Ուիքիփետիա

«Ճափոն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
No edit summary
Տող 43.
|ինքնիշխանութեան_նշում =
|established_event1 = Հիմնադրութեան օր
|established_date1 = <small>11 Փետրուար, 660 Ք.Ա.</small><ref><small>Առասպելի համաձայն, Ճապոնը հիմնադրուած է այս օրը երկրին առաջին կայսր Ճիմմուի կողմէ:</small></ref>
|established_event2 = Մէյճիի սահմանադրութիւն
|established_date2 = <small>Նոյեմբեր 29, 1890</small>
Տող 67.
|population_estimate_rank =
|population_estimate_year = 2015
|population_census = 127 110 047<ref><small>{{cite web |url=http://www.e-stat.go.jp/SG1/estat/GL08020101.do?_toGL08020101_&tstatCode=000001080615&requestSender=search|title=最新結果一覧　政府統計の総合窓口　GL08020101|publisher=StatisticsՃափոնի Bureau of Japanվիճակագրական վարչութիւն|accessdate=AprilԱպրիլ 27, 2016}}</small></ref>
|population_census_year = 2015
|population_density = 340.8
Տող 73.
|population_density_rank = 36
|GDP_PPP_year = 2015
|GDP_PPP = $4.842 թրիլիոն<ref name = imf2><small>{{cite web|title=World Economic Outlook Database, October 2015 - Report for Selected Countries and Subjects|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=35&pr.y=10&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=158&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|publisher=[[International Monetary Fund]] (IMF)|accessdate=6 October 2015}}</small></ref>
|GDP_PPP_rank = 4
|GDP_PPP_per_capita = $ 38 210<ref name=imf2/>
Տող 82.
|GDP_nominal_per_capita = $32 480<ref name=imf2/>
|GDP_nominal_per_capita_rank =25
|Gini = 37.6<!-- number only --><ref><small>{{cite web |title=World Factbook: Gini Index |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2172.html |publisher=[[Central Intelligence Agency|CIA]] |accessdate=May 11, 2011}}</small></ref>
|Gini_year = 2008
|Gini_category = 76
|HDI_year =
|HDI = {{աճ}} 0.891<ref name=HDI><small>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=2015 |accessdate=December 14, 2015 }}</small></ref>
|HDI_rank = 20
|HDI_category =
Տող 119.
 
== Անուանում ==
Երկրի «Ճափոն» անուանումը եւրոպական բոլոր լեզուներով, առաջացած է այդ երկրի Նիհոն կամ, առաւել հանդիսաւոր եւ պաշտօնական ոճով՝ Նիփփոն յատուկ անունը կազմող երկու [[հիերոկլիֆներ]]ի աղաւաղուած ընթերցումէն։ Այդ նշաններէն առաջինը՝ կը նշանակէ «արեւ», իսկ երկրորդը՝ «արմատ» կամ «հիմք»։ Հոսէն ալ Ճափոնի այլաբանական նշումը որպէս «Ծագող արեւի երկիր»<ref><small>{{cite book|author=Հ. Ղ. Գրգեարեան, Ն. Մ. Յարութիւնեան |title=Աշխարհագրական անուններու բառարան |publisher=«Լույս» |location=Երեւան |year=1987 |page=}}</small></ref>։
 
== Պատմութիւն ==
Տող 130.
Ութերորդ դարէն սկսած [[Նարա]] ժամանակաշրջանին ստեղծուեցաւ խիստ կեդրոնացած Ճափոնական պետութիւնը՝ ժամանակակէն Նարա քաղաքի մօտ գտնուող Հէյճեոյ-քեոյ կայսերական մայրաքաղաքով։ Ճափոնական հանրութեան արագացուած չինականացման հետ միասին այդ ժամանակաշրջանին կը բնորոշեն նաեւ առաջին պատմագրութիւններու ստեղծումն ու մշակոյթի ծաղկումը։ 712-ին կ'աւարտէ Քոճիքի]], իսկ 720-ին՝ [[Նիհոն Շեոքի]] սուրբ գիրքերը։<br />784-ին [[Քամու կայսր]]ը մայրաքաղաքը տեղափոխեց Նակաոքայ-քեոյ, սակայն տասը տարի անց այն տեղափոխուեցաւ [[Հեյեան-քեոյ]] (այսօրուայ [[Քեոթօ]]ն)։ Այդպէս սկսաւ Հէյեան ժամանակաշրջանը, որուն ժամանակ ծաղկում ապրեցաւ ճափոնական ազգային մշակոյթը։ [[Քանա]] վանկային այբուբենի ստեղծումը թոյլ տուաւ [[չինարէն]]ի փոխարէն գրել [[ճափոներէն]]։<br />12<sup>-րդ</sup> դարէն Ճափոնի մէջ, սկսաւ կառավարել ֆեոտալական ռազմականացուած իշխող դասը՝ սամուրայներու գերատեսչութիւնը։ [[1192]]-ին [[Մինամոթօ-նօ Եորիթոմօ]]ն յաղթելով իր հետ մրցակցող Թայրայ գերդաստանին, նշանակուեցաւ [[շեոկուն]], որով սկիզբ դրուեցաւ [[Քամաքուրայ]] ժամանակաշրջանին։ Անոր մահէն ետք՝ [[1199]]-ին իրական իշխանութիւնը անցաւ իր թողած [[Հոճեոյ]] գերդաստանին։ Քամաքուրայ շեոկունավարութիւնը [[1274]] եւ [[1281]] թուականներուն յաջողութեամբ ետ կը մղէ [[մոնկոլներ]]ու ներխուժումը։ Այդ ժամանակուան պաշտօնական կրօն կը դառնայ զէնը։ Մոնկոլներուն յաղթելէն ետք, ճափոնցի ռազմիկներու միջեւ կը սկսին պառակտիչ պատերազմներ, որու արդիւնքին մէջ Քամաքուրայի ռեժիմն արագ անկում կ'ապրի։ [[1318]]-ին գահակալեցաւ Կօ Տայկօ կայսրը եւ գլխաւոր հրամանատար Աշիքակա Թաքաուճիի աջակցութեամբ ետ վերադարձուց իշխանութիւնը, սակայն [[1336]]-ին կայսեր որդիին հետ իշխանութիւնը չկիսած [[Աշիքակա Թաքաուճի]]ն [[Քեոթօ]]յի մէջ, գահին նստեցրեց կայսր Քեոմիյոյին եւ 1338-ին անոնցմէ ստացաւ շեոկունի տիտղոս։ Արդիւնքին մէջ, Ճափոնի մէջ ստացաւ երկու կայսր եւ երկու շեոկուն, որոնք կատաղի հակամարտութեան մէջ կ'ընհուպէին մինչեւ 1392։ Աշիքակա շեոկունավարութիւնը չկրցաւ վերհսկել մեծ տայմեոյ ֆեոտալներուն, այդիսկ պատճառաւ 1467-ին բռնկեցաւ քաղաքացիական պատերազմ, որով սկիզբ դրուեցաւ խռովութիւններով հարուստ Սենկոքու ժամանակաշրջանին։<br />1543-ին Ճափոնի ափերուն հասան [[Փորթուկալացիներ|փորթուկալացի]] ծովագնացները, իսկ աւելի ուշ՝ ճիզուիթ միսիոներներն ու հոլանտացի վաճառականները։ Դրուեցաւ Ճափոնի եւ [[Արեւմտեան աշխարհ|Արեւմուտքի]] միջեւ առեւտրական եւ մշակութային փոխազդեցութեան սկիզբը։ [[Եւրոպա]]կան տեխնալոգիաներու եւ [[հրազէն]]ի օգնութեամբ [[Օտա Նոպունակա]]ն յաղթեց միւս տայմեոյներուն եւ համարեայ կրցաւ միաւորել երկիրը, սակայն սպաննուեցաւ 1582-ին։ Անոր ժառանգորդը դարձաւ [[Թոյեոթոմի Հիտեյոշի]]ն, ով 1590-ին աւարտին հասցրեց երկրի միաւորման գործը։ Հիտեյոշին երկու անգամ գրաւեցաւ [[Քորէա]]ն, սակայն քորէական եւ չինական զորքերու հասցրած քանի մը պարտութիւններէն ետք ճափոնցիները 1598-ին նահանջեցին Քորէայէն։ Հիտեյեոշիի մահէն ետք Թոքուկաւա Իեյեաշուն ստացաւ քաղաքական ազդեցութիւն եւ ռազմական աջակցութիւն՝ օգտագործելով [[Թոյեոթոմի Հիտեյեոշի]]ի վրայ ունեցած [[Խնամակալութիւն|խնամակալութեան]] իրաւունքը եւ 1603-ին նշանակուելով [[շեոկուն]]։ Ան հիմնադրեց Թոքուկաւայի [[շեոկունավարութիւն]]ը եւ մայրաքաղաքը տեղափոխեցաւ [[Էտօ]] (այսօրուայ [[Թոքիօ]])։ 1639-ին շեոկունավարութիւնը սկսաւ [[Ö³փáÝÇ ÇÝùݳٻÏáõë³óáõÙ|Ճափոնի ինքնամեկուսացման արտաքին քաղաքականութիւնը]], որ տեւեցաւ երկուսուկէս հարիւրամեակ։ Առաջացաւ ազգային մշակութային քոքուկաքու]] շարժումը։
 
[[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|Միացեալ Նահանգներու]] հետ [[Մեթիւ Ք. Փերի|պայմանագրի]] ստորագրումին հետ, [[1854]] թուականին բացելով իր ծովային սահմանները, Ճափոնի մէջ կը կարգաւորուին ընկերա-տնտեսական զարգացումները։ 1869-ին քաղաքացիական պատերազմի արդիւնքին մէջ, վերացաւ շեոկունավարութիւնը եւ ստեղծուեցաւ կեդրոնացած պետութիւն՝ կայսեր ղեկավարութեամբ։ Որպէս հիմք, վերցնելով արեւմտեան քաղաքական, դատաիրաւական եւ ռազմական համակարգերը, Ճափոնի նախարարներու աշխատակազմը ստեղծեց Գաղտնի խորհուրդ, նախապատրաստեց Մէյճիի սահմանադութիւնը եւ գումարեց [[Ճափոնի խորհրդարան|խորհրդարան]]։ <br />
Վերափոխուած Ճափոնական կայսրութիւնը դարձաւ արդիւնաբերացուած համաշխարհային տերութիւն։ Յաղթանակներ տանելով [[Ճափոնա-չինական պատերազմ (1894-1985)|չին-Ճափոնական]] (1894-1895) եւ [[Ռուս-ճապոնական պատերազմ (1904-1905)|ռուս-ճապոնական պատերազմները]] (1904-1905) Ճափոնը ապահովեց իր գերիշխանութիւնը [[Ճափոնական ծով|Ճափոնական]] եւ [[Դեղին ծով]]երուն մէջ եւ իրեն միացուց [[Քորէա]]ն, [[Թայուան]]ը եւ [[Սախալին]]ի հարաւը։<br />20<sup>-րդ</sup> դարու սկզբին [[Թաշեոյ]]ի կարճ ժողովրդավարական ժամանակաշրջանին փոխարինեցաւ ռազմականացման եւ էքսպանսիոնիզմի աճը։ [[Անթանթ]]ի կողմէն մասնակցելով [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ (արեւմտահայերէն)|Համաշխարհային Առաջին Պատերազմին]], Ճափոնը ընդլայնեց իր քաղաքական ազդեցութիւնը ու տարածքը։
<gallery mode="packed" class="float-right" heights="260px">
Nagasakibomb.jpg|<small>[[Նակասաքի]]ի աթոմային ռմբակոծութիւնը</small>
Տող 136 ⟶ 137՝
</gallery>
[[1930]]-ականներուն Ճափոնը Չինաստանի հիւսիս-արեւելեան օկուպացուած մասին մէջ կը կառուցէ [[Ման-Չժոու-կօ]] ծովային պետութիւնը։ 1936-ին Ճափոնը համաձայնագիր կը ստորագրէ [[Երրորդ Րայխ|նացիստական Գերմանիոյ]] հետ, իսկ 1941-ին կը միանայ Առանցքի երկիրներուն։ 1937-ին Ճափոնը կը ներխուժէ Չինաստանի միւս տարածքներ եւս, սկսելով երկրորդ չին-Ճափոնական պատերազմը (1937-1945), ինչէն ետք ԱՄՆ-ը անոր կ'ենթարկէ նաֆթային էմպարկօյի։ 1947 Դեկտեմբեր 7ին Ճափոնը կը յարձակի խաղաղովկիանոսեան [[Փերլ Հարպըր]] ռազմակայանի վրայ եւ պատերազմ կը յայտարարէ ԱՄՆ-ին եւ Մեծ Բրիտանիոյ, որուն հետեւանքով ԱՄՆ-ը նոյնպէս կը մտնէ [[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ (արեւմտահայերէն)|Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմին]] մէջ։ Ճափոնական կայսրութիւնը կը գրաւէ [[Հոնքոնկ]]ը, [[Փիլիպիններ]]ն ու [[Մալաեան թերակղզի]]ն, սակայն, 1942-ին [[Կորալեան ծով]]ուն մէջ կրած պարտութիւնը զրկեց անոր ծովուն մէջ ունեցած առաւելութենէն։ 1945-ի Օգոստոս 6-ին եւ 9-ին ԱՄՆ աւիացիոյ իրականացրած Հիրոշիմա եւ Նակասաքի քաղաքներու ատոմային [[Հիրոշիմա եւ Նակասաքի քաղաքներու ատոմային ռմբակոծութիւններ|ռմբակոծութիւններէն]] ետք, Ճափոնը 1945 թ. Սեպտեմբեր 2-ին ստորագրուեցաւ [[Ճափոնի կապիտուլյացիան|կապիտուլյացիայի ակտը]], որով աւարտեցաւ Երկրորդ աշխարհամարտը։
 
1947-ին. Ճափոնը կ'ընդունի նոր խաղաղասիրական [[Ճափոնի սահմանադրութիւնը|սահմանադրութիւն]], որուն մէջ, շեշտը կը դրուի [[Ճափոնի լիպերալ-դեմոկրատական կուսակցութիւն|լիպերալ դեմոկրատիայի]] վրայ։ Դաշնակից երկիրներու կողմէ Ճափոնի օկուպացումն կ'աւարտէ [[Սան-Սթեֆանոյի խաղաղութեան պայմանագիր|Սան-Ստեֆանոյի խաղաղութեան պայմանագրով]], որ ոյժի մէջ կը մտնէ 1952 թ., իսկ 1956 թ. Ճափոնը՝ [[ՄԱԿ]]։ Աւելի ուշ Ճափոնը կը հասնի աննախադէպ տնտեսական աճի՝ տարեկան միջինը 10%, որ տեւեց չորս տասնամակ։ Կը կատարուի Ճափոնական տնտեսական հրաշքը։ 1991-ին տնտեսական աճին կը փոխարինէ ճգնաժամը, որմէ երկիրը կրնայ դուրս գալ միայն 2000-ին<ref name=":0" />
== Ճապոնի Պատմութեան Ժամանակագրութիւն<ref><small>Marc Ferro. Comment on raconte l'histoire aux enfants. Payot, Paris. 106, Boulevard Saint-Germain, 1986</small></ref> ==
{{Collapsible list |titlestyle=font-weight:bold; background:#ffa343; text-align:left;|title=Ժամանակագրութիւն|*մ.թ.ա.660՝ Ըստ [[առասպել]]ի [[Ճիմմու կայսր|Ճիմմուի կայսրութեան]] հիմնումը
*մ.թ. IV դար՝ Եամաթօ Թաքերուի լեգենդար արկածները
*V – VI դարեր՝ Եամաթօ ցեղերու պետութեան հիմնադրումն ու ճգնաժամը
*VI դարու կէսեր՝ [[Պուտտիզմ]]ի ներթափանցումը
*604՝ Շեոթոքու-Թայշիի [[«17 յօդուածներու օրէնքը»]] կը դնէ պիւրոքրաթականվարչարարական պետութեան հիմքը
*607՝ Չինաստանի մէջ, առաջին Ճափոնական դեսպանութիւնը
*VII – VIII դարեր՝ [[Վարչարարութիւն|Վարչարարական]] [[Միապետութիւն|միապետութեան]] հաստատումը
Տող 185 ⟶ 187՝
*XX դ. 30 – ականներ՝ Ճափոնի ռազմականացումը
*1931՝ Մանջուրիայի գրաւումը Ճափոնի կողմէն եւ անոնցմէ անկախ [[Մանչժոու–կօ]] պետութեան ստեղծումը
[[Պատկեր:Mukden 1931 japan shenyang.jpg|մինի|աջից|180px|Ճափոնի ներխուժումը Չինաստան, 1931]]
*1937՝ Չինաստան ներխուժումը
*1941՝ Յարձակումը ամերիկեան [[Փիրլ – Հէրպըր հենակայան]]ի վրայ։ Ճափոնի մտնելը պատերազմին մէջ
Տող 198 ⟶ 201՝
 
===== Բնակլիմայական պայմաններ=====
[[Պատկեր:Japanese Macaque Fuscata Image 367.jpg|մինի|270px240px| [[Ճափոնական մաքաք]]ները Ճիկոքուտանի ջերմ աղբիւրներուն մէջ։]]
[[Պատկեր:Japan Tojinbo02n4592.jpg|մինի|աջից|270px240px|Ճափոնը ծովային երկիր է:]]
[[Պատկեր:Pinus densiflora Towada.jpg|մինի|աջից|240px|Ճափոնական սոճի]]
[[Պատկեր:Satellite image of Japan in May 2003.jpg|մինի|206x206px|Ճափոնի տեսքը [[արբանեակ]]էն։|left]]
Ճափոնը ծովային երկիր է, երկրի տարածքի 97%-ը կը գտնուի [[Հոնշու]], [[Հոքայտօ]], [[Քյուշու]] ու [[Սիքոքու]] կղզիներու, իսկ փոքր մասն ալ՝ Րիւքու, [[Ովկիանիա]] եւ այլ կղզեխումբերու վրայ։ Ընդհանուր առմամբ, Ճափոնը կը գտնուի 6852 կղզիներէն բաղկացած Ճափոնական կղզաշարի վրա։ Ճապոնիան դեռեւս տարածքային չլուծված խնդիրներ ունի հարեւան պետութիւններու հետ եւ, մասնաւորապէս՝ [[Ռուսիա]]յէն կը պահանջէ [[1945]] թուականին [[ԽՍՀՄ]] գրաուած չորս՝ [[Իթուրուփ]], [[Քունաշիր]], [[Շիքոթան]] եւ [[Հապոմաի]] կղզիները։ Ճափոնը կը գտնուի [[Խաղաղ Ովկիանոս|խաղաղովկիանոսեան]] գեոսինկլինային գոտիին մէջ, այսպէս կոչուած հրէ օղակին մէջ, ատորմով ալ պայմանաւորուած է [[Երկրաշարժ (արեւմտահայերէն)|երկրաշարժերու]] յաճախականութիւնը։ Առանձնապէս մեծ աւերածութիւններ եւ մարդկային զոհեր պատճառած են 1903, 1923, 1994 թուականներու երկրաշարժերը։
Տող 206 ⟶ 210՝
Գետերը հորդառատ են՝ սահանքներով ու ջրվեժներով հարուստ։ Մեծ գետերն են՝ Սինանոն, Թոնեն, Քիսոն, Իսիքարին, լիճերէն՝ Պիուան։
 
Երկրի տարածքի 2/3-ը կը զբաղեցնեն անտառները։ Կ'աճին [[եղեւնի]], [[Ճափոնական սոճի|սոճի]], [[նուենի]], [[դափնի]], ճափոնական [[նոճի]]։ Անտառներու պահպանումը, բնական եւ արհեստական զբոսայգիներու ստեղծումը, երկրապատկերներու բարելաւումը ճափոնցիներու կենցաղի անբաժանելի մասն են։ Երկրի տարածքի 13 տոկոսը յայտարարուած է արգելոցային տարածք՝ Պանտայ, Ասահի, Նիքո, Թիպու, Սանկաքու, Քրիսմա։ Մեծ ժողովրդականութիւն կը վայելէ Հոնշու կղզիի Նիքօ [[ազգային զբոսայգի]]ն, ուր կը գտնուի սրբազան Ֆուճիյաման։ Կայ նոյնիսկ այսպիսի ասացվուածք մը. «Ով չէ եղած Նիքօյի մէջ, ան չի կրնար խօսիլ գեղեցիկի մասին»։
 
====== Բնակչութիւն ======
Տող 244 ⟶ 248՝
 
====== Կրօնք ======
[[Պատկեր:Niukanshobujinja 02.JPG|մինի|ձախից|240px|ՍինթօյիՇինթօյի տաճար]]
[[Պատկեր:Daibutsu of Todaiji 3.jpg|մինի|ձախից|240px|Պուտտհայի արձան]]
Ճափոնը այն բացառիկ երկրներէն է, ուր միաժամանակ կը գործեն տարբեր կրօններ։ Ճափոնցիներու 83.9%-ը կը դաւանէ շինտո, իսկ 71.4%-ը՝ պուտտիզմ <ref>{{cite web| accessdate=2013-06-09|url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ja.html#people|title = World Factbook: Japan-People|publisher = [[ԿՀՎ]]|lang = en}}</ref>(գումարայինի 100%-ը գերազանցելը պայմանաւորուած է բնակչութեան որոշ մասի կողմէն միաժամանակ այդ երկու կրօնները դաւանելով)։ Բացի աւանդական պուտտիզմի եւ սինթոիզմի արարողակարգերէն, կը կատարուին նաեւ քրիստոնէական ծիսակատարութիւններ։ Քրիստոնէութիւնը Ճափոն ներթափանցած է XVI դարուն։▼
 
▲Ճափոնը այն բացառիկ երկրներէն է, ուր միաժամանակ կը գործեն տարբեր կրօններ։ Ճափոնցիներու 83.9%-ը կը դաւանէ շինտո, իսկ 71.4%-ը՝ պուտտիզմ <ref><small>{{cite web| accessdate=2013-06-09|url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ja.html#people|title = World Factbook: Japan-People|publisher = [[ԿՀՎ]]|lang = en}}</small></ref>(գումարայինի 100%-ը գերազանցելը պայմանաւորուած է բնակչութեան որոշ մասի կողմէն միաժամանակ այդ երկու կրօնները դաւանելով)։ Բացի աւանդական պուտտիզմի եւ սինթոիզմի արարողակարգերէն, կը կատարուին նաեւ քրիստոնէական ծիսակատարութիւններ։ Քրիստոնէութիւնը Ճափոն ներթափանցած է XVI դարուն։
====== Պրեֆեկտուրաները ======
 
Ճափոնը պաշտօնապէս բաժանուած է 47 բարձր աստիճանի վարչական միաւորներու։ Ատոնք միաորուած են ''տոդոֆուկեն'' ([[Ճափոներէն]]՝ 都道府県) համակարգի մէջ։ Այդ կարգով պետութիւնը կազմուած է մէկ մայրաքաղաքէն ''տո'' ([[Ճափոներէն]]՝ 都) - [[Տոկիո]], մէկ շրջանէն ''դո'' ([[Ճափոներէն]]՝ 道) - [[Հոքքայդո]], երկու քաղաքէն ''ֆու'' ([[Ճափոնեէեն]]՝ 府), որոնք պրեֆեկտուրային կարգավիճակ ունին, - [[Կիոտո]] եւ [[Օսակա]] - եւ 43 պրեֆեկտուրաներէն ''կէն'' ([[Ճափոներէն]]՝ 県)։ Հարմարութեան համար արեւմտեան Ճափոնագետները թուարկած միաւոները կ'անուանեն պրեֆեկտուրա, կամ ոստիկանապետութիւն։▼
====== Փրեֆեկտուրները ======
▲Ճափոնը պաշտօնապէս բաժանուած է 47 բարձր աստիճանի վարչական միաւորներու։ Ատոնք միաորուած են ''տոդոֆուկեն'' ([[Ճափոներէն]]՝{{Լեզու ja|都道府県}}) համակարգի մէջ։ Այդ կարգով պետութիւնը կազմուած է մէկ մայրաքաղաքէն ''տոթօ'' ([[Ճափոներէն]]՝{{Լեզու ja|都}}) -` [[Տոկիո]], մէկ շրջանէն ''դոտօ'' ([[Ճափոներէն]]՝{{Լեզու ja|道}}) -` [[ՀոքքայդոՀոքքայտօ]], երկու քաղաքէն ''ֆու'' ([[Ճափոնեէեն]]՝{{Լեզու ja|府}}), որոնք պրեֆեկտուրայինփրեֆեկտուրի կարգավիճակ ունին, -ունին՝ [[ԿիոտոՔեոթօ]] եւ [[ՕսակաՕսաքա]] - եւ 43 պրեֆեկտուրաներէնփրեֆեկտուրներէն ''կէնքէն'' ([[Ճափոներէն]]՝{{Լեզու ja|県}})։ ՀարմարութեանՅարմարութեան համար արեւմտեան Ճափոնագետներըճափոնագէտները թուարկած միաւոները կ'անուանեն պրեֆեկտուրափրեֆեկտուր, կամ ոստիկանապետութիւն։
 
Պրեֆեկտուրաները կը բաժնուին աւելի փոքր միաւորներու։ Ատոնք [[Հոքքայտօ]]յի օքրուկներն են, յատուկ քաղաքներ եւ գաւառներ։ Օքրուկները կան միայն [[Հոքքայտօ]]յին մէջ՝ 14 հատ։ Մնացած պրեֆեկտուրաները կը բաժնուին ոչ թե օքրուկներու, այլ գաւառներու։ Յատուկ քաղաքներուն կը վերաբերուին անոնք, որոնց բնակչութիւնը աւելի է 500 հազարէն։ Այդ քաղաքները՝ [[Քոպէ]] ([[1956]]), Քեոթօ ([[1956]]), [[Նակոյա]] ([[1956]]), [[Օսաքա]] ([[1956]]), [[Եոքոհամա]] ([[1956]]), [[Քիթաքիւշու]] ([[1963]]), [[Ֆուքուոքա]] ([[1972]]), [[Քաւասաքի]] ([[1972]]), [[Սափփորօ]] ([[1972]]), [[Հիրոշիմա]] ([[1980]]), [[Սենտայ]] ([[1989]]), [[Թիպա]] ([[1992]]), [[Սայթամա]] ([[2003]]), [[Սիճուոքա]] ([[2005]]) եւ [[Սակաի]] ([[2006]]). [[Նիիկաթա]] եւ [[Համամացու]] քաղաքները մտցրած եղած են ցանկի մէջ [[2007]] թուականին։ Իսկ մայրաքաղաք [[Թոքիօ]]ն այդ քաղաքներու ցանկ չի մտներ, որովհետեւ այդ քաղաքային քոնկլոմերաթ է, ոչ թէ քաղաք։
[[Պատկեր:Kobe Mosaic06s4s3200.jpg|մինի|աջից|320px|Քոպէ քաղաքէն տեսարան]]
Ճափոնի ժամանակակէն վարչական բաժանման համակարգ արմատաւորուած եղած է 1871 թուականին [[Մեյճի ժամանակաշրջան]]ին մէջ, որուն արդիւնքով վերացման ենթարկուած են [[հան]] աւատները եւ ստեղծուած են պրեֆեկտուրաներ։ Այդ դէպքը կը կրէ ''հայհան թիքեն'' ({{Լեզու jpja|廃藩置県}} ) անուանումը։ Սկզբը՝ պրեֆեկտուրաներու եւ հաներու թիւը կը համապատասխանէր մէկը մէկուն՝ աւելի քան 300 հատ։ Ժամանակի հետ անոնց թիւը կրճատած էին մինչեւ 72, իսկ [[1888]]-ին՝ մինչեւ 47։ Տեղի ինքնավարութեան օրէնքը տուած էր պրեֆեկտուրաներուն աւելի շատ տիրական լիազորութիւններ։ Ի վերջոյ, հաշուի առնելով Ճափոնի բուռն ուրպանիզացոմը, կառավարութիւնը կը քննարկէ պրեֆեկտուրաներու ռեֆորմի նախագիծը 10 մեծ վարչական միաւորներու։
 
Բացի պրեֆեկտուրաներու եւ գաւառներու Ճափոնի մէջ գոյութիւն ունին մունիցիպալ աստիճանի վարչական միաւորներ, որոնք ունին լայն ինքնավարութիւն։ Ատոնք պրեֆեկտուրաներու կեդրոնային քաղաքներն են՝ յատուկ քաղաքները, սովորական քաղաքները, Թոքիօյի 23 յատուկ շրջանները եւ գիւղեր։
Տող 315 ⟶ 321՝
====== Հայերը Ճափոնի Մէջ ======
Հայերը Ճափոն եկած են 19-րդ դարու 2-րդ կէսէն։ Այստեղ գործած են «Աղաբեկ եւ ընկերութիւն» առեւտրական հաստատութիւնները։ Վերջինս գործած է Անահիտ Աբգարեանի եւ անոր որդիի ղեկավարութեամբ։ Անահիտ Աղաբեկեան-Աբգարեանը 1920 թ-ին նշանակուած է Հայաստանի հիւպատոս Ճափոնի մէջ։ Ան Հայ դատի մասին յոդուածներով պարբերաբար հանդէս եկած է Ճափոնի անգլալեզու մամուլում, օգնած՝ հայ գաղթականներուն։ Ներկայիս Ճափոնի մէջ կը բնակի 100 հայ, հիմնականին մէջ՝ Տոկիոյի մէջ։ Կը գործէ հայագիտական կեդրոն, տարեկան 7-8 անգամ լոյս կը տեսնէ «Արարատ» թերթիկը՝ հայերու եւ Հայաստանով հետաքրքրուող Ճափոնցիներու համար։ Տոկիոյի մէջ կը գործէ նաեւ ՀՀ դեսպանատունը։<ref>http://www.encyclopedia.am Հայերը Ճափոնի մէջ</ref>
== Մշակոյթը ==
Ճափոնի հին ու զարգացած [[Ճափոնի մշակոյթ|մշակոյթի]] երկիր է. ուշագրաւ են հին եւ ժամանակակէն վարպետներու արուեստը, բնապատկերային գեղանկարչութիւնը, ճենապակու արուեստը, ճարտարապետութիւնը, թատրոնը։ Յայտնի է յատկապէս [[քապուքի]] թատրոնը, որ սկիզբ առած է թափառաշրջիկ երգիչներու ու պարողներու կատարումներէն եւ մինչեւ օրս ալ տարածուած է ժողովուրդի մէջ։ Ճափոնցիները յայտնի են [[Իքեպանա|ծաղկեփնջեր կազմելու]] եւ [[Պանսաի|գաճաճ ծառեր մշակելու]] իւրայատուկ արուեստով։ Համաշխարհային ճանաչում են գտած ճափոնական [[ճուտօ]], [[քարաթէ]], [[սումօ]] մարզաձեւերը<ref>{{cite web|url=http://www.pbs.org/independentlens/sumoeastandwest/sumo.html|title=Սումո: East and West|publisher=[[Public Broadcasting Service|PBS]]|accessdate=2007-03-10|archiveurl=http://www.webcitation.org/616r7fC4X|archivedate=2011-08-21}}</ref>։▼
{{Ֆոտոշարք|Mt.Fuji from Kitadake-sansou 01.jpg|Kumagawan700.jpg|լ1=240|լ2=270|տեքստ=Ֆուճիյեամայ լեռը եւ արագընթաց շինքայսեն գնացքները Ճափոնի խորհրդանիշներն են:}}▼
Ճափոնը յայտնի է իր հրաշալի ճարտարապետական ու պատմական յուշարձաններով՝ [[Պուտտա]]յի հսկայական [[արձան]]ներով ու [[տաճար]]ներով, մեհեաններով, գեղատեսիլ երկրապատկերային զբոսայգիներով եւ թագաւորական [[դղեակ]]ներով։ Ճափոնական յուշարձաններու մէջ առանձնայատուկ տեղ ունի [[Հիրոշիմա եւ Նակասաքի քաղաքներու աթոմային ռմբակոծութիւնը|Հիրոշիմայի՝ ատոմային ռմբակոծութեան զոհերու յուշահամալիրը]], որ ամէն տարի Օգոստոս 6-ին իր զանգերու տխուր ղողանջով ամբողջ աշխարհին կը յիշեցնէ 1945-ի այդ մեծ [[Հիրոշիմա եւ Նակասաքի քաղաքներու ատոմային ռմբակոծութիւնը|ողբերգութեան]] մասին<ref>{{cite web|date=|url=http://www.oecd.org/dataoecd/0/17/2110905.pdf|title=OECD Environmental Performance Review of Japan|lang=en|publisher=[[Организация экономического сотрудничества и развития]]|accessdate=2010-01-22|archiveurl=http://www.webcitation.org/616onDzTO|archivedate=2011-08-21}}</ref>։▼
 
▲Ճափոնի հին ու զարգացած [[Ճափոնի մշակոյթ|մշակոյթի]] երկիր է. ուշագրաւ են հին եւ ժամանակակէն վարպետներու արուեստը, բնապատկերային գեղանկարչութիւնը, ճենապակուճենապակիի արուեստը, ճարտարապետութիւնը, թատրոնը։ Յայտնի է յատկապէս [[քապուքի]] թատրոնը, որ սկիզբ առած է թափառաշրջիկ երգիչներու ու պարողներու կատարումներէն եւ մինչեւ օրս ալ տարածուած է ժողովուրդի մէջ։ Ճափոնցիները յայտնի են [[Իքեպանա|ծաղկեփնջեր կազմելու]] եւ [[Պանսաի|գաճաճ ծառեր մշակելու]] իւրայատուկ արուեստով։ Համաշխարհային ճանաչում են գտած ճափոնական [[ճուտօ]], [[քարաթէ]], [[սումօ]] մարզաձեւերը<ref><small>{{cite web|url=http://www.pbs.org/independentlens/sumoeastandwest/sumo.html|title=Սումո: East and West|publisher=[[Public Broadcasting Service|PBS]]|accessdate=2007-03-10|archiveurl=http://www.webcitation.org/616r7fC4X|archivedate=2011-08-21}}</small></ref>։
Ժամանակակէն ճարտարապետութիւնը աչքի կ'իյնայ տնտեսական նպատակայարմարարութիւններով պայմանաւորուած ֆուկցիոնալութեամբ եւ մինիմալիստական լուծումներով։ Ամէն ինչ շատ գործնական է, հարմար՝ ապրելու, ստեղծագործելու, աշխատելու եւ կրթուելու համար։ Ժամանակակէն տեխնոլոգիաները թոյլ կու տան կառուցելու երկնաքերներ, կամուրջներ, թունելներ եւ այլ ինժեներական կառոյցներ, ինչպէս երկրին ներսը, այնպէս ալ անոր սահմաններէն դուրս՝ ամբողջ աշխարհին մէջ<ref>{{cite web|url=http://metropolis.co.jp/tokyo/604/sports.asp|title=Japanese Golf Gets Friendly|publisher=[[Metropolis (English magazine in Japan)|Metropolis]]|author=Fred Varcoe|accessdate=2007-04-01|dead-url=404|archiveurl=http://web.archive.org/20070926215517/metropolis.co.jp/tokyo/604/sports.asp|archivedate=2007-09-26}}</ref>,<ref>{{cite web|url=http://metropolis.co.jp/tokyo/623/sports.asp|title=Japanese Omnibus: Sports|publisher=[[Metropolis (English magazine in Japan)|Metropolis]]|author=Len Clarke|accessdate=2007-04-01|dead-url=404|archiveurl=http://web.archive.org/20070926215524/metropolis.co.jp/tokyo/623/sports.asp|archivedate=2007-09-26}}</ref>։▼
▲{{Ֆոտոշարք|Mt.Fuji from Kitadake-sansou 01.jpg|Kumagawan700.jpg|լ1=240|լ2=270|տեքստ=Ֆուճիյեամայ լեռը եւ արագընթաց շինքայսեն գնացքները Ճափոնի խորհրդանիշներն են:}}
▲Ճափոնը յայտնի է իր հրաշալի ճարտարապետական ու պատմական յուշարձաններով՝ [[Պուտտա]]յի հսկայական [[արձան]]ներով ու [[տաճար]]ներով, մեհեաններով, գեղատեսիլ երկրապատկերային զբոսայգիներով եւ թագաւորական [[դղեակ]]ներով։ Ճափոնական յուշարձաններու մէջ առանձնայատուկ տեղ ունի [[Հիրոշիմա եւ Նակասաքի քաղաքներու աթոմային ռմբակոծութիւնը|Հիրոշիմայի՝ ատոմային ռմբակոծութեան զոհերու յուշահամալիրը]], որ ամէն տարի Օգոստոս 6-ին իր զանգերու տխուր ղողանջով ամբողջ աշխարհին կը յիշեցնէ 1945-ի այդ մեծ [[Հիրոշիմա եւ Նակասաքի քաղաքներու ատոմային ռմբակոծութիւնը|ողբերգութեան]] մասին<ref><small>{{cite web|date=|url=http://www.oecd.org/dataoecd/0/17/2110905.pdf|title=OECD Environmental Performance Review of Japan|lang=en|publisher=[[ОрганизацияՏնտեսական экономическогоՀամագործակցութեան сотрудничестваԵւ иԶարգացման развития]]Կազմակերպութիւն|accessdate=2010-01-22|archiveurl=http://www.webcitation.org/616onDzTO|archivedate=2011-08-21}}</small></ref>։
 
▲Ժամանակակէն ճարտարապետութիւնը աչքի կ'իյնայ տնտեսական նպատակայարմարարութիւններով պայմանաւորուած ֆուկցիոնալութեամբ եւ մինիմալիստական լուծումներով։ Ամէն ինչ շատ գործնական է, հարմար՝ ապրելու, ստեղծագործելու, աշխատելու եւ կրթուելու համար։ Ժամանակակէն տեխնոլոգիաները թոյլ կու տան կառուցելու երկնաքերներ, կամուրջներ, թունելներ եւ այլ ինժեներական կառոյցներ, ինչպէս երկրին ներսը, այնպէս ալ անոր սահմաններէն դուրս՝ ամբողջ աշխարհին մէջ<ref><small>{{cite web|url=http://metropolis.co.jp/tokyo/604/sports.asp|title=Japanese Golf Gets Friendly|publisher=[[Metropolis (English magazine in Japan)|Metropolis]]|author=Fred Varcoe|accessdate=2007-04-01|dead-url=404|archiveurl=http://web.archive.org/20070926215517/metropolis.co.jp/tokyo/604/sports.asp|archivedate=2007-09-26}}</small></ref>,<ref><small>{{cite web|url=http://metropolis.co.jp/tokyo/623/sports.asp|title=Japanese Omnibus: Sports|publisher=[[Metropolis (English magazine in Japan)|Metropolis]]|author=Len Clarke|accessdate=2007-04-01|dead-url=404|archiveurl=http://web.archive.org/20070926215524/metropolis.co.jp/tokyo/623/sports.asp|archivedate=2007-09-26}}</small></ref>։
[[Պատկեր:The Great Wave off Kanagawa.jpg|մինի|աջից|180px|Ճափոնական մանրանկարչութեան նմուշ]]
[[Պատկեր:Asashoryu fight Jan08.JPG|մինի|աջից|180px|Սումօն ճափոնական յայտնի մարզաձեւ է]]
Չափազանց բարդ ու հետաքրքրական են [[ճափոնական գիրեր]]ը։ Անոնց հիմքին մէջ, ինկած է 6-էն 8-րդ դարերուն չինացիները փոխառնուած եւ [[ճափոներէն]]ի առանձնայատկութիւններուն յարմարեցուած [[հիերոկլիֆներ]]ը։ Թերթ կարդալու համար, օրինակ, անհրաժեշտ է իմանալ մօտ երկու հազար նշան, իսկ ատոնց ընդհանուր թիւը տասը հազարէն աւելի է։ Իհարկէ, դժուար է ատոնք բոլորը յիշելը, եւ ճափոնցիները գիրքերուն մէջ այս կամ այն նշանին հանդիպելով յաճախ կը դիմեն բառարանի օգնութեան։
 
Տող 365 ⟶ 373՝
| [[Մայիս 3]] <ref name="Ոսկի շաբաթի օրերէն մէկն է"/> || Սահմանադրութեան օր
|-
| [[Մայիս 4]] <ref name="ReferenceA"><small>Ոսկի [[շաբաթ]]ի օրերէն մէկն է</small></ref> || Կանաչ միջավայրի օրը
|-
| [[Մայիի 5]] <ref name="ReferenceA"/> || Երեխաներու օր
Տող 383 ⟶ 391՝
| [[Դեկտեմբեր 23]] || [[Ճափոնի կայսր|Կայսեր]] ծննդեան օր
|}
== Դուրսի Յղումներ ==
 
*<small>Ճափոնը [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ja.html] The World Factbook-ին մէջ</small>
== Ծանօթագրութիւններ ==
{{ծանցանկ}}
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Ճափոն» էջէն