«Փորթուկալ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Փորթուկալի տարածքը բնակեցուած էր հին քարի դարերէն։ Պրոնզէ դարուն Փորթուկալի հիւսիսային շրջանին մէջ զարգացած է մետաղամշակութիւնը։ Ք․Ա․ 1-ինԱ. հազարամեակի Բ. կիսուն, Փորթուկալի տարածքին բնակութիւն հաստատած են [[Կելտեր (արեւմտահայերէն)|կելտեր]]ը, Ք․Ա․ Դ.- Գ. դարերուն՝ լուզիտանները, որոնց հիմնական զբաղումը անասնապահութիւնն էր։ Ք․Ա․ 2-րդԲ. դարերու սկիզբը անոնք պայքար կը մղեն երկիր ներխուժած հռոմէացիներուն դէմ եւ միայն Ք․Ա․ Ա.-ին դարու վերջը երբ Հռոմ յաջողած է կոտրել լուզիտաններու դիմադրութիւնը եւ անոնց տարածքը դարձնել Լուզիտանիա՝ Հռոմի գաւառ։ Հռոմէացիները տիրած են մինչեւ Ք․Ե․ Ե. դարու սկիզբը։

[[713]]-[[718]]-ին Փորթուկալը նուաճած են [[Արաբներ (արեւմտահայերէն)|արաբներ]]ն ու [[Բերբերներ (արեւմտահայերէն)|պերպերներ]]ը եւ [[756]]-էն ետք անիկա դարձած է Գորտովայի էմիրութեան ([[929]]-էն խալիֆայութեան) մէկ մասը։ [[Ռեգոնգիսդա|Ռեգոնգիստա]]յի ընթացքին Ժա.- Ժբ. դարերու սկիզբինսկիզբը Փորթուկալի ազատագրուած հողերը մտած են Սպանական Լեւոնի թագաւորութեան կազմին մէջ։ Լեւոնի արեւմտեան սահմանները ամրացնելու նպատակով թագաւոր Ալֆոնզ Դ. ստեղծած է յատուկ կոմսութիւն եւ շնորհած իր փեսայ Հենրի Պուրկունտացիին, զոր անուանուած է Փորթուկալական կոմս։

Հենրիի որդի կոմս Աֆոնսզո էնրիկիշը մաւրերուն դէմ տարած խոշոր յաղթանակէն ([[1139]]) ետք իրեն հռչակած է թագաւոր։ Փորթուկալի անկախութիւնը Լէոնը ճանչցած է [[1143]]-ին։ 13-րդ դարու կիսուն Փորթուկալի տարածքը ամբողջովին ետ նուաճուած է մաւրերէն։ 12-13-րդ դարերուն Փորթուկալի մէջ ձեւաւորուած են աւատական յարաբերութիւնները, գիւղացիութեան հիմնական մասը անձնական կախման մէջ ինկած է աւատներէն, բայց պահպանուած է աղքատ գիւղացիութեան զգալի խաւը։ Շնորհիւ Փորթուկալի յարմար աշխարհագրական դիրքին, արագօրէն զարգացած են քաղաքները՝ [[Լիզպոն]] եւ այլն։ 13-րդԺգ. դարուն ձեւաւորուած են քորթեզները։քորթէզները։Ժդ. 14-15-րդԺե. դարերուն Փորթուկալի թագաւորները վարած են պետական իշխանութեան կեդրոնացման քաղաքականութիւն, ճնշած խոշոր աւատներու խռովութիւնները, հենիլյենիլ ծառայող ազնուականութեան ու կաթողիկէ եկեղեցիինեկեղեցւոյ վրայ։ Խուան 2-րդԲ. թագաւորի ([[1481]]-[[1495]]) օրով յատկապէս դրսեւորուած է թագաւորական իշխանութեան ուժեղութիւնը․ ան սահմանափակած է խոշոր աւատներու իրաւասութիւնները, դաժանօրէն ճնշել [[1483]]-[[1484]]-ի աւատական խռովութիւնը։

[[Պատկեր:Sines06 edit1.jpg|ձախից|մինի|180px|Վաշքու տա Կամայի արձանը, որ 1498-ին թուականինկը բացայայտեցաւբացայայտուի դէպի [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]] տանող ծովային ուղին]]

Բացարձակապետութեան ամրապնդման հետ կապուած է արտաքին զաւթումներուգրաւումներու քաղաքականութիւնը։ Ծովային առաջին արշաւանքներու կազմակերպիչն էր արքայազն Հենրի Ծովագնացը։ [[Փորթուկալացիներ]]ը զաւթեցինկը գրաւեն Փորթու Սանթու ([[1419]]), [[Մատէյրա]] ([[1420]]) կղզիները, Ազօրեան շարք մը կղզիներ ([[1432]]), յենակէտեր ստեղծեցին [[Ափրիկէ]]յի արեւմտեան ծովափին։ [[Վասքօ Տա Կամա]]յի կողմէ [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]] տանող ծովային ուղույայտնագործումըուղիի յայտնագործումը ([[1498]]) սկզբնաւորեցկը սկսի [[Փորթուկալցիներ]]ու նուաճումները [[Արեւելեան Ափրիկէ]]յի մէջ, [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]]ի մէջ եւ [[Հարաւ-Արեւելեան Ասիա|Հարաւ-Արեւելեան Ասիոյ]] մէջ։ 16-րդԺզ. դարու 40-ական թուականներուն նուաճուեցաւկը նուաճուի [[Պրազիլ]]ը: ԱռաւելՓորթուկալը իր հզօրութեան Փորթուկալնգագաթնակէտին հասածկը էհասնի Մանուէլ Ա. թագաւորի ([[1495]]-[[1521]]) օրով (զաւթուեցանկը գրաւուին Մոզամպիքը, Կոան եւ Տիուն (Հնդկաստանի մէջ), Մալաքքան, Օրմուզը, Մալայ Արքիբէլայոնը եւ քանի մը կղզիներ)։ Հեռաւոր Արեւելեան ամբողջ առեւտուրնառեւտուրը անցաւկ'անցնի [[Փորթուկալցիներ]]ուն ձեռքը։ Գաղութներու կողոպուտէն ստացուած եկամուտի մեծ մասը բաժին կ'իյնարիյնայ աւատական եւ եկեղեցական վերնախաւին։ Հսկայական հարստութեան մուտքը տնտեսական վերելք ապահովեցկ'ապահովէ Փորթուկալին։

16Ժզ.^րդ դարու 2-րդԲ. կէսէն սկսաւկը սկսի տնտեսական անկումը։ [[1581]]-ին [[Սպանիա]]ն նուաճեցկը նուաճէ Փորթուկալը։ [[1640]]-ին [[փորթուկալցիներ]]ը ապստամբեցանկ'ապստամբին, որունորու հետեւանքով Փորթուկալը անջատուեցաւկ'անջատուի [[Սպանիա]]յէն: Թագաւոր հռչակուեցկը հռչակուի Պրականսայի դուքսը՝ Խուան IVԶ.անունով ([[1640]]-[[1656]]) անուամբ։։ [[1668]]-ին միայն [[Սպանիա]]ն ճանչցաւկը ճանչնայ Փորթուկալի անկախութիւնը։ Սպանական ժառանգութեան ([[1701 թուական|1701]]-[[1714 թուական|1714]]) համար պատերազմի մէջ ներքաշուելով [[Անգլիա (արեւմտահայերէն)|Անգլիոյ]] եւ [[Հոլանտա]]յի կողմէնկողմէ, ՓորթուկալըՓորթուկալ փաստօրէն կախման մէջ ինկաւկ'իյնայ [[Անգլիա (արեւմտահայերէն)|Անգլիա]]յէն: Տնտեսական եւ մշակութային որոշ վերելք նկատուեցաւկը Խոզէնկատուի IԽոսէ Ա.-ի ([[1759 թուական|1759]]-[[1777 թուական|1777]]) օրով, երբ երկրին մէջ անցկացուեցան բարենորոգումներ տեղի կ'ունենան, այսպէս կոչուած, լուսաւորեալ բացարձակապետութեան ոգով։ոգիով։ [[Նափոլէոն]]եան պատերազմներու ժամանակ Փորթուկալըատեն [[1807 թուական|1807]]-ին գրաւեցինՓորթուկալը կը գրաւեն [[ֆրանսա]]կան զօրքերը։ Թագաւորական ընտանիքն ու արքունիքը փախանկը փախչին [[Պրազիլ]]:

[[1808 թուական|1808]]-ին Փորթուկալցի ժողովուրդը ապստամբեցաւկ'ապստամբի [[ֆրանսա]]կան տիրապետութեան դէմ։ [[1811 թուական|1811]]-ին [[ֆրանսացիներ]]ը ստիպուած հեռացանկը երկրէն։հեռանան երկիրէն։ [[1820 թուական|1820]]-ին Փորթուկալի մէջ սկսաւկը սկսի քաղքենիք յեղափոխութիւնը, որու հիմնական պահանջն էր [[Սահմանադրական Միապետութիւն|Սահմանադրական Միապետութեան]] հաստատումը։ [[1822 թուական|1822]]-ին ընդունուեցաւկ'ընդունուի բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանադրութիւնը, նոյն տարին [[Պրազիլ]]ը իրենինքզինք անկախ հռչակեցկը հռչակէ եւ անջատուեցաւկ'անջատուի Փորթուկալէն։ Սակայն քորթէզներու ընդունած առաջադիմականյառաջադիմական վերակազմումներու մասը չիրագործուեցաւչ'իրագործուիր բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ պուրժուազիի երկչոտութեան պատճառով։ [[1824 թուական|1824]]-ին արքայազն Միկէլ Պրաքանսացիին շուրջը համախմբուած աւատակղերական տարրերը պետական յեղաշրջում կատարեցինկը կատարեն, երկրին մէջ սկսեցաւկը սկսի քաղաքացիական պատերազմ, որ աւարտուեցաւկ'աւարտի սահմանադրականներու յաղթանակով։ [[1834 թուական|1834]]-ին Միկէլ Պրականսացին ստիպուածկը էրստիպուի հրաժարիլ գահէն։ Շուտով սահմանադրականներու ձախ թեւը հանդիսացաւկը հանդիսանայ [[1822 թուական|1822]]-ի բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանադրութիւնը վերականգնելու պահանջով։ [[Լիզպոն]]ի մէջ բռնկեցաւկը բռնկի ապստամբութիւն մը, որ [[1836 թուական|1836]]-ին վերածուեցաւկը վերածուի քաղքենիք յեղափոխութեան։ Իշխանութեան գլուխ անցանկ'անցնին ձախ սահմանադրականները կամ սեպտեմբերականները, որոնց [[1842 թուական|1842]]-ին դուրս մղեցինկը մղեն աջ սահմանադրականները։ Միաւորուելով կղերա-աւատական տարրերու հետ, աջ սահմանադրականները կազմեցինկը կազմեն չարթիսթներու «քարթիշթա» պահպանողական կուսակցութիւնը։ Չարթիսթներու պարագլուխպարագլուխ՝ զօրաւարզօրավար Քապրալը հաստատեցկը հաստատէ ռազմական իշխանութիւն։ [[1846 թուական|1846]]-[[1847 թուական|1847]]-ի ժողովրդական ապստամբութիւնը ճնշուեցաւկը ճնշուի բանակի օգնութեամբ։ [[1851 թուական|1851]]-ին խարթիսթներու ձախ թեւէն եւ սեպտեմբերականներէն կազմուեցաւկը կազմուի «ռեճեներատուշ» («վերածնունդ») կուսակցութիւնը, որու ղեկավար Սալտանեան [[1851 թուական|1851]]-[[1856 թուական|1856]]-ին գլխաւորեցկը գլխաւորէ կառավարութիւնը, իրականացանկ'իրականանան շարք մը բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանափակ վերագործումներ, որոշ տնտեսական եւ նիւթական միջոցառումներ, կառուցուեցաւկը կառուցուի առաջին երկաթուղին ([[1853 թուական|1853]])։ Դրամատիրութեան զարգացման ու աղքատներու քանակի աճին հետ Փորթուկալի մէջ առաջկը եկաւյառաջանայ ընկերվարական շարժում․ մը [[1875 թուական|1875]]-ին ստեղծուեցաւկը ստեղծուի ընկերվարական կուսակցութիւնը։ Միաժամանակ զօրացաւկը զօրանայ հանրապետական շարժումը, ստեղծուեցաւկը ստեղծուի հանրապետական կուսակցութիւնը։ XXԻ. դ․դարու․ սկիզբը հանրապետական տրամադրութիւնները թափանցեցինկը թափանցեն բանակ եւ նաւատորմ։ [[1910 թուական|1910]]-ի քաղքենիք յեղափոխութիւնը վերացրեցկը վերցնէ միապետութիւնը։ ՓորթուկալըՓորթուկալ հռչակուեցաւհանրապետութիւն հանրապետութիւն։կը հռչակուի։ Սակայն պահպանուեցանկը պահպանուին կիսա-աւատական ուժեղ մնացուկներ եւ եկեղեցիիեկեղեցւոյ զօրեղութիւնը։

Փորթուկալը [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ (արեւմտահայերէն)|Համաշխարհային Առաջին Պատերազմին]] ([[1914 թուական|1914]]-[[1918 թուական|1918]]) մասնակցեցաւկը մասնակցի Անթանթի կողմէ՝ [[1916 թուական|1916]]-ին պատերազմ յայտարարելով [[Գերմանիա (արեւմտահայերէն)|Գերմանիոյ]]։ 1920-ի յեղափոխութիւնովյեղափոխութեամբ վերացուեցաւկը վերցուի միապետութիւնը եւ ՓորթուկալըՓորթուկալ կը դարձաւդառնայ հանրապետութիւն։ [[1932 թուական|1932]]-ին իշխանութիւննիշխանութիւնը անցաւկ'անցնի վարչապետ Անթոնիու Տի Օլիւէյրա Սալազարին, ովոր յենուելովյենելով կալուածատէրերու, նիւթական սակաւապետութեան եւ եկեղեցական վերնախաւի վրայ ֆաշիստականացուց երկիրը, արգիլուեցան բոլոր կուսակցութիւնները։ Սպանացի ժողովուրդի ազգային յեղափոխական պատերազմի ([[1936 թուական|1936]]-[[1939 թուական|1939]]) ժամանակ Փորթուկալը կ'աջակցէր Սպանացի ֆաշիստներուն եւ իտալա-գերմանական ինթերուենթներուն։<br />

1974-ի Ապրիլ 25-ի զինուած ապստամբութիւնով տապալուացաւ ամբողջատիրական կառավարութիւնը («Մեխակներու յեղափոխութիւն»), թոյլատրուեցին քաղաքական կուսակցութիւններու գործունէութիւնը։ Անկախութիւն ստացան Փորթուկալի ափրիկեան անղկին գաղութները։ 1976-ի Ապրիլին ընդուուեցաւ նոր սահմանադրութիւնը։