Ուիքիփետիա

«Փորթուկալ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
No edit summary
Տող 88.
|calling_code = 351
}}
'''Փորթուկալ'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=53}}</ref> ([[Փորթուկալերէն|Փորթ.]]՝ Repօblica Portuguesa), նախապէս նաեւ '''Փորթուկալիա'''<ref name="ՏՈՒՏ"/>, պետութիւն Հարաւային [[Եւրոպա]]յի մէջ: Փորտուկալը Եւրոպայի ամենէ արեւմտեան երկիրն է: Արեւմուտքէն եւ հարաւէն սահմանակից է [[Ատլանտեան Ովկիանոս|Ատլանտեան ովկիանոս]]<nowiki/>ին, հիւսիսէն եւ արեւելքէն [[Սպանիա|Սպանիոյ]] հետ: Մայրաքաղաքը [[Լիզպոն]]<nowiki/>ն է:
[[Պատկեր:Torre de Belem 1.JPG|մինի|275px|Պելեմի աշտարակաշտարակը]]
 
== Պատմութիւն ==
=== Հնագոյն Շրջան ===
Փորթուկալի տարածքը բնակեցուած էր հին քարի դարերէն: Պրոնզի դարուն Փորթուկալի հիւսիսային շրջանին մէջ զարգացած է մետաղամշակութիւնը: Ք․Ա․ 1-ին հազարամեակի 2-րդ կիսուն Փորթուկալի տարածքին բնակութիւն հաստատած են [[Կելտեր (արեւմտահայերէն)|կելտեր]]<nowiki/>ը, Ք․Ա․ 4-3-րդ դարերուն` լուզիդանները, որոնց հիմնական զբաղումը անասնապահութիւնն էր: Ք․Ա․ 2-րդ դարերու սկիզբը անոնք պայքար կը մղեն երկիր ներխուժած հռոմէացիներուն դէմ եւ միայն Ք․Ա․ 1-ին դարու վերջն երբՀռոմիներբ Հռոմին յաջողած է կոտրել լուզիդաններու դիմադրութիւնը եւ անոնց տարածքը դարձնել Լուզիդանիա-ՀռոմԼուզիդանիա՝ Հռոմի գաւառ: Հռոմէացիները տիրած են մինչեւ Ք․Ե․ 5-րդ դարու սկիզբը:
 
=== Արաբա-Սպանական Տիրապետութիւն ===
Տող 100 ⟶ 99՝
=== Փորթուկալի Անկախութիւն ===
 
Հենրիի որդի կոմս Աֆոնսզո էնրիկիշը մաւրերուն դէմ տարած խոշոր յաղթանակէն ([[1139]]) ետք իրեն հռչակած է թագաւոր: Փորթուկալի անկախութիւնը Լէոնը ճանչցած է [[1143]]-ին: 13-րդ դարու կիսուն Փորթուկալի տարածքը ամբողջովին ետ նուաճուած է մաւրերէն: 12-13-րդ դարերուն Փորթուկալի մէջ ձեւաւորուած են աւատական յարաբերութիւնները, գիւղացիութեան հիմնական մասը անձնական կախման մէջ ինկած է աւատներէն, բայց պահպանուած է աղգատաղքատ գիւղացիութեան զգալի խաւը: Շնորհիւ Փորթուկալի յարմար աշխարհագրական դիրքին, արագօրէն զարգացած են քաղաքները` [[Լիզպոն]] եւ այլն: 13-րդ դարուն ձեւաւորուած են քորթեզները: 14-15-րդ դարերուն Փորթուկալի թագաւորները վարած են պետական իշխանութեան կեդրոնացման քաղաքականութիւն, ճնշած խոշոր աւատներու խռովութիւնները, հենիլ ծառայող ազնուականութեան ու կաթողիկէ եկեղեցիին վրայ: Խուան 2-րդ թագաւորի ([[1481]]-[[1495]]) օրով յատկապէս դրսեւորուած է թագաւորական իշխանութեան ուժեղութիւնը․ ան սահմանափակած է խոշոր աւատներու իրաւասութիւնները, դաժանօրէն ճնշել [[1483]]-[[1484]]-ի աւատական խռովութիւնը:
[[Պատկեր:Sines06 edit1.jpg|ձախից|մինի|180px|Վաշքու տա Կամայի արձանը, որ 1498 թուականին բացայայտեցաւ դէպի [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]] տանող ծովային ուղին]]
=== Գաղութատիրական Ժամանակաշրջան ===
Տող 107 ⟶ 106՝
 
=== Փորթուկալի Տրոհում ===
XVI16<sup>րդ</sup> դ․դարու 2-րդ կէսէն սկսաւ տնտեսական անկումը: [[1581]]-ին [[Սպանիա]]ն նուաճեց Փորթուկալը: [[1640]]-ին [[Փորթուկալցիներփորթուկալցիներ]]ը ապստամբեցան, որուն հետեւանքով Փորթուկալը անջատուեցաւ [[Սպանիա]]յէն: Թագաւոր հռչակուեց Պրականսայի դուքսը` Խուան IV ([[1640]]-[[1656]]) անուամբ: [[1668]]-ին միայն [[Սպանիա]]ն ճանչցաւ Փորթուկալի անկախութիւնը: Սպանական ժառանգութեան ([[1701]]-[[1714]]) համար պատերազմի մէջ ներքաշուելով [[Անգլիա (արեւմտահայերէն)|Անգլիոյ]] եւ [[Հոլանտա]]յի կողմէն, Փորթուկալը փաստօրէն կախման մէջ ինկաւ [[Անգլիա (արեւմտահայերէն)|Անգլիա]]յէն: Տնտեսական եւ մշակութային որոշ վերելք նկատուեցաւ Խոզէ I-ի ([[1759]]-[[1777]]) օրով, երբ երկրին մէջ անցկացուեցան բարենորոգումներ, այսպէս կոչուած, լուսաւորեալ բացարձակապետութեան ոգով: [[Նափոլէոն]]եան պատերազմներու ժամանակ Փորթուկալը [[1807]]-ին գրաւեցին [[ֆրանսա]]կան զօրքերը: Թագաւորական ընտանիքն ու արքունիքը փախան [[Պրազիլ]]:▼
[[Պատկեր:Europe-south-west-kingdoms12th.png|մինի|աջից|280px|Փորթուկալն XII դարու ընթացքին.]]
▲XVI դ․ 2-րդ կէսէն սկսաւ տնտեսական անկումը: [[1581]]-ին [[Սպանիա]]ն նուաճեց Փորթուկալը: [[1640]]-ին [[Փորթուկալցիներ]]ը ապստամբեցան, որուն հետեւանքով Փորթուկալը անջատուեցաւ [[Սպանիա]]յէն: Թագաւոր հռչակուեց Պրականսայի դուքսը` Խուան IV ([[1640]]-[[1656]]) անուամբ: [[1668]]-ին միայն [[Սպանիա]]ն ճանչցաւ Փորթուկալի անկախութիւնը: Սպանական ժառանգութեան ([[1701]]-[[1714]]) համար պատերազմի մէջ ներքաշուելով [[Անգլիա (արեւմտահայերէն)|Անգլիոյ]] եւ [[Հոլանտա]]յի կողմէն, Փորթուկալը փաստօրէն կախման մէջ ինկաւ [[Անգլիա (արեւմտահայերէն)|Անգլիա]]յէն: Տնտեսական եւ մշակութային որոշ վերելք նկատուեցաւ Խոզէ I-ի ([[1759]]-[[1777]]) օրով, երբ երկրին մէջ անցկացուեցան բարենորոգումներ, այսպէս կոչուած, լուսաւորեալ բացարձակապետութեան ոգով: [[Նափոլէոն]]եան պատերազմներու ժամանակ Փորթուկալը [[1807]]-ին գրաւեցին [[ֆրանսա]]կան զօրքերը: Թագաւորական ընտանիքն ու արքունիքը փախան [[Պրազիլ]]:
 
=== Փորթուկալ պետութեան ստեղծում ===
[[1808]]-ին Փորթուկալցի ժողովուրդը ապստամբեցաւ [[ֆրանսա]]կան տիրապետութեան դէմ: [[1811]]-ին [[ֆրանսացիներ]]ը ստիպուած հեռացան երկրէն: [[1820]]-ին Փորթուկալի մէջ սկսաւ քաղքենիք յեղափոխութիւնը, որու հիմնական պահանջն էր [[Սահմանադրական Միապետութիւն|Սահմանադրական Միապետութեան]] հաստատումը: [[1822]]-ին ընդունուեցաւ բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանադրութիւնը, նոյն տարին [[Պրազիլ]]ը իրեն անկախ հռչակեց եւ անջատուեցաւ Փորթուկալէն: Սակայն քորթէզներու ընդունած առաջադիմական վերակազմումներու մասը չիրագործուեցաւ բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ պուրժուազիի երկչոտութեան պատճառով: [[1824]]-ին արքայազն Միկէլ Պրաքանսացիին շուրջը համախմբուած աւատակղերական տարրերը պետական յեղաշրջում կատարեցին, երկրին մէջ սկսեցաւ քաղաքացիական պատերազմ, որ աւարտուեցաւ սահմանադրականներու յաղթանակով: [[1834]]-ին Միկէլ Պրականսացին ստիպուած էր հրաժարիլ գահէն: Շուտով սահմանադրականներու ձախ թեւը հանդիսացաւ [[1822]]-ի բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանադրութիւնը վերականգնելու պահանջով: [[Լիզպոն]]ի մէջ բռնկեցաւ ապստամբութիւն մը, որ [[1836]]-ին վերածուեցաւ քաղքենիք յեղափոխութեան: Իշխանութեան գլուխ անցան ձախ սահմանադրականները կամ Սեպտեմբերականներըսեպտեմբերականները, որոնց [[1842]]-ին դուրս մղեցին աջ սահմանադրականները: Միաւորուելով կղերա-աւատական տարրերու հետ, աջ սահմանադրականները կազմեցին չարթիսթներու «քարթիշթա» պահպանողական կուսակցութիւնը: Չարթիսթներու պարագլուխ զօրաւար Քապրալը հաստատեց ռազմական իշխանութիւն: [[1846]]-[[1847]]-ի ժողովրդական ապստամբութիւնը ճնշուեցաւ բանակի օգնութեամբ: [[1851]]-ին խարթիսթներու ձախ թեւէն եւ Սեպտեմբերականներէնսեպտեմբերականներէն կազմուեցաւ «ռեճեներատուշ» («վերածնունդ») կուսակցութիւնը, որու ղեկավար Սալտանեան [[1851]]-[[1856]]-ին գլխաւորեց կառավարութիւնը, իրականացան շարք մը բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանափակ վերագործումներ, որոշ տնտեսական եւ նիւթական միջոցառումներ, կառուցուեցաւ առաջին երկաթուղին ([[1853]]): Դրամատիրութեան զարգացման ու աղքատներու քանակի աճին հետ Փորթուկալի մէջ առաջ եկաւ ընկերվարական շարժում․ [[1875]]-ին ստեղծուեցաւ ընկերվարական կուսակցութիւնը: Միաժամանակ զօրացաւ հանրապետական շարժումը, ստեղծուեցաւ հանրապետական կուսակցութիւնը: XX դ․ սկիզբը հանրապետական տրամադրութիւնները թափանցեցին բանակ եւ նաւատորմ: [[1910]]-ի քաղքենիք յեղափոխութիւնը վերացրեց միապետութիւնը: Փորթուկալը հռչակուեցաւ հանրապետութիւն: Սակայն պահպանուեցան կիսա-աւատական ուժեղ մնացուկներ եւ եկեղեցիի զօրեղութիւնը:
[[Պատկեր:View from the Alto da Sapinha.JPG|կենտրոն|720px]]
=== Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ եւ Յետպատերազմեան Շրջան ===
Փորթուկալը [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ (արեւմտահայերէն)|Համաշխարհային Առաջին Պատերազմին]]ին ([[1914]]-[[1918]]) մասնակցեցաւ Անթանթի կողմէ` [[1916]]-ին պատերազմ յայտարարելով Գերմանիիոյ դէմ: [[Հոկտեմբեր (արեւմտահայերէն)|Հոկտեմբերեան]] ընկերվարական մեծ յեղափոխութեան ազդեցութեամբ Փորթուկալի մէջ զօրացաւ յեղափոխական ու ռամկավարական շարժումը, [[1919]]-[[1920]]-ինի նկատուեցաւյեղափոխութիւնով գործադուլային շարժման վերելք: [[1921]]-ին ստեղծուեցաւ Փորթուկալի կոմկուսը:վերացուեցաւ Տնտեսականմիապետութիւնը եւ քաղաքականՓորտուկալը ճգնաժամիդարձաւ աճի պայմաններուն մէջ քաղքենա-կալուածատիրական յետադիմութիւնը [[1926]]-ին երկրին մէջ հաստատեց դիկտադորութիւն` խօրաւար Գարմոնայի գլխաւորութեամբհանրապետութիւն: [[1932]]-ին կառավարութիւնըիշխանութիւնն անցաւ գլխաւորեցվարչապետ Ա․Անթոնիու Տի ՕլիւերաՕլիւէյրա ՍաչազարըՍալազարին, ով յենուելով կալուածատէրերու, նիւթական սակաւապետութեան եւ եկեղեցական վերնախաւի վրայ ֆաշիստականացուց երկիրը, արգիլուեցան բոլոր կուսակցութիւնները: Սպանացի ժողովուրդի ազգային յեղափոխական պատերազմի ([[1936]]-[[1939]]) ժամանակ Փորթուկալը կ'աջակէրաջակցէր Սպանացի ֆաշիստներուն եւ իտալա-գերմանական ինթերուենթներուն:<br />▼
[[Պատկեր:Portuguese empire 1800.png|մինի|աջից|280px|Փորթուկալական Կայսրութիւնը 1800 թուականին]]
1974-ի Ապրիլ 25-ի զինուած ապստամբութիւնով տապալուացաւ ամբողջատիրական կառավարութիւնը («Մեխակներու յեղափոխութիւն»), թոյլատրուեցին քաղաքական կուսակցութիւններու գործունէութիւնը: Անկախութիւն ստացան Փորթուկալի ափրիկեան անղկին գաղութները: 1976-ի Ապրիլին ընդուուեցաւ նոր սահմանադրութիւնը:
▲Փորթուկալը [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ]]ին ([[1914]]-[[1918]]) մասնակցեցաւ Անթանթի կողմէ` [[1916]]-ին պատերազմ յայտարարելով Գերմանիիոյ դէմ: [[Հոկտեմբեր (արեւմտահայերէն)|Հոկտեմբերեան]] ընկերվարական մեծ յեղափոխութեան ազդեցութեամբ Փորթուկալի մէջ զօրացաւ յեղափոխական ու ռամկավարական շարժումը, [[1919]]-[[1920]]-ին նկատուեցաւ գործադուլային շարժման վերելք: [[1921]]-ին ստեղծուեցաւ Փորթուկալի կոմկուսը: Տնտեսական եւ քաղաքական ճգնաժամի աճի պայմաններուն մէջ քաղքենա-կալուածատիրական յետադիմութիւնը [[1926]]-ին երկրին մէջ հաստատեց դիկտադորութիւն` խօրաւար Գարմոնայի գլխաւորութեամբ: [[1932]]-ին կառավարութիւնը գլխաւորեց Ա․ Տի Օլիւերա Սաչազարը, ով յենուելով կալուածատէրերու, նիւթական սակաւապետութեան եւ եկեղեցական վերնախաւի վրայ ֆաշիստականացուց երկիրը, արգիլուեցան բոլոր կուսակցութիւնները: Սպանացի ժողովուրդի ազգային յեղափոխական պատերազմի ([[1936]]-[[1939]]) ժամանակ Փորթուկալը կ'աջակէր Սպանացի ֆաշիստներուն եւ իտալա-գերմանական ինթերուենթներուն:
=== Կենդանական Աշխարհ ===▼
 
▲=== Կենդանական Աշխարհ ===
[[Միջերկրական Ծով (արեւմտահայերէն)|Միջերկրածովեան]] տեսակի է, Միջին [[Եւրոպա]]յին յատուկ տեսակներու լայն տարածմամբ ([[գայլ]], [[աղուէս]], [[կզաքիս]] եւ այլն) եւ [[Ափրիկէ|հիւսիս-ափրիկեան]] ֆաունայի ներկայացուցիչներով ([[ալճերիա]]կան ոզնի, [[Սպանիա|սպանական]] նապաստակ)։ Շատ են կրծողները, չղջիկները, թռչուններն ու սողունները։ Ջուրերը հարուստ են [[ձուկեր]]ով։
 
Տող 247 ⟶ 244՝
Estadio de Leiria.jpg
Aveiro March 2012-13.jpg
AzentasAzenhas do Mar - Portugal (8466951798).jpg
</gallery>
{{ՎՊԵԱ|Portugal}}
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Փորթուկալ» էջէն