Տելֆի

Տելֆի Delphi (/ˈdɛlfaɪ, ˈdɛlfi/, Δελφοί [ðelˈfi]), Կը գտնուի Ֆոքիտա (Φωκίς), Փարնասոս լերան (Mount Parnassus Παρνασσός) լանջին։ Հին յունական քաղաք յայտնի իր պատգամախօսարանով եւ Ափոլոնի տաճարով (հին յունարէն՝ Ἀπόλλων) կամ Ֆիվոս (հին յունարէն՝ Φοῖβος, «լուսափայլ»)։ Աշխարհագրական դիրքը ճանապարհներու խաչաձեւման վրայ եւ ուխտաւորներու մշտական հոսքը, Տելֆին կը վերածեն պաշտամունքի, արհեստներու, առեւտուրի եւ տնտեսական կեդրոնի։ Համաշխարհային Ժառանգութեան Յուշարձան (Եունեսքօ) է:

Թատրոնը

Տելֆիի տաճարը

Ափոլլոնի տաճարը

Հոմերոսի ժամանակաշրջանին կը նշուի Փիթօ (Πυθώ) անունով։ Տելֆիի հնագոյն տաճարը կառուցուած է Ք.Ա. 9–րդ դարուն։ Ըստ առասպելին, ինքը՝ Ափոլլոն ընտրեր է Տելֆին իբրեւ իր սրբավայրը, երբ այնտեղ սպաներ է (Python (Greek: Πύθων; gen. Πύθωνος)) Փիթոն վիշապին։

Ափոլլոնի ցանկութեամբ առասպելական ճարտարապետներ Թրոփոնիոսն ու Աղամետեսը (Agamedes /ˌæɡəˈmiːdiːz/ (Ancient Greek: Ἀγαμήδης, Agamēdēs) (յուն․՝ Ἀγαμήδης, «շատ իմաստուն») նախագծեր են տաճարը։
Շուտով Տելֆիի մէջ կը կուտակուի մեծ հարստութիւն։ Տաճարի նշանակութիւնը առաւել եւս կը մեծնայ (Colonization) գաղթարարութեան ժամանակ։ Յունական ոչ մէկ գաղութ չէր հաստատուեր առանց Տելֆիի պատգամատան խորհուրդի եւ վաւերացման։ Տելֆիի տաճարի եւ անոր քուրմերու ազդեցութիւնը տարածուեր էր Յունաստանի սահմաններէն դուրս։

Տելֆիի հին տաճարը կ'այրի, Ք.Ա. 5–րդ դարուն, բայց այն կը վերականգնուի առաւել մեծ շքեղութեամբ։ Հետագային Տելֆիի տաճարը բազմիցս կողոպտուեր է պատերազմներու եւ հասարակական ցնցումներու ժամանակ եւ վերջնականապես կործանուեր ու փակուեր է Թէոտոսիոս 1 կայսեր օրոք մօտ 390-ին։

Ի․ դարու սահմանագծին հնագիտական պեղումները Տելֆիի մէջ բացին տաճարի, թատրոնի, ձիարշաւանքի, ընծայաբերուած յուշարձաններու մնացորդներ, մեծ թուով արձանագրութիւններ եւ նպաստեցին վերականգնելու Տելֆիի սրբավայրի ընդհանուր տեսքը։

Պարսպապատ սրբազան վայրի կեդրոնին, բարձր հողահարթակի վրայ կանգնած եղեր է տորիական ոճով կառուցուած Ափոլլոնի տաճարը։ Մուտքի դարպասներէն դէպի տաճար կը տանէր սալարկուած ճանապարհը։ Արեւելեան ժայռոտ պարիսպի ստորոտին գտնուող (Castalian spring) (Graece: Κασταλίη[2], Neograece: Κασταλία πηγή) vel simpliciter Castalia (-ae)) Քասթալիա աղբիւրի սրբազան ջուրը կը լեցուէր քարէ որմնախորշը, ուր ուխտաւորները կը լուացուէին։ Սրբազան կը համարուէր նաեւ միւս աղբիւրը՝ Քասոթիոսը։ Հարաւային կողմի լեռնալանջին, աստիճաններով տեղադրուած եղեր են մեծ թուով գանձարաններ, մեծաթիւ արձաններ եւ յուշարձաններ կանգնած եղեր են ճանապարհի երկու կողմը։ Տաճարի մուտքի առաջ կանգնած եղեր է Ափոլլոնի արձանը։
Այլ սրբութիւններու միջեւ կը գտնուէր կիսաբոլոր քարը՝ օմֆալոսը (omphalos is a religious stone artifact, or baetylus. In Ancient Greek, the word ὀμφᾰλός (omphalós) means "navel"), որ կը համարուէր երկրի պորտը։ Տաճարի խորհրդաւոր մասին մէջ կը գտնուէր պատգամատունը։

Հնագիտական պեղումներ

Ի․ դարու հնագիտական պեղումները Տելֆիի մէջ կը յայտնաբերեն տաճարը, թատրոնը, ձիարշաւանքի մարզարանը, ընծայաբերուած յուշարձաններու մնացորդներ, մեծ թուով արձանագրութիւններ որոնք կը նպաստեն վերականգնելու Տելֆիի սրբավայրի ընդհանուր տեսքը։

Կրօնական վայրի նկարագրութիւն

Տելֆի․ Մարզարանը

Պարսպապատ սրբազան վայրի կեդրոնին, բարձր հողահարթակի վրայ կանգնած եղած է տորիական ոճով կառուցուած Ափոլլոնի տաճարը։ Մուտքի դարպասներէն դէպի տաճար կը տանի սալարկուած ճանապարհը։ Արեւելեան ժայռոտ պարիսպի ստորոտին գտնուող Քասթալիա աղբիւրին (Κασταλία πηγή Castalian spring) սրբազան ջուրը կը լեցնէր քարէ որմնախորշը, ուր ուխտաւորները կը լուացուէին։ Սրբազան կը համարուէր նաեւ միւս աղբիւրը՝ Քասոթիոսը։

Հարաւային կողմի լեռնալանջին, աստիճաններով տեղադրուած եղած են մեծ թիւով գանձարաններ, մեծաթիւ արձաններ եւ ճանապարհի երկու կողմը յուշարձաններով եզերուած էր։

Տաճարի մուտքին կը կանգնէր Ափոլլոնի արձանը։

Այլ սրբութիւններու միջեւ կը գտնուէր կիսաբոլոր քարը՝ օմֆալոսը (երկրի պորտը)։ Տաճարի խորհրդաւոր մասին մէջ կը գտնուէր պատգամատունը։

Տէլֆիի պատգամախօսը

Պատգամախօսը ոչ ոք կրնար մուտք գործել, բացի գուշակ քրմուհիէն՝ Փիթիայէն։ Փիթիան Քասթալիա սրբազան վտակի ջուրէն կը խմէր, սրբազան դափնիի տերեւ կը ծամէր եւ կը նստէր ժայռի ծերպին դրուած ոսկէ եռոտանիի վրայ։ Հին հեղինակները կը բացատրեն, թէ եռոտանիի վրայ նստած փիթիայի յափշտակութեան մէջ իյնալը ժայռի ծերպէն բարձրացող թունաւոր շոգին շնչելու հետեւանքն է։ Փիթիայի բարձրաձայն արտասանած բառերը քուրմերը կը մեկնաբանէին իբրեւ պատգամ Χρησμός։ Քուրմերու պատասխանը գիտակցաբար ոչ յստակ կամ երկիմաստ կը տրուէր, որպէսզի հնարաւոր ըլլար այն մեկնաբանել զանազան ձեւերով։

Փիթիական խաղեր

Փիթիական խաղերը՝ համահելլէնական տօներ էին ի յիշատակ Փիթոնին դէմ Ափոլլոնի տարած յաղթանակին։ Այդ խաղերը տեղի կ'ունենային 4 տարին անգամ մը, նախ իբրեւ բանաստեղծներու եւ երաժիշտներու մրցում, իսկ Ք.ա. 586-էն ետք, կ՛ընդգրկէ բոլոր տեսակի մրցումները։ Փիթիական վերջին խաղերը տեղի կ՛ունեցան 394։

Աղբիւրներ

Դիցաբանական բառարան, Երեւան, 1985, էջ 236

Արտաքին յղումներ

1. Փիթիական խաղեր(յունարէն)