամանակաշրջանը, որուն ժամանակ ծաղկում ապրեցաւ Ճափոնական ազգային մշակոյթը։ [[Կանա]] [[Ճափոնական վանկային այբուբէն|վանկային այբուբէնի]] ստեղծումը թոյլ տուաւ [[չինարէն]]ի փոխարէն գրել [[Ճափոներէն]]։<br />[[XII դար]]ից Ճափոնի մէջ, սկսաւ կառավարել ֆեոդալական ռազմականացուած իշխող դասը՝ սամուրայներու գերատեսչութիւնը։ [[1192]] թ. [[Մինամոթօ-նո Յորիթոմօ]]ն յաղթելով իր հետ մրցակցող [[Տայրա]] գերդաստանին, նշանակուեցաւ [[շյոգուն]], որով սկիզբ դրուեցաւ [[Կամակուրա]] ժամանակաշրջանին։ Անոր մահէն ետք՝ [[1199]] թ. իրական իշխանութիւնը անցաւ իր թողած [[Հոջյո]] գերդաստանին։ Կամակուրա շյոգունաւարութիւնը [[1274]] եւ [[1281]] թթ. յաջողութեամբ ետ կը մղէ [[մոնկոլներ]]ու ներխուժումը։ Այդ ժամանակուան պաշտօնական կրօն կը դառնայ զէնը։ Մոնկոլներուն յաղթելէն ետք, Ճափոնցի ռազմիկներու միջեւ կը սկսին պառակտիչ պատերազմներ, որու արդիւնքին մէջ [[Կամակուրա]]յի ռեժիմն արագ անկում կ'ապրի։ [[1318]] թ. գահակալեց Գո Դայգո կայսրը եւ գլխաւոր հրամանատար Աշիկագա Տակաուջիի աջակցութեամբ ետ վերադարձուց իշխանութիւնը, սակայն [[1336]] թ. կայսեր որդիին հետ իշխանութիւնը չկիսած [[Աշիկագա Տակաուջի]]ն [[Կիոտո]]յի մէջ, գահին նստեցրեց կայսր Կյոմիյոյին և 1338 թ. անոնցմէ ստացաւ շյոգունի տիտղոս։ Արդիւնքին մէջ, Ճափոնի մէջ ստացաւ երկու կայսր եւ երկու շյոգուն, որոնք կատաղի հակամարտութեան մէջ կ'ընհուպէին մինչեւ 1392 թ.։ Աշիկագա շյոգունապետութիւնը չկրցաւ վերհսկել մեծ դայմյո ֆեոդալներուն, այդիսկ պատճառով 1467 թ. բռնկեցաւ քաղաքացիական պատերազմ, որով սկիզբ դրուեցաւ խռովութիւններով հարուստ [[Սենգոկու]] ժամանակաշրջանին։<br />1543 թ. Ճափոնի ափերուն հասան [[Փորթուկալացիներ|փորթուկալացի]] ծովագնացները, իսկ աւելի ուշ՝ [[Ջիզվիտներ|ջիզվիտ]] [[միսիոներ]]ներն ու [[հոլանդացի վաճառականներ]]ը։ Դրուեցաւ Ճափոնի եւ [[Արեւմտեան աշխարհ|Արեւմուտքի]] միջեւ առեւտրական եւ մշակութային փոխազդեցութեան սկիզբը։ [[Եւրոպա]]կան տեխնալոգիաներու եւ [[հրազէն]]ի օգնութեամբ [[Օդա Նոբունագա]]ն յաղթեց միւս [[դայմյո]]ներուն եւ համարեայ կրցաւ միաւորել երկիրը, սակայն սպանվեց 1582 թ.։ Նրա ժառանգորդը դարձավ [[Թոյոտոմի Հիդեյոշի]]ն, ով 1590 թ. ավարտին հասցրեց երկրի միավորման գործը։ Հիդեյոշին երկու անգամ գրավեց [[Կորեա]]ն, սակայն գորէական եւ չինական զորքերու հասցրած քանի մը պարտութիւններէն ետք Ճափոնցիները 1598 թ. նահանջեցին Գորէայէն։ Հիդեյոշիի մահէն ետք [[Տոկուգավա Իեյաշու]]ն ստացաւ քաղաքական ազդեցութիւն եւ ռազմական աջակցութիւն՝ օգտագործելով [[Թոյոտոմի Հիդեյոշի]]ի վրայ ունեցած [[Խնամակալութիւն|խնամակալութեան]] իրաւունքը եւ 1603 թ. նշանակուելով [[շյոգուն]]։ Ան հիմնադրեց Տոկուգավայի [[շյոգունավարութիւն]]ը եւ մայրաքաղաքը տեղափոխեց [[Էդո]] (այսօրվա [[Տոկիո]])։ 1639 թ. շյոգունապետութիւնը սկսաւ [[Ö³åáÝdzÛÇ ÇÝùݳٻÏáõë³óáõÙÁ|Ճափոնի ինքնամեկուսացման արտաքին քաղաքականութիւնը]], որ տեւեց երկուսուկէս [[հարիւրամեակ]]։ Առաջացաւ ազգային մշակութային [[կոկուգակու]] շարժումը։▼
[[ԱՄՆ]] հետ [[Մեթյու Ք. Փերի|պայմանագրի]] ստորագրումին հետ, [[1854]] թուականին բացելով իր ծովային սահմանները, Ճափոնի մէջ կը կարգաւորուին ընկերա-տնտեսական զարգացումները։ 1869 թ. քաղաքացիական պատերազմի արդիւնքին մէջ, վերացաւ շյոգունավարութիւնը եւ ստեղծուեցաւ կեդրոնացած պետութիւն՝ կայսեր ղեկավարութեամբ։ Որպէս հիմք, վերցնելով արեւմտեան քաղաքական, դատաիրավական եւ ռազմական համակարգերը, Ճափոնի նախարարներու աշխատակազմը ստեղծեց Գաղտնի խորհուրդ, նախապատրաստեց [[Մեյջի]]ի սահմանադութիւնը եւ գումարեց [[Ճափոնի խորհրդարանը|խորհրդարան]]։ Վերափոխուած Ճափոնական կայսրուիւնը դարձաւ արդիւնաբերացուած համաշխարհային տերութիւն։ Յաղթանակներ տանելով [[Ճափոնա-չինական պատերազմ (1894-1985)|չին-Ճափոնական]] (1894-1895 թթ.) եւ [[Ռուս-ճապոնական պատերազմ (1904-1905)|ռուս-ճապոնական պատերազմները]] (1904-1905 թթ.) Ճափոնը ապահովեց իր գերիշխանութիւնը [[Ճափոնական ծով|Ճափոնական]] եւ [[Դեղին ծով]]երուն մէջ եւ իրեն միացուց [[Գորէա]]ն, [[Թայուան]]ը եւ [[Սախալին]]ի հարաւը։<br />XX դարու սկզբին [[Տաշյո]]յի կարճ ժողովրդավարական ժամանակաշրջանին փոխարինեց ռազմականացման եւ էքսպանսիոնիզմի աճը։ [[Անտանտ]]ի կողմէն մասնակցելով [[Առաջին աշխարհամարտ]]ին, Ճափոնը ընդլայնեց իր քաղաքական ազդեցութիւնը ու տարածքը։ ▼
[[Պատկեր:Nagasakibomb.jpg|մինի|253x253px|[[Նագասակի]]ի ատոմային ռմբակոծութիւնը։]]▼
[[1930]]-ական թուականներուն Ճափոնը Չինաստանի հիւսիս-արեւելեան օկուպացուած մասին մէջ կը կառուցէ [[Ման-Չժոու-գո]] ծովային պետութիւնը։ 1936 թ. Ճափոնը համաձայնագիր կը ստորագրէ [[Երրորդ Րայխ|նացիստական Գերմանիոյ]] հետ, իսկ 1941 թ. կը միանայ [[Առանցքի երկրներ]]ուն։ 1937 թ. Ճափոնը կը ներխուժէ Չինաստանի միւս տարածքներ եւս, սկսելով երկրորդ [[Ճափոնա-չինական պատերազմները|չին-Ճափոնական պատերազմը]] (1937-1945 թթ.), ինչէն ետք ԱՄՆ-ը անոր կ'ենթարկէ նաֆթային էմբարգոյի։ 1947 թ. Դեկտեմբեր 7-ին Ճափոնը կը յարձակի խաղաղօվկիանոսեան [[Փերլ Հարբոր]] ռազմակայանի վրայ եւ պատերազմ կը յայտարարէ ԱՄՆ-ին եւ [[Մեծ Բրիտանիա]]յին, որուն հետեւանքով ԱՄՆ-ը նոյնպէս կը մտնէ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի մէջ։ Ճափոնական կայսրութիւնը կը գրաւէ [[Հոնկոնգ]]ը, [[Ֆիլիպիններ]]ն ու [[Մալաեան թերակղզի]]ն, սակայն, 1942 թ. [[Կորալեան ծով]]ուն մէջ կրած պարտութիւնը զրկեց անոր ծովուն մէջ ունեցած առաւելութենէն։ 1945 թ. Օգոստոս 6-ին եւ 9-ին ԱՄՆ աւիացիոյ իրականացած Հիրոշիմա եւ Նագասակի քաղաքներու ատոմային [[Հիրոշիմա եւ Նագասակի քաղաքներու ատոմային ռմբակոծութիւնները|ռմբակոծութիւններէն]] ետք, Ճափոնը 1945 թ. Սեպտեմբեր 2-ին ստորագրուեցաւ [[Ճափոնի կապիտուլյացիան|կապիտուլյացիայի ակտը]], որով աւարտեցաւ Երկրորդ աշխարհամարտը։▼
1947 թ. Ճապբոնը կ'ընդունի նոր խաղաղասիրական [[Ճափոնի սահմանադրութիւնը|սահմանադրութիւն]], որուն մէջ, շեշտը կը դրուի [[Ճափոնի լիպերալ-դեմոկրատական կուսակցութիւն|լիպերալ դեմոկրատիայի]] վրայ։ Դաշնակից երկրներու կողմէն Ճափոնի օկուպացումն կ'աւարտէ [[Սան-Սթեֆանոյի խաղաղութեան պայմանագիր|Սան-Ստեֆանոյի խաղաղութեան պայմանագրով]], որ ոյժի մէջ կը մտնէ 1952 թ., իսկ 1956 թ. Ճափոնը՝ [[ՄԱԿ]]։ Աւելի ուշ Ճափոնը կը հասնի աննախադէպ տնտեսական աճի՝ տարեկան միջինը 10%, որ տեւեց չորս տասնամակ։ Կը կատարուի Ճափոնական տնտեսական հրաշքը։ 1991 թ. տնտեսական աճին կը փոխարինէ ճգնաժամը, որմէ երկիրը կրնայ դուրս գալ միայն 2000 թ.<ref name=":0" />▼
== Ճապոնի Պատմութեան Ժամանակագրութիւն<ref>Marc Ferro. Comment on raconte l'histoire aux enfants. Payot, Paris. 106, Boulevard Saint-Germain, 1986</ref> ==
{{Collapsible list |titlestyle=font-weight:normal; background:transparent; text-align:left;|title=Ժամանակագրութիւն|*մ.թ.ա.660՝ Ըստ [[առասպել]]ի [[Ճիմմու կայսր|Ճիմմուի կայսրութեան]] հիմնումը▼
▲[[Պատկեր:Meiji tenno1.jpg|մինի|upright|275px|[[Մէյճի]] կայսրը (1868–1912)]]
▲{{Collapsible list |titlestyle=font-weight:normal; background:transparent; text-align:left;|title=Ժամանակագրութիւն|
*մ.թ. IV դար՝ Եամաթօ Թաքերուի լեգենդար արկածները
*V – VI դարեր՝ Եամաթօ ցեղերու պետութեան հիմնադրումն ու ճգնաժամը
Տող 184 ⟶ 191՝
*1970 թ․ – ականներ՝Ճափոնական արտահանութեան սրընթաց աճը
}}
▲Ճափոնցիներու մասին առաջին գրաւոր յիշատակումը եղած է Ք․Ե․ 1-ին դարու չինական ժամանակագրութեան մէջ։ Երկար ժամանակ այլ ազգերէն մեկուսացուածութիւնը իր ազդեցութիւնը ձգած է Ճափոնի պատմութեան եւ մշակոյթի վրայ։ <br />Մ.թ.ա. 500 թիւէն ներկայիս Ճափոնի տարածքին մէջ, կը սկսի [[յայոյ]] ժամանակաշրջանը, որ կը համապատասխանէ [[Եւրոպա]]յի [[Պրոնզէ դար|պրոնզէ]] եւ [[Երկաթէ դար|երկաթէ]] դարերուն եւ որ տեւեց մինչեւ Ք․Ե. 250 թ.։ Յայոյ ժամանակաշրջանին մէջ, կը սկսի [[Ոռոգում|ոռոգման եղանակով]] բրնձի մշակումը, [[բրուտագործութիւն]]ը, [[մանածագործութիւն]]ը, [[մետաղ]]ներու ([[Պղինձ|պղնձի]], [[երկաթ]]ի եւ [[պրոնզ]]ի) մշակումը եւ պաշտպանուած [[քաղաք]]ային բնակավայրերու կառուցումը։ Այդ նորոյթները իրենց հետ կը բերէին [[Չինաստան]]էն եւ [[Գորէա]]յէն վերաբնակվածները։
▲[[250]] թ. յայոյին կը փոխարինէ [[Կոֆուն]] ժամանակաշրջանը, որուն ժամանակ [[Յամատո]] տարածքին մէջ, առաջացաւ Ճափոնական պետութիւն։<br />
▲Յաջորդը [[Ասուկա]] ժամանակաշրջան էր, որ սկսաւ [[538]] թ.՝ տարածուեցաւ գորէական [[Փեկչե]] պետութենէն եկած պուտտիզմը, զարգացաւ չինական տեսակի կեդրոնացուած պետութիւնը, ստեղծուեցաւ առաջին [[Տասնյոթ յոդուածներու սահմանադրութիւնը|օրենսգիրք]]ը եւ [[Արեւելեան Ասիա|մայրցամաքի]] իմաստասիրական եւ մշակութային գաղափարներու ազդեցութեան տակ ծաղկում ապրեցաւ [[Ճափոնական մշակոյթ]]ը։<br />
▲Ութերորդ դարուն սկսած [[Նարա]] ժամանակաշրջանին ստեղծուեցաւ խիստ կեդրոնացած Ճափոնական պետութիւնը՝ ժամանակակէն Նարա քաղաքի մօտ գտնուող [[Հեյջյո-քյո]] կայսերական մայրաքաղաքով։ Ճափոնական հանրութեան արագացուած չինականացման հետ միասին այդ ժամանակաշրջանին կը բնորոշեն նաեւ առաջին պատմագրութիւններու ստեղծումն ու մշակոյթի ծաղկումը։ 712 թ. կ'աւարտէ [[Կոջիկի]], իսկ 720 թ.՝ [[Նիհոն Շյոկի]] սուրբ գիրքերը։<br />[[784]] թ. [[Կամու կայսր]]ը մայրաքաղաքը տեղափոխեց [[Նագաոկա-քյո]], սակայն տասը տարի անց այն տեղափոխուեցաւ [[Հեյան-քյո]] (այսօրվա [[Կիոտո]]ն)։ Այդպէս սկսաւ Հեյան ժամանակաշրջանը, որուն ժամանակ ծաղկում ապրեցաւ Ճափոնական ազգային մշակոյթը։ [[Կանա]] [[Ճափոնական վանկային այբուբէն|վանկային այբուբէնի]] ստեղծումը թոյլ տուաւ [[չինարէն]]ի փոխարէն գրել [[Ճափոներէն]]։<br />[[XII դար]]ից Ճափոնի մէջ, սկսաւ կառավարել ֆեոդալական ռազմականացուած իշխող դասը՝ սամուրայներու գերատեսչութիւնը։ [[1192]] թ. [[Մինամոթօ-նո Յորիթոմօ]]ն յաղթելով իր հետ մրցակցող [[Տայրա]] գերդաստանին, նշանակուեցաւ [[շյոգուն]], որով սկիզբ դրուեցաւ [[Կամակուրա]] ժամանակաշրջանին։ Անոր մահէն ետք՝ [[1199]] թ. իրական իշխանութիւնը անցաւ իր թողած [[Հոջյո]] գերդաստանին։ Կամակուրա շյոգունաւարութիւնը [[1274]] եւ [[1281]] թթ. յաջողութեամբ ետ կը մղէ [[մոնկոլներ]]ու ներխուժումը։ Այդ ժամանակուան պաշտօնական կրօն կը դառնայ զէնը։ Մոնկոլներուն յաղթելէն ետք, Ճափոնցի ռազմիկներու միջեւ կը սկսին պառակտիչ պատերազմներ, որու արդիւնքին մէջ [[Կամակուրա]]յի ռեժիմն արագ անկում կ'ապրի։ [[1318]] թ. գահակալեց Գո Դայգո կայսրը եւ գլխաւոր հրամանատար Աշիկագա Տակաուջիի աջակցութեամբ ետ վերադարձուց իշխանութիւնը, սակայն [[1336]] թ. կայսեր որդիին հետ իշխանութիւնը չկիսած [[Աշիկագա Տակաուջի]]ն [[Կիոտո]]յի մէջ, գահին նստեցրեց կայսր Կյոմիյոյին և 1338 թ. անոնցմէ ստացաւ շյոգունի տիտղոս։ Արդիւնքին մէջ, Ճափոնի մէջ ստացաւ երկու կայսր եւ երկու շյոգուն, որոնք կատաղի հակամարտութեան մէջ կ'ընհուպէին մինչեւ 1392 թ.։ Աշիկագա շյոգունապետութիւնը չկրցաւ վերհսկել մեծ դայմյո ֆեոդալներուն, այդիսկ պատճառով 1467 թ. բռնկեցաւ քաղաքացիական պատերազմ, որով սկիզբ դրուեցաւ խռովութիւններով հարուստ [[Սենգոկու]] ժամանակաշրջանին։<br />1543 թ. Ճափոնի ափերուն հասան [[Փորթուկալացիներ|փորթուկալացի]] ծովագնացները, իսկ աւելի ուշ՝ [[Ջիզվիտներ|ջիզվիտ]] [[միսիոներ]]ներն ու [[հոլանդացի վաճառականներ]]ը։ Դրուեցաւ Ճափոնի եւ [[Արեւմտեան աշխարհ|Արեւմուտքի]] միջեւ առեւտրական եւ մշակութային փոխազդեցութեան սկիզբը։ [[Եւրոպա]]կան տեխնալոգիաներու եւ [[հրազէն]]ի օգնութեամբ [[Օդա Նոբունագա]]ն յաղթեց միւս [[դայմյո]]ներուն եւ համարեայ կրցաւ միաւորել երկիրը, սակայն սպանվեց 1582 թ.։ Նրա ժառանգորդը դարձավ [[Թոյոտոմի Հիդեյոշի]]ն, ով 1590 թ. ավարտին հասցրեց երկրի միավորման գործը։ Հիդեյոշին երկու անգամ գրավեց [[Կորեա]]ն, սակայն գորէական եւ չինական զորքերու հասցրած քանի մը պարտութիւններէն ետք Ճափոնցիները 1598 թ. նահանջեցին Գորէայէն։ Հիդեյոշիի մահէն ետք [[Տոկուգավա Իեյաշու]]ն ստացաւ քաղաքական ազդեցութիւն եւ ռազմական աջակցութիւն՝ օգտագործելով [[Թոյոտոմի Հիդեյոշի]]ի վրայ ունեցած [[Խնամակալութիւն|խնամակալութեան]] իրաւունքը եւ 1603 թ. նշանակուելով [[շյոգուն]]։ Ան հիմնադրեց Տոկուգավայի [[շյոգունավարութիւն]]ը եւ մայրաքաղաքը տեղափոխեց [[Էդո]] (այսօրվա [[Տոկիո]])։ 1639 թ. շյոգունապետութիւնը սկսաւ [[Ö³åáÝdzÛÇ ÇÝùݳٻÏáõë³óáõÙÁ|Ճափոնի ինքնամեկուսացման արտաքին քաղաքականութիւնը]], որ տեւեց երկուսուկէս [[հարիւրամեակ]]։ Առաջացաւ ազգային մշակութային [[կոկուգակու]] շարժումը։
▲[[ԱՄՆ]] հետ [[Մեթյու Ք. Փերի|պայմանագրի]] ստորագրումին հետ, [[1854]] թուականին բացելով իր ծովային սահմանները, Ճափոնի մէջ կը կարգաւորուին ընկերա-տնտեսական զարգացումները։ 1869 թ. քաղաքացիական պատերազմի արդիւնքին մէջ, վերացաւ շյոգունավարութիւնը եւ ստեղծուեցաւ կեդրոնացած պետութիւն՝ կայսեր ղեկավարութեամբ։ Որպէս հիմք, վերցնելով արեւմտեան քաղաքական, դատաիրավական եւ ռազմական համակարգերը, Ճափոնի նախարարներու աշխատակազմը ստեղծեց Գաղտնի խորհուրդ, նախապատրաստեց [[Մեյջի]]ի սահմանադութիւնը եւ գումարեց [[Ճափոնի խորհրդարանը|խորհրդարան]]։ Վերափոխուած Ճափոնական կայսրուիւնը դարձաւ արդիւնաբերացուած համաշխարհային տերութիւն։ Յաղթանակներ տանելով [[Ճափոնա-չինական պատերազմ (1894-1985)|չին-Ճափոնական]] (1894-1895 թթ.) եւ [[Ռուս-ճապոնական պատերազմ (1904-1905)|ռուս-ճապոնական պատերազմները]] (1904-1905 թթ.) Ճափոնը ապահովեց իր գերիշխանութիւնը [[Ճափոնական ծով|Ճափոնական]] եւ [[Դեղին ծով]]երուն մէջ եւ իրեն միացուց [[Գորէա]]ն, [[Թայուան]]ը եւ [[Սախալին]]ի հարաւը։<br />XX դարու սկզբին [[Տաշյո]]յի կարճ ժողովրդավարական ժամանակաշրջանին փոխարինեց ռազմականացման եւ էքսպանսիոնիզմի աճը։ [[Անտանտ]]ի կողմէն մասնակցելով [[Առաջին աշխարհամարտ]]ին, Ճափոնը ընդլայնեց իր քաղաքական ազդեցութիւնը ու տարածքը։
▲[[Պատկեր:Nagasakibomb.jpg|մինի|253x253px|[[Նագասակի]]ի ատոմային ռմբակոծութիւնը։]]
▲[[1930]]-ական թուականներուն Ճափոնը Չինաստանի հիւսիս-արեւելեան օկուպացուած մասին մէջ կը կառուցէ [[Ման-Չժոու-գո]] ծովային պետութիւնը։ 1936 թ. Ճափոնը համաձայնագիր կը ստորագրէ [[Երրորդ Րայխ|նացիստական Գերմանիոյ]] հետ, իսկ 1941 թ. կը միանայ [[Առանցքի երկրներ]]ուն։ 1937 թ. Ճափոնը կը ներխուժէ Չինաստանի միւս տարածքներ եւս, սկսելով երկրորդ [[Ճափոնա-չինական պատերազմները|չին-Ճափոնական պատերազմը]] (1937-1945 թթ.), ինչէն ետք ԱՄՆ-ը անոր կ'ենթարկէ նաֆթային էմբարգոյի։ 1947 թ. Դեկտեմբեր 7-ին Ճափոնը կը յարձակի խաղաղօվկիանոսեան [[Փերլ Հարբոր]] ռազմակայանի վրայ եւ պատերազմ կը յայտարարէ ԱՄՆ-ին եւ [[Մեծ Բրիտանիա]]յին, որուն հետեւանքով ԱՄՆ-ը նոյնպէս կը մտնէ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի մէջ։ Ճափոնական կայսրութիւնը կը գրաւէ [[Հոնկոնգ]]ը, [[Ֆիլիպիններ]]ն ու [[Մալաեան թերակղզի]]ն, սակայն, 1942 թ. [[Կորալեան ծով]]ուն մէջ կրած պարտութիւնը զրկեց անոր ծովուն մէջ ունեցած առաւելութենէն։ 1945 թ. Օգոստոս 6-ին եւ 9-ին ԱՄՆ աւիացիոյ իրականացած Հիրոշիմա եւ Նագասակի քաղաքներու ատոմային [[Հիրոշիմա եւ Նագասակի քաղաքներու ատոմային ռմբակոծութիւնները|ռմբակոծութիւններէն]] ետք, Ճափոնը 1945 թ. Սեպտեմբեր 2-ին ստորագրուեցաւ [[Ճափոնի կապիտուլյացիան|կապիտուլյացիայի ակտը]], որով աւարտեցաւ Երկրորդ աշխարհամարտը։
▲1947 թ. Ճապբոնը կ'ընդունի նոր խաղաղասիրական [[Ճափոնի սահմանադրութիւնը|սահմանադրութիւն]], որուն մէջ, շեշտը կը դրուի [[Ճափոնի լիպերալ-դեմոկրատական կուսակցութիւն|լիպերալ դեմոկրատիայի]] վրայ։ Դաշնակից երկրներու կողմէն Ճափոնի օկուպացումն կ'աւարտէ [[Սան-Սթեֆանոյի խաղաղութեան պայմանագիր|Սան-Ստեֆանոյի խաղաղութեան պայմանագրով]], որ ոյժի մէջ կը մտնէ 1952 թ., իսկ 1956 թ. Ճափոնը՝ [[ՄԱԿ]]։ Աւելի ուշ Ճափոնը կը հասնի աննախադէպ տնտեսական աճի՝ տարեկան միջինը 10%, որ տեւեց չորս տասնամակ։ Կը կատարուի Ճափոնական տնտեսական հրաշքը։ 1991 թ. տնտեսական աճին կը փոխարինէ ճգնաժամը, որմէ երկիրը կրնայ դուրս գալ միայն 2000 թ.<ref name=":0" />
== Աշխարագրութիւն ==
| |||