«Սէուտական Արաբիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

|օրհներգ = "[[Աաշ ալ մալիք]]"<small><br />"Երկար կեանք թագաւորին"</small><br /><br />[[FileՊատկեր:Aash Al Maleek instrumental.ogg|center]]

'''Սէուտական Արաբիա'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=53}}</ref> (պաշտoնական անուանումն է՝ Սէուտական Արաբիոյ Թագաւորութիւն, որ նաեւ պարզապէս կ'անվանուի Արաբիա, [[արաբերէն]]՝ السعودية المملكة العربية‎ , ալ-Մամլաքա ալ-'Արաբիա աս-Սու'ուտիա) Արաբական թերակղզիի մէջ գտնուող արաբական ամենամեծ պետութիւնն է։ Հիւսիս-արեւմուտքին մէջ Արաբիան սահմանակից է [[Յորդանան]]ին, հիւսիսը եւ հիւսիս-արեւելքը՝ [[Իրաք (արեւմտահայերէն)|ԻրաքԻրաքին]]ին, արեւելքը՝ [[Քուէյթ]]ին, [[Քաթար]]ին, [[Պահրէյն]]ին եւ [[Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններ]]ուն, հարաւ-արեւելքը՝ [[Օման]]ին, եւ հարաւը՝ [[Եմեն]]ին։ [[Պարսից ծոց]]ը կը գտնուի անոր հիւսիս-արեւելքը, [[Կարմիր ծով]]ը՝ արեւմուտքը։ Երկրի բնակչութիւնը մօտ 27,6 միլիոն է, տարածքը՝ մօտ 2.150.000 քմ²։ Սէուտական Արաբիա պետութիւնը Հարաւարեւմտեան [[Ասիա (արեւմտահայերէն)|Ասիոյ]] ամենամեծ երկիրն է։ Կը զբաղեցնէ Արաբական թերակղզիի 2/3-ը եւ շարք մը կղզիներ [[Պարսից Ծոց (արեւմտահայերէն)|Պարսից ծոցծոցին]]ին եւ [[Կարմիր Ծով (արեւմտահայերէն)|Կարմիր ծովծովուն]]ուն մէջ։

== Պատմութիւն ==

[[1811]]—[[1818]]-ին [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|ԵգիպտոսԵգիպտոսի]]ի կառավարիչ Մուհամմետ Ալիին զորքերը զաւթեցին արաբական, թերակղզիի մեծ մասը, եւ Սէուտական Արաբիան տրոհուեցաւ։ Մինչեւ [[1865]]-ը (ընդհատումներով) Սէուտական Արաբիան եգիպտական տիրապետութեան տակ էր։ [[Հիճազ]]ը [[1840]]-էն ետք կը գտնուէր [[թուրք]], իշխանութեան տակ։ 19^րդ դարու 2-րդ կէսին վահապական պետութիւնը զաւթեցին Շամմարի (Հիւսիսային Արաբիա) իշխանութեան կառավարողներ Ռաշիտեանները։ Մուհամմետ իպն Ռաշիտի զորքերը գրաւեցին Նեճտի մայրաքաղաք էր-Ռիյատը։ Սկսաւ անհաշտ պայքար Սաուտեան եւ Ռաշիտեան ընտանիքներու միջեւ Արաբիոյ մէջ տիրելու համար։ Սաուտեան էմիր Իպն Սաուտը, [[Քուէյթ]]ի էմիր Մուպարաք աս Սապահի օգնութեամբ, [[1902]]-ին պարտութեան մատնեց Ռաշիտեաններուն եւ վերագրաւեց էր-Ռիատը։ Սաուտեանները վերականգնեցին իրենց իշխանութիւնը Նեճտի մէջ եւ սկսան ընդլայնել իրենց տիրոյթները։

Առաջին համաշխարհային պատերազմէն ետք Աաուտեանները, օգտուելով Օսմանեան կայսրութեան տրոհումէն, պայքար ծաւալեցին կեդրոնացուած պետութիւն ստեղծելու համար։ [[1920]]-ին անոնք իրենց տիրապետութիւնը հաստատեցին Ասիրի մէկ մասի (ամբողջ Ասիրի վրայ՝ 1930-ին), [[1921]]-ին՝ Շամմարի վրայ։ [[1921]]-ին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Աաուտը հռչակուեցաւ Նեճտի եւ միացուած մարզերու սուլթան։ Նեճտի եւ Հիժազի միջեւ [[1924]]—[[1925]]-ի պատերազմի հետեւանքով Իպն Աաուտը իր պետութեան միացուց նաեւ Հիժազը։ Յունուար [[1926]]-ին անոր հայտարարեց Հիժազի թագաւոր եւ Նեճտի ու միացուած մարզերու սուլթան։ [[Փետրուար 16]][[1926]]-ին սովետական կառավարութիւնը պաշտոնապէս ճանչցաւ նորաստեղծ պետութիւնը եւ անոր հետ հաստատեց դիւանագիտական հարբերութիւններ։ [[1932]]-ին պետութիւնը կոչուեցաւ Սէուտական Արաբիա։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին ([[1939]]—[[1945]]) Սէուտական Արաբիան չմասնակցեցաւ, սակայն խուզեց դիւանագիտական հարաբերութիւնները ֆաշիստական Գերմանիոյ ([[1941]]) եւ Իտալիոյ ([[1942]]) հետ։ Պատերազմի վերջին եւ հատկապէս հետոյ Սէուտական Արաբիոյ զօրացավ ամերիկեան ազդեցութիւնը։

[[1943]]-ին [[ԱՄՆ]] դիւանագիտական հարաբերութիւններ հաստատեց Սէուտական Արաբիոյ հետ եւ [[1943]]-ին անոր վրայ տարածեց լենտ-լիզի օրենքը, Դահրանի մէջ ստեղծվուեցաւ ամերիկեան Մեքքա էր-Ռիատ պալատի մուտքը ռազմաօդային կեդրոն։ Ամերիկեան նաւթային ընկերութիւնները դարձան երկրի նաւթի հիմնական շահագործողները։ Սէուտական Արաբիոյ գոյութիւն ունեցող աստուածապետական վարչակարգը, Սաուտեան տան անսահմանափակ իշխանութիւնը, տարրական մարդկային օրենքներու եւ ազատութեան լիակատար բացակայութիւնը դժգոհութիւն առաջացուցին երկրին մէջ։ 1953-ին ելոյթներ ունեցան նաւթագործ բանուորները տնտեսական եւ քաղաքական վիճակի բարելաւման համար։ [[1953]]-ին, Ապտուլ Ազիզ Ալ-Աաուտիի մահէն ետք, գահ բարձրացած Սաուտ թագաւորը ընդունեց շարք մը խիստ օրենքներ, որոնցով ծանր պատիժներու (ընդհուպ մինչեւ մահապատիժ) սպառնալիքով արգիլուեցան գործադուլներն ու ցոյցերը։ [[1950]]—[[1960]]-ական թթ․ Սէուտական Արաբիոյ զարգացումը ընթացավ լարուած ներքաղաքական մթնոլորտին մէջ, խիստ սրուեցան տնտեսական հակասութիւնները։ Սկսաւ պայքարը Աաուտ Պին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտին եւ եղբայրներուն միջեւ։ [[1962]]-ին Սաուտ պին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Աաուտը ստիպուած փաստական իշխանութիւնը զիջեցաւ եղբորը՝ Ֆայսալ պին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտին, իսկ [[1964]]-ին հրաժարեցաւ գահէն։

Սէուտական Արաբիան սերտորէն կը համագործակցի պահպանողական եւ հետադիմական վարչակարգեր ունեցող արաբ, երկիրներու հետ, պայքար մղում արաբ, առաջադիմական ուժերու դէմ։ Այդ քաղաքականութեան անկապտելի լքասը կը կազմէ հակահամայնավարութիւնը։ Սէուտական Արաբիան II․ սերտ հարաբերութիւններու մէջ է ԱՄՆ-ի հետ։ [[25 Մարտ]][[1975]]-ին սպանուած Ֆայսալ պին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտ թագաւորին փոխարինած Խալիտ պին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտ թագաւորի մահէն (1982) ետք թագաւոր հռչակուած Ֆահտ Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտի ժամանակն ալ Սէուտական Արաբիոյ ներքին եւ արտաքին քաղաքականութեան մեջ որեւէ փոփոխութիւն տեղի չունեցավ։ [[2005]] թուականին Ֆահտ Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտի մահէն ետք գահ բարձրացաւ կրտսեր եղբայր [[Ապտուլլահ իպն Ապտ ալ-Ազիզ ալ-Սաուտ|Ապտուլլահ Պին Ապտուլ Ազիզ Ալ Սաուտը]], որ մեծ դերակատարութիւն ունեցաւ երկրի զարգացման մէջ։ [[23 Յունուար]][[2015]] թուականին մահացաւ [[Ապտուլլահ իբն Աբդ ալ-Ազիզ ալ-Սաուտ|Ապտուլլահ Պին Ապտուլ Ազիզ Ալ Սաուտը]], որմէ ետք գահ բարձրացաւ [[Սալման Պըն Ապտել Ազիզ Ալ-Սաուտ]]ը:

* [https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_10.djvu/247 Հայկական Սովետական Հանրագիտարան]

== ՏեսՏե՛ս նաեւ ==