«Սասուն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Բուսական եւ կենդանական աշխարհը ենթարկուած է գոտիականութեան․ լեռնալանջերուն անտառներ են ([[Սոճի (արեւմտահայերէն)|սոճի]], [[Կաղնի (արեւմտահայերէն)|կաղնի]], [[Մայրի (արեւմտահայերէն)|մայրի]] եւ այլն), աւելի բարձր՝ մարգագետիններ։ Կենդանական աշխարհը բազմազան է, հարուստ [[Հայկական Լեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհլեռնաշխարհին]]ին բնորոշ գրեթէ բոլոր տեսակներով։

Սասունի տարածքը յաջորդաբար մտած է [[Ուրարտուի]] (Ք․Ա․ 9—6-րդ դարերեուն), [[Երուանդունիներ]]ու (Ք․Ա․ 6—3-րդ դարեր), [[Արտաշէսեաններ]]ու (Ք․Ա․ 2-րդ— Ք․Ե․ 1-ին դարեր). հայ [[Արշակունիներ (արեւմտահայերէն)|ԱրշակունիներԱրշակունիներու]]ու (1-5 դարերուն) թագաւորութիւններու մէջ։ Արշակունիներու թագաւորութեան անկումեէն ([[428]]) ետք Սասունն իր բնական դիրքին շնորհիւ պահպանած է անկախութիւնը, դառնալով հայ ժողովուրդի ազատագրական պայքարի կեդրոններէն։ 510-ական թուականներուն, Սասունի բնակչութիւնը՝ Հայաստանի ապագայ մարզպան Մժեժ Գնունիի գլխաւորութեամբ, ջախջախած է հոնական հրոսակախումբերը։

[[Յովհաննէս Չմշկիկ]] կայսեր 974 թուականի Արեւելեան արշաւանքին ընդառաջ ելած Հայոց թագաւոր [[Աշոտ Գ․ Ողորմած]]ի բանակին մէջ [[Մատթէոս Ուռհայեցի]]ն կը յիշատակէ նաեւ Սասունի զօրաբանակը: Այծեաց բերդի (Մուշից արեւմուտք) մօտ բիւզանդական բանակը ենթարկուած է Սասունի հետեւակ զօրամասի հակահարուածին եւ կրել մեծ կորուստնէր: Նաեւ Վասիլ Բ կայսեր ([[976]]-[[1025]]) գահակալութեան սկզբնական շրջանում Տարօնի մէկ հատուածը (Այծեաց բերդէն արեւելք ընկած հողերը) Սասունի հետ մնացած է Թոռնիկեաններու սեփականութիւն: Տարօնն ամբողջութեամբ [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութիւնկայսրութիւնը]]ը զաւթած է միայն 990—1000 թուականին: Իսկ Սասունն իր անկախութիւնը պահպանած է ինչպէս բիւզանդական, նոյնպէս սելճուքեան թուրերու նուաճումներու ժամանակ:

11 դաուն Սասունին մէջ իշխած է Մուշեղը, ապա իրեն որդի Թոռնիկը (վերջինիս հասցէագրուած են Գրիգոր Մագիստրոսի մի քանի նամակները): Թոռնիկի օրօք Սասունի իշխանութիւնը հզօրացած է, սահմաններն ընդարձակուած են՝ ընդգրկելով նաեւ Տարօնի զգալի մասը, Անձիտ գաւառի որոշ մասեր եւ Աշմուշատը: Արաբական աղբիւրներուն Սասունի այդ հզօր իշխանը կը յիշէ թագաւոր («մալիք ալ-սանասինաէ): [[1059]] թուականին ինքը պարտութեան մատնած է Տարօն ներխուժած սելջուկեան թուրքերուն: Կոմմագենէին մէջ եւ շրջակայ երկրամասերու իշխող Փիլարտոս Վարաժնունին փորցած է իրեն ենթարկել Սասունը, սակայն [[1073]] թուականին Ալելուայ դաշտի (Անձիտ գաւառում) ճակատամարտին մէջ Թոռնիկը պարտութեան է մատնել իրեն: Թոռնիկը շուտով զուած է Անձիտի ամիրայի դաւադրութեանը:

Թոռնիկի որդի Չորդուանելը ([[1073]]-[[1120]]-ական թուականներուն) Աղձնիքի ամիրայութիւնեն ազատագրած եւ իր տիրոյթներուն է միացրած 30 գիւղ: Չորդուանելի որդու` Վիգէնի օրօք ([[1120]]-ականներէն -[[1175]]) Սասունի իշխանութիւնը կրկին հզօրացրած է, արեւմտեան սահմաններն ընդարձակուած են մինչեւ Դեգիք գաւառը (Չորրորդ Հայք նահանգին մէջ): Սասունի իշխանական տունը խնամիական կապեր հաստակած էր Մոկսի Արծրունիներու (Վիգէնը կնութեան էր առել Հմայակ իշխանի Մելեքսթ դստերը), Դեգիքի Կեկաւմենոսներու (Վիգէնի դուստր Կ'ատան կնութեան էր տրուել Կատակալոնի թոռ Շահնշահին) եւ Պահլաւունիների (Վիգէնի որդի Չորդուանելը կնութեան էր առել Վասիլ իշխանի Վանենի դստերը) հետ: