Օրբելի Եղբայրներ
Օրբելի եղբայրները աշխարհահռչակ եւ ականաւոր հայ գիտնականներ են, որոնք մեծ աւանդ ունին գիտութեան շարք մը ոլորտներու զարգացման գործին։ Օրբելի եղբայրներու (Սիւնեաց Օրբելեաններու) տոհմը հին հայկական իշխանական ծագում ունի։ Այն սէրում է Մամիկոնեաններէն, Զաքարեաններէն։ 13-15-րդ դարերուն Սիւնիքը անցած է Օրբելեաններու տոհմի տիրակալութեան տակ։ Տոհմի գերեզմանատունը կը գտնուի Նորաւանքին մէջ, որտեղ թաղուած է տոհմի պատմաբան Ստեփանոս Օրբելեանը։ Համաձայն անոր՝ Օրբել անունը կը ծագի Վրաստանի Օրբետ գիւղի մօտ գտնուող համանուն ամրոցի անունէն։ Օրբելի եղբայրներու հայրական պապը՝ Յովսէփ Հովակիմ Օրբելին (1810-1891), ուսանած է Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանը, որ աւարտելէ ետք անցած է հոգեւոր ծառայութեան։ Ան մահացած է 1891 թ., թաղուած է Թիֆլիսի Խոջիւանքի հայկական եկեղեցիի բակը։ Յովսէփ Հ. Օրբելին հինգ երեխայ ունեցած է՝ երեք որդի եւ երկու դուստր։ Ան, բարձր գնահատելով կրթութեան եւ գիտութեան դերը անհատի կեանքին մէջ, երեք որդիներուն հիմնաւոր կրթութեան տուած։ Անոր երկու որդիները՝ Դաւիթը եւ Համազասպը, աւարտած են Խարկովի համալսարանի բժշկական բաժինը։ Դաւիթ Օրբելին հոգեբոյժ-ջղախտաբան էր, Համազասպը՝ Թիֆլիսի մէջ յայտնի բժիշկ-ատամնաբոյժ։
Ռուբէն Օրբելի Լեւոն Օրբելի Յովսեփ Օրբելի
Ծնողներ Խմբագրել
Աբգար Յովսեփ Օրբելին Օրբելի եղբայրներու հայրը, (1849-1912), Յովսեփ Հ. Օրբելու աւագ որդին է, ծնած է Ռուսական կայսրութեան հարաւային շրջաններու իշխանական տոհմին մէջ։ Ա. Օրբելին աւարտած է Սանկտ Պետերպուրկի կայսերական համալսարանի իրաւաբանական բաժինը։ Ան, ուսումը աւարտելէն ետք, հօր պահանջով վերադարձած է հայրենիք եւ, իբրեւ հաշտարար դատաւոր, պաշտօնաւարած է Արաքսի Նախիջեւան քաղաքին մէջ, Նոր Բայազետ, ապա՝ Քութայիս։ Յետագային, Թիֆլիս տեղփոխուելէ ետք, աշխատած է որպէս դատախազի օգնական, այնուհետեւ զբաղուած է մասնաւոր փաստաբանական գործունէութեամբ։
Վարովառայ Մովսէս Արղութեան-Երկայնաբազուկի՝ Օրբելի եղբայրներու մայրը, (1857-1937), նոյնպէս իշխանական ծագում ունի։ Երկայնաբազուկները կը սեռէին Զաքարեաններէն։ Երկայնաբազուկ՝ Մխագրձելի, մականունը տուած է վրաց թագաւոր Գէորգ 3-րդը ամիրսպասալար Սարգիս Զաքարեանին, որու հետնորդները, 13-րդ դարու վերջաւորութեան, Մոնկմէջ ոլիայի հանդէս գալով որպէս վասալներ, անուանուած են «Արգուտ» կամ «Արգուն», որ կը նշանակէ «պաշտպան, հենարան, թիկունք», եւ կը նոյնացուի վրացական «Մխագրձելի»` «Երկայնաբազուկ» անուան հետ։ Ահա այսպէս, Զաքարեաններու հետնորդները կը սկսին կոչուիլ Արղութեան-Երկայնաբազուկներ։ Վ. Արղութեան-Երկայնաբազուկը կրթուած կին էր, հիանալի կը տիրապետէր չորս լեզուներ, կը հետեւէր երեխաներու դաստիարակութեան եւ ուսման։ Օրբելի եղբայրները, իրենց ուսումնառութեան ողջ ընթացքին, մշտապէս նամակագրական կապ պահպանած են իրենց մօր հետ, ով արտակարգ հոգատար էր զաւակներու նկատմամբ, բայց եւ թոյլ չէր տար աւելորդ չարաճճիութիւն։ Ան, Ա. Օրբելի մահէն ետք, կը սկսի դասաւանդել ֆրանսէրէն եւ միաժամանակ զբաղուիլ հասարակական գործունէութեամբ։ Վ. Արղութեան-Երկայնաբազուկը թաղուած է Թիֆլիսի Խոջիւանքի հայկական եկեղեցիի բակը։
Ռուբէն Խմբագրել
Ռուբէն Օրբելին ծնած է 1880 թ. Փետրուար 26-ին Նախիջեւան։ Հայ հնագէտ է, կը հանդիսանայ ստորջրեայ հնագիտութեան հիմնադիրը ՍՍՀՄ-ի մէջ։ Լեւոն եւ Յովսէփ Օրբելիներու աւագ եղբայրն է։ Ան նախնական կրթութիւնը ստացած է Քութայիս, ապա՝ Թիֆլիսի III դասական գիմնազիան։ 1903 թ.-ին աւարտած է Սանկտ Պետերպուրկի համալսարանի իրաւաբանական բաժինը, որմէ ետք դասախօսած է նոյն համալսարանին մէջ։ 1906 թ.-ից հանդիսացած է քաղաքացիական իրաւունքի մագիստրոս։ Տեսական դասընթացքներ ունեցած է Պեռլինի եւ Ենայի համալսարաններուն մէջ, ստացած է Ենայի համալսարանի իրաւունքի դոկտորի գիտական աստիճան։ Ռուբէն Օրբելին տիրապետած է 12 օտար լեզուի (ռուսէրէն, վրացերէն, հայերէն, լատիներէն, յունարէն, անգլերէն, ֆրանսէրէն, գերմաներէն, սպաներէն, շուեդերէն, իտալերէն, հին իտալերէն)։ 1918 թ.-էն մանկավարժական աշխատանք կատարած է Տամբովի համալսարանին մէջ։ 1943 թ.-էն ղեկավարած է ՍՍՀՄ ծովերուն եւ գետերուն ստորջրեայ աշխատանքներու յատուկ նշանակման կարմրադրօշ արշաւախումբը՝ ԷՊՐՕՆ (ռուս.՝ ЭПРОН-экспедиция подводных работ особого назначения)։ Ան հաստատած է, որ Լէօնարտօ Տա Վինչին եղած է ջրասուզական գործի խոշոր գիտակ, անոր վերագրած ստորջրեայ իջեցումներու համար նախատեսուած կազային շնչառական սարքի գիւտը։ Ռ. Օրբելին իր աշխատանքներուն գիտականօրէն հաւաստած է, որ Լէօնարտօ Տա Վինչին եղած է Հայաստանին եւ, ի թիւս իրեն մատչելի աշխարհագրական տարածքի ծովերու ու գետերու, իր ձեռագրերուն մէջ յիշատակած է Հայաստանի գետրը։ Ան ճշգրտած է ջրասուզական զանգի յայտնագործման տարեթիւը։ Անոր ղեկավարած արշաւախումբը յայտնաբերած է ստորջրեայ յունական քաղաքի մնացորդներ Ղրիմի, հնադարեան նաւահանգստային կառոյցներ՝ Օլուիայի, Խերսոնէսի մէջ եւ այլուր։ 1939 թ.-ին արշաւախումբը Պուգ գէտէն անվնաս հանած է մօտ 2500 տարի առաջ սուզուած միափայտ սկիւթական նաւակ, որ այժմ ցուցադրուած է Սանկտ Պետերպուրկի ռազմածովային թանգարանին մէջ։ Ան առաջարկած է հնագոյն իրերը ջուրէն հանելու եւ պահպանելու մեթոտներ, տուած է ստորջրեայ կառոյցները պաշտպանելու նպատակով ծովափերը ամրացնելու գաղափարը։ Ռ. Օրբելին գիտական շրջանառութեան հասցուցած է «ստորջրեայ հնագիտութիւն» եզրոյթը (յետագային առաջարկած է «հիտրոհնագիտութիւն» ձեւը)։ Ան հեղինակ է իրաւաբանական շարք մը աշխատութիւններու, գերմաներէնէն ռուսէրէն թարգմանած է Օ. Պարի, ֆրանսերէնէն՝ Ա. Միշէլի գործերը։ Ռ. Օրբելին մահացած է 1943 թ. Մայիս 09-ին Մոսկուայի մէջ։
Լեւոն Խմբագրել
Լեւոն Օրբելին ծնած է 1882 թ. Յուլիս 06-ին Ծաղկաձորի մէջ (նախկին՝ Դարաչիչակ)։ Հայ ֆիզիոլոգ է, էվոլիւցիոն ֆիզիոլոգիայի ուսմունքի ստեղծողներէն կը հանդիսանայ։ Ան միաժամանակ հանդիսացած է ՍՍՀՄ ԳԱ (1935), ՀՍՍՀ ԳԱ (1943), ՍՍՀՄ ԲԳԱ (1944) ակադեմիկոս, ՌՍՖՍՀ գիտութեան վաստակաւոր գործիչ (1934), սոցիալիստական աշխատանքի հերոս (1945), բժշկական ծառայութեան կեներալ-գնդապետ։ Ռուբէն եւ Յովսեփ Օրբելիներու եղբայրն է։ Լ. Օրբելին 1904 թ.-ին աւարտած է Սանկտ Պետերպուրկի ռազմաբժշկական ակադեմիան։ 1907-1920 թթ.-ին աշխատած է Պետրոգրադի փորձառական բժշկագիտութեան ինստիտուտին մէջ։ 1909-1911 թթ.-ին գործուղուած է արտասահման, աշխատած է Անգլիայի, Գերմանիայի խոշորագոյն ֆիզիոլագիական լաբորատորիաներուն եւ Նէապոլի ծովային կենսաբանական կայանին մէջ։ 1918-1957 թթ.-ին ղեկավարած է Պ. Ֆ. Լեսկաֆտի անուան ինստիտուտի ֆիզիոլագիայի լաբորատորիան, 1920-1931 թթ.-ին եղած է Լենինկրատի 1-ին բժշկական ինստիտուտի պրոֆէսոր, 1925-1950 թթ.-ին՝ Ս. Մ. Կիրովի անուան ռազմաբժշկական ակադեմիայի ֆիզիոլոգիայի ամպիոնի պետ (1943-1950), ՍՍՀՄ ԳԱ Ի. Պ. Պաւլովի անուան ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտի նախագահ (1936-1950), ՍՍՀՄ ԲԳԱ Ի. Պ. Պաւլովի անուան էվոլիւցիոն ֆիզիոլոգիայի եւ բարձրագոյն ջղային գործունեութեան ախտաբանութեան ինստիտուտի նախագահ (1939-1950), ՍՍՀՄ ԳԱ կենսաբանական գիտութիւններու բաժանմունքի ակադեմիկոս-քարտուղար (1939-1948), փոխնախագահ (1942-1946)։ 1956 թ.-ին կազմակերպած եւ ղեկավարած է ՍՍՀՄ ԳԱ Ի. Մ. Սեչենովի անուան էվոլիւցիոն ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտը։ Լ. Օրբելին Ի. Պ. Պաւլովի մերձաւոր աշակերտն ու աշխատակիցն եղած է, որու մահէն ետք նախագահած է անոր անուան ֆիզիոլոգիական համամիութենական ընկերութեան կեդրոնական վարչութիւնը։ Ան զարգացուցած է Ի. Պ. Պաւլովի բարձրագոյն ջղային գործունեութեան մասին ուսմունքը եւ ցոյց տուած է, որ պայմանական ազդեցւթիւններու մշակման գործընթացը կարող է բացատրել ֆիզիոլոգիական ֆունկցիաներու համադասեցման զարգացման ընթացքը։ Լ. Օրբելին ստեղծած Ֆունկցիաներու համադասեցման մասին ուսմունքէն յետագային սկիզբ առած են անոր ստեղծած գիտական ուղղութիւնները Էվոլիւցիոն ֆիզիոլոգիայի եւ վեգէտատիւ ջղային համակարգի բնագավառներուն։ Լ. Օրբելի աշխատանքները համաշխարհային ճանաչում ունին։ Անոնք նշանակալի ազդեցութիւն ունեցած են ֆիզիոլոգիայի տարբեր բաժիններու զարգացման գործին մէջ։ Օրբելի-Գինեցինսկու երեւոյթի յայտնաբերմամբ (1923) ստեղծուեցաւ նոր տեսութիւն սիմպաթիկ ջղային համակարգի յարմարուողական-սնուցողական ֆունկցիայի մասին։ Լ. Օրբելին, ըլլալով ֆիզիոլոգիայիի էվոլիւցիոն ուղղութեան հիմնադիրը, ձեւակերպած է այդ ուղղութեան մեթոտներն ու խնդիրները, որոնք կը պարզաբանեն կենդանի օրգանիզմներու ֆունկցիաներու զարգացման ողջ պատմութիւնը՝ կապուած արտաքին եւ ներքին միջավայրերու շարժուն փոխանակութեան հետ։ Անոր մշակած էվոլիւցիոն ֆիզիոլոգիայի սկզբունքները, որպէս հզօր հետազօտական միջոց, լայնօրէն կը կիրառուին ժամանակակից հետազօտութիւններուն հետ։ Լ. Օրբելին նշանակալի աշխատանքներ կատարած է ուղեղիկի ֆիզիոլոգիայի բնագավառին մէջ, ցոյց տուած է, որ օրգանիզմի ռեֆլեքտոր գործունեութեան համընդհանուր կարգաւորումը կ՛իրագործուի հիմնականին այդ օրկանի արգելակիչ ֆունկցիայի շնորհիւ։ 1930-ական թթ.-էն ան լայն յետազօտութիւններ կատարած է ստորջրեայ եւ աւիացիոն ֆիզիոլոգիայի բնագավառներուն մէջ։ Լ. Օրբելին հիմնաւորած է ողնուղեղային կորդինացիաներու դինամիկութեան տեսութիւնը։ Անոր ղեկավարութեամբ կատարուած են զգայարաններու ֆիզիոլոգիայի, յարմարուողականութեան գործընթացներու, աֆերէնտ համակարգերու փոխներգործութիւններու բնագավառներուն։ Լ. Օրբելին ստեղծած է ֆիզիոլոգիական ամենաընդարձակ դպրոցներէն մէկը։ Ան կարեւոր աւանդ ունի ՀՍՍՀ-ի ֆիզիոլոգիայի զարգացման գործին։ Անոր աշակերտները եղած են Է. Հասրաթեանը, Ա. Քարամեանը, Ա. Ալեքսանեանը եւ այլք։ Լ. Օրբելիի անուամբ կոչուած է ՀՍՍՀ ԳԱ (ներկայիս՝ ՀՀ ԳԱԱ) ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտը։ Լ. Օրբելին եղած է Փարիզի կենսաբանական ընկերութեան (1930), բնախոյզներու գերմանական «Լեոպոլդինայ» ակադեմիայի (1931), անգլիական ֆիզիոլոգիական ընկերութեան պատուաւոր (1946) եւ արտասահմանեան այլ ակադեմիաներու ու ընկերութիւններու անդամ։ Ան ստացած է Պաւլովի անուան (1937) եւ ՍՍՀՄ պետական (1941) մրցանակներ եւ Մեչնիկովի անուան ոսկէ մետալ (1946), ինչպէս նաեւ պարգեւատրուած է Լենինի 4, Կարմիր դրօշի 2, Աշխատանքային կարմիր դրօշի եւ Կարմիր աստղի շքանշաններով ու մետալներով։ Լ. Օրբելին մահացած է 1958 թ.-ի Դեկտեմբեր 09-ին Լենինկրատի մէջ։
Յովսէփ Խմբագրել
Յովսեփ Օրբելին ծնած է 1887 թ.-ի Մարտ 20-ին Քութասիա։ Աշխարհահռչակ հայ արեւելագետ, հնագետ եւ հասարակական գործիչ է։ Ան հանդիսացած է ՍՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոս (1935), ՀՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս։ Հ. Օրբելին հիմնադրած է Հայաստանի ազգային ակադեմիան եւ եղած է առաջին նախագահը (1943-1947)։ Ռուբէն եւ Լեւոն Օրբելիներու եղբայրն է։ Հ. Օրբելին 1904 թ.-ին աւարտած է Թիֆլիսի արական III գիմնազիան, 1911 թ.-ին՝ Սանկտ Պետերպուրկի համալսարանի պատմաբանասիրական բաժինը՝ զուգահեռ յաճախելով նաեւ արեւելագիտութեան բաժինի հայերէն-վրացերէն-պարսկերէն բաժինի դասընթացներուն։ Աշակերտած է ականաւոր գիտնականներ Նիկողայոս Մառին, Ն. Ատոնցին, Ի. Ա. Ջաւախիշուիլին, Յա. Ի. Սմիռնովին եւ ուրիշներու։ Ան դեռեւս ուսանողական տարիներէն սկսեալ զբաղուած է գիտական գործունեութեամբ, Պրոկհաուզի եւ Եֆրոնի նոր հանրագիտական բառարանի համար գրած է հայկական, վրացական եւ իսլամական արուեստին վերաբերող յօդուածներ։ Հ. Օրբելին 1906-1917 թթ.-ին Ն. Մառի ղեկավարութեամբ մասնակցած է Անիի պեղումներուն եւ այլ հնագիտական արշաւախումբերուն։ 1909 թ.-ին ուսումնասիրած է Լեռնային Ղարաբաղի հայկական արձանագրութիւները։ Համալսարանը աւարտելէ ետք աշխատած է հայ-վրացական բանասիրութեան ամպիոնին մէջ։ 1911-1912 թթ.-ին Սանկտ Պետերպուրկի գիտութիւններու ակադեմիայի գործուղմամբ ուսումնասիրած է Մոկսի հայերու եւ քրտերու բարբառն ու բանահիւսութիւնը, Էրզրումի, Բայազետի, Վանի, Աղթամարի, Բագաւանի ճարտարապետական յուշարձանները, հնագիտական պեղումներ կատարած է Թոփրակկալէիի եւ Հայկաբերդի մէջ։ 1912 թ.-ին ընտրուած է Սանկտ Պետերպուրկի ռուսական հնագիտական ընկերութեան անդամ։ Սկսած 1914 թ.-էն Պետերպուրկի համալսարանի արեւելագիտութեան բաժնին մէջ դասաւանդած է հնագիտութիւն եւ Հայաստանի պատմութիւն, հայկական արձանագրագիտութիւն, քրտերէն։ 1916 թ.-ին Վանի մէջ Ն. Մառի հետ պեղումներ կատարելով՝ յայտնաբերած է Ուրարտու թագաւոր Սարդուրի Բ-ի մեծածաւալ սեպաձեւ արձանագրութիւնը։ 1917-1918 թթ.-ին շարունակած է աշխատանքը Պետրոկրատի համալսարանին մէջ, դասաւանդած է նաեւ Հնագիտութեան ուսումնարանին, Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանին մէջ, ընտրուած է Պետական հնագիտական յանձնաժողովի խորհուրդի անդամ, Մոսկովեան հնագիտական ընկերութեան իսկական անդամ։ 1919 թ.-ին Հ. Օրբելին նշանակուած է Լուսժողկոմատի թանգարաններու գործերով կոլեկիայի գիտական քարտուղար, մեծ աշխատանք կատարած է մասնաւոր հաւաքածուներու թանգարանային նմուշները պետական սեփականութիւն դարձնելու ուղղութեամբ։ Ան մասնակցած է նիւթական մշակոյթի պատմութեան Ռուսաստանեան (յետագային՝ Պետական) ակադեմիայի հիմնադրմանը, 1919 թ.-ի Օգոստոսին ընտրուած է այդ ակադեմիայի անդամ, գլխաւորած է Հայաստանի եւ Վրաստանի հնագիտութեան ու արուեստի բաժինը, 1920 թ.-ից՝ ակադեմիայի հրատարակչութիւնը, 1921-1922 թթ.-ին՝ տպարանը։ 1920 թ.-ին ընտրուած է Լենինկրատի Էրմիտաժի աւանդապահ, 1926 թ.-ին հիմնադրած եւ գլխաւորած է Արեւելքի բաժինը, 1934 թ.-ին նշանակուած է Էրմիտաժի տնօրէն եւ ղեկավարած է այն մինչեւ 1951 թ.-ը։ 1928-1929 թթ.-ին եւ 1936 թ.-ին Հ. Օրբելին, որպէս գիտական արշաւախումբի ղեկավար, աշխատած է Դաղստանի, Հայաստանի մէջ եւ ուսումնասիրած է Գառնիի, Պտղնիի, Փարպիի, Աշտարակի, Ամբերդի յուշարձանները։ 1931 թ.-ին Լոնդոնի մէջ մասնակցած է Իրանական արուեստի եւ հնագիտութեան միջազգային II, 1935 թ.-ին Լենինկրատի-Մոսկուայի՝ III համաժողովներուն եւ կարդացած է զեկուցումներ։ 1937-1938 թթ.-ին համատեղութեան կարգով եղած է ՍՍՀՄ ԳԱ Նիւթական մշակոյթի պատմութեան ուսումնարանի տնօրէնը, 1938 թ.-ին ընտրուած է ՍՍՀՄ ԳԱ հայկական բաժանմունքի (Արմֆան) նախագահութեան նախագահ։ Հայրենական պատերազմի սկզբին կազմակերպած է Էրմիտաժի գեղարուեստական արժէքներու էվակուացիան Սուերդլովսկ, այնուհետեւ, մնալով պաշարուած Լենինկրատի մէջ, ապահոված է Էրմիտաժի եւ շարք մը այլ հաւաքածուներու՝ քաղաքին մէջ գտնուող թանգարանային նմուշներու պահպանումը։ 1942 թ.-ին հիւանդ վիճակի մէջ Լենինկրատէն տեղափոխուած է Երեւան, 1943 թ.-ին ընտրուած է ՀՍՍՀ նորաստեղծ ԳԱ իսկական անդամ եւ նախագահ։ 1944 թ.-ի Յունիսին վերադարձած է Լենինկրատ, ղեկավարած է Էրմիտաժի վերականգնման աշխատանքը։ Հ. Օրբելին 1946 թ.-ին Նիւրնպերկի դատավարութեան մասնակցած է որպէս մեղադրութեան վկայ, մերկացուցած է ֆաշիստական բարբարոսներու յանցագործութիւնները Լենինկրատի նկատմամբ։ 1951-1953 թթ.-ին եղած է ՀՍՍՀ ԳԱ հնագիտական արշաւախումբերու կոնսուլտանտ-ղեկավարը։ 1955 թ.-ի Նոյեմբերին նշանակուած է Լենինկրատի պետական համալսարանի արեւելագիտութեան ուսումնարանի դեկան, 1956 թ.-ի Յուլիսին՝ նաեւ Մերձաւոր եւ Միջին Արեւելքի պատմութեան ամպիոնի վարիչ։ 1956 թ.-ին հիմնադրած եւ մինչեւ կեանքի վերջը ղեկավարած է ՍՍՀՄ ԳԱ Արեւելագիտութեան ուսումնարանի Լենինկրատի բաժանմունքը։ Հ. Օրբելիի ուսումնասիրութիւնները կը վերաբերին հայագիտութեան («Հայագիտական հետազօտութիւններ», պր. 1, 1974 թ.), հնագիտութեան (կազմած է Անիի հնադարանին մէջ պահուող եւ այժմ մեծամասամբ կորսուած հնագիտական գտածոների գիտական նկարագրութիւնը եւ այլն)։ Նա հանդիսանում է ժամանակակից հայ վիմագրութեան հիմնադիրը։ Դեռեւս 1914-1917 թթ.-ին, հիմնականին «Խրիստեանսկի Վոստոկ» («Христянский Восток») հանդէսի մէջ տպագրած է Անիի արձանագրութիւններու իր ուսումնասիրութիւնները (յետ մահու լոյս տեսած են «Դիւան հայ վիմագրութեան», պր. 1, 1966 թ.)։ Հ. Օրբելին պատուիրած է յատուկ տառատեսակ, որ հնարաւորութիւն տուած է վերարտադրել արձանագրութիւնները՝ պահպանելով անոնց ձեւը։ Ան զբաղուած է նաեւ բանահաւաքութեամբ, բարբառագիտութեամբ, կազմած է հայկական եւ քրտական բարբառներու բառարաններ։ Ան խմբագրած է «Սասունցի Դաւիթ» դիւցազնավէպի համահաւաք բնագիրը եւ ռուսէրէն թարգմանութիւնը, հրատարակած է անոր նուիրուած յատուկ ուսումնասիրութիւն («Հայկական հերոսական էպոսը», 1956 թ., ռուսէրէն եւ հայերէն)։ Հ. Օրբելին ուսումնասիրած եւ ռուսէրէն թարգմանած է հայկական միջնադարեան առակները («Միջնադարեան Հայաստանի առակներ»-ը, 1956 թ., ռուս.)։ Ան ռուսէրէն թարգմանած է նաեւ հայ պատմիչներու՝ Եղիշէի, Ղազար Փարպեցիի, Թովմա Արծրունիի երկերը, (Եղիշէ, «Վարդանի եւ հայոց պատերազմի մասին», 1971 թ., ռուս.), մեծ մասը՝ անտիպ։ Ճարտարապետութեան բնագավառին մէջ արժէքաւոր է Աղթամարի տաճարի անոր ուսումնասիրութիւնը։ Հ. Օրբելին կազմած է Անիի եւ շրջակայքի ճարտարապետական եւ հնագիտական յուշարձաններու հաւաստի ուղեցոյց, զբաղուած է հին եւ միջնադարեան իրանական արուեստի պատմութեամբ, Կ. Վ. Տրեւերի հետ ուսումնասիրած է Էրմիտաժի մէջ պահուող Սասանեան ժամանակաշրջանի մետաղէ անօթները («Սասանեան մետաղը։ Գեղարուեստական առարկաներ ոսկիէ, արծաթէ եւ պրոնզէ», 1935 թ., ռուս.)։ Հ. Օրբելին 1944 թ.-ին ընտրուած է Լոնտոնի հնագիտական ընկերութեան պատուաւոր անդամ, 1935 թ.-ին՝ Թեհրանի համալսարանի պատուաւոր փրոֆեսոր, 1945 թ.-ին՝ Իրանի գիտութիւններու ակադեմիայի թղթակից անդամ։ Ան պարգեւատրուած է Լենինի 2 եւ Աշխատանքային կարմիր դրօշի 2 շքանշաններով։ Հ. Օրբելին մահացած է 1961 թ.-ի փետրուար 02-ին Լենինկրատի մէջ եւ թաղուած է Լենինկրատի Պոգոսլովսկոյէ գերեզմանատան մէջ։
Օրբելի եղբայրներու տուն-թանգարան Խմբագրել
Թանգարանը ստեղծուած է Հայկական ՍՍՀ Մինիստրներու խորհուրդի 1972 թ.-ի Յուլիս 21-ի թիւ 43 որոշմամբ, Ծաղկաձորի մէջ, Օրբելիներու ամառանոցին մէջ։ Այն կը գործէ 1982 թ.-ի Յուլիս 6-էն։ Այդ օրը կը նշուէր ակադեմիկոս Լեւոն Օրբելիի 100-ամեակը։ Թանգարանը բաղկացած է մէկ յարկաբաժինէ, որ առանձին սրահներու մէջ կը պահուին Ռուբէն Օրբելիի, Լեւոն Օրբելիի, Յովսէփ Օրբելիի, կեանքին ու գիտական գործունէութեան տարբեր փուլերուն վերաբերող շուրջ 1500 ցուցանմուշ՝ անձնական իրեր, վաւերագրեր, գրառումներ, ձեռագրեր, գրքեր, տարբեր լեզուներով հրատարակութիւններ։ Թանգարանին մէջ կը զբաղուին գիտական ուսումնասիրութիւններով, կը կազմակերպուին զեկուցումներ, կինոդիտումներ։ Թանգարանը կը զարդարէ վերջինիս հարակից տարածքէն մէջ կագնեցուած Օրբելի եղբայրներու յուշաքանդակը (հեղինակ՝ Հայաստանի վաստակաւոր քանդակագործ Ա. Յովսէփեան)։
Յիշատակում Խմբագրել
Օրբելի եղբայրներու անուան փողոցներ կան Երեւանի, Ուքրանիական Կրիւի Ռիհ, ռուսական Նիժնի Նովգորոդ եւ Սանկտ Պետէրպուրպ քաղաքներուն մէջ. ինչպէս նաեւ Ծաղկաձոր քաղաքին մէջ։
Արտաքին յղումներ Խմբագրել
Գրականութիւն Խմբագրել
Հայկական սուէտական հանրագիտարան, Երեւան, 1986 թ. Օրբելի եղբայրների տուն-թանգարանի պաշտօնական կայքէջ [1]