«Սասուն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Ըստ «Աշխարհացոյց»-ի` Սասունը հիւսիս-արեւմուտքին սահմանակից էր Չորրորդ Հայքի Հաշտեանք, հիւսիս-արեւելքին մէջ՝ Տուրուբերանի ՏարոնՏարօն, Ասպակունեաց ձոր, Խայթ (Խութ), արեւելքին մէջ եւ հարավին մէջ՝ Աղձնիքի Սալնո ձոր, Դզեխ, Աղձն, Նփրկերա գավառներուն։ Հետագայ դարերուն բուն Սասունի եւ հարակեն գավւառները տնտեսական եւ քաղաքական առումով կազմած են մէկ ամբողջութիւն՝ ստանալով Սասուն ընդհանրական անվանումը։

Բուսական եւ կենդանական աշխարհը ենթարկուած է գոտիականութեան․ լեռնալանջերուն անտառներ են ([[Սոճի (արեւմտահայերէն)|սոճի]], [[Կաղնի (արեւմտահայերէն)|կաղնի]], [[Մայրի (արեւմտահայերէն)|մայրի]] եւ այլն), ավելիաւելի բարձր՝ մարգագետիններ։ Կենդանական աշխարհը բազմազան է, հարուստ [[Հայկական լեռնաշխարհինԼեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհ]]<nowiki/>ին բնորոշ գրեթեգրեթէ բոլոր տեսակներով։

=== ՄինչՄինչեւ 10-րդ դար ===

Սասունի տարածքը հաջորդաբարյաջորդաբար մտած է [[Ուրարտուի]] (Ք․Ա․ 9—6-րդ դարերեուն), Երվանդունիներու[[Երուանդունիներ]]<nowiki/>ու (Ք․Ա․ 6—3-րդ դարեր), [[ԱրտաշեսյաններուԱրտաշէսեաններ]]<nowiki/>ու (Ք․Ա․ 2-րդ— Ք․Ե․ 1-ին դարեր). հայ [[ԱրշակունիներուԱրշակունիներ (արեւմտահայերէն)|Արշակունիներ]]<nowiki/>ու (1-5 դարերուն) թագավորութիւններութագաւորութիւններու մեջ։մէջ։ Արշակունիներու թագավորութեանթագաւորութեան անկումենանկումեէն ([[428]]) հետոետք Սասունն իր բնական դիրքիդիրքին շնորհիվշնորհիւ պահպանած է անկախութիւնը, դառնալով հայ ժողովրդիժողովուրդի ազատագրական պայքարի կենտրոններեն։կեդրոններէն։ [[510]]-ական թթ․թուականներուն, Սասունի բնակչութիւնը՝ Հայաստանի ապագայ մարզպան Մժեժ Գնունիի գլխավորութեամբգլխաւորութեամբ, ջախջախած է հոնական հրոսակախմբերը։հրոսակախումբերը։

7-8-րդ դարերինդարերուն արաբական նվաճողներեւնուաճողներեւ դեմդէմ պայքարը գլխավորողգլխաւորող Մամիկոնեանները, ի թիվսթիւս Հայաստանի միւս լեռնային դժվարամատչելիդժուարամատչելի շրջաններու, ամրացելամրացեր են նաեւ Սասունոին մէջ։ 8-րդ դարինդարու վերջենվերջը Սասունին մէջ իշխել են ՄամիկոնեաններենՄամիկոնեաններէն սերած Թոռնիկեանները։ [[851]] թուականին Սասունի բնակիչները՝ Յովհան Խութեցիի գլխաւորութեամբ, Մշոյ դաշտին մէջ ջախջախած են արաբական զորախումբըզօրախումբը եւ սպանել զօրապետ Եուսուֆը։ [[852]] թուականին [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]] ներխուժած արաբական զօրաբանակը՝ Բուղայի առաջնորդութեամբ, Սասունին մէջ կոտորած է 30 000 մարդ։ Այնուհանդերձ, Թոռնիկեաններն իրենց ձեռքերուն մէջ պահած են Սասունը ու շարունակելշարունակած ազատագրական կռիւները։

10-րդ դարու սկզբը Բիւզանդական կայսրութիւնը, իր զաւթումները Հայաստանոին մէջ դիւրացնելու նպատակով, կրցած է իրար հետ նաղացնել Սասունի Թոռնիկեաններուն եւ ՏարոնիՏարօնի [[Բագրատունիներուն]]: Թոռնիկեաններոին յաջողուած է տիրել ՏարոնիՏարօնի մէկ մասը: Սակայն ՏարոնիՏարօնի բիւզանդացինեու զաւթումեն (966/967) յետոյետք Թոռնիկեանները, զգուշանալով թշնամու խարդախ քաղաքականութիւնենքաղաքականութենէն, ընդունելընդունած են [[Անիի]] Բագրատունիներու գերիշխանութիւնը եւ համագործակցելհամագործակցած իրենց հետ:

[[Յովհաննէս Չմշկիկ]] կայսեր 974 թուականի Արեւելեան արշաւանքին ընդառաջ ելած Հայոց թագաւոր [[Աշոտ ԳԳ․ ՈղորմածիՈղորմած]]<nowiki/>ի բանակին մէջ [[Մատթէոս Ուռհայեցի]]ն կը յիշատակ էյիշատակէ նաեւ Սասունի զօրաբանակը: Այծեաց բերդի (Մուշից արեւմուտք) մօտ բիւզանդական բանակը ենթարկուած է Սասունի հետեւակ զօրամասի հակահարուածին եւ կրել մեծ կորուստնէր: Նաեւ Վասիլ Բ կայսեր ([[976]]-[[1025]]) գահակալութեան սկզբնական շրջանում ՏարոնիՏարօնի միմէկ հատուածը (Այծեաց բերդիցբերդէն արեւելք ընկած հողերը) Սասունի հետ մնացելմնացած է Թոռնիկեաններու սեփականութիւն: ՏարոննՏարօնն ամբողջութեամբ [[Բիւզանդական կայսրութիւնըԿայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութիւն]]<nowiki/>ը զաւթած է միայն 990—1000 թ թուականին: Իսկ Սասունն իր անկախութիւնը պահպանած է ինչպէս բիւզանդական, նոյնպեսնոյնպէս սելջուկեանսելճուքեան թուրերու նուաճումներու ժամանակ:

11 դաուն Սասունին մէջ իշխած է Մուշեղը, ապա իրեն որդի Թոռնիկը (վերջինիս են հասցէագրուած են Գրիգոր Մագիստրոսի մի քանի նամակները): Թոռնիկի օրօք Սասունի իշխանութիւնը հզօրացած է, սահմաններն ընդարձակուած են` ընդգրկելով նաեւ ՏարոնիՏարօնի զգալի մասը, Անձիտ գաւառի որոշ մասեր եւ Աշմուշատը: Արաբական աղբիւրներուն Սասունի այդ հզօր իշխանը կը յիշէ թագաւոր («մալիք ալ-սանասինաէ): [[1059]] թուականին ինքը պարտութեան մատնած է ՏարոնՏարօն ներխուժած սելջուկեան թուրքերուն: Կոմմագենէին մէջ եւ շրջակայ երկրամասերու իշխող Փիլարտոս Վարաժնունին փորցած է իրեն ենթարկել Սասունը, սակայն [[1073]] թուականին Ալելուայ դաշտի (Անձիտ գաւառում) ճակատամարտին մէջ Թոռնիկը պարտութեան է մատնել իրեն: Թոռնիկը շուտով զուած է Անձիտի ամիրայի դաւադրութեանը:

Թոռնիկի որդի Չորդուանելը ([[1073]]-[[1120]]-ական թթ․թուականներուն) Աղձնիքի ամիրայութիւնեն ազատագրած եւ իր տիրոյթներուն է միացրած 30 գիւղ: Չորդուանելի որդու` Վիգէնի օրօք ([[1120]]-ականականներէն թթ․-[[1175]]) Սասունի իշխանութիւնը կրկին հզօրացրած է, արեւմտեան սահմաններն ընդարձակուած են մինչեւ Դեգիք գաւառը (Չորրորդ Հայք նահանգին մէջ): Սասունի իշխանական տունը խնամիական կապեր հաստակած էր Մոկսի Արծրունիներու (Վիգէնը կնութեան էր առել Հմայակ իշխանի Մելեքսթ դստերը), Դեգիքի Կեկաւմենոսներու (Վիգէնի դուստր Կ'ատան կնութեան էր տրուել Կատակալոնի թոռ Շահնշահին) եւ Պահլաւունիների (Վիգէնի որդի Չորդուանելը կնութեան էր առել Վասիլ իշխանի Վանենի դստերը) հետ: