Աւագ Հինգշաբթի

Աւագ Հինգշաբթի (անգլերէն՝ Maundy Thursday or Holy Thursday), խորհրդաւոր ընթրիքի յիշատակի օրն է: Աւագ Հինգշաբթի առաւօտեան բոլոր եկեղեցիներուն մէջ կը մատուցուի Ս. պատարագ` ի յիշատակ խորհրդաւոր ընթրիքի ժամանակ Քրիստոսի կողմէ Ս. Հաղորդութեան խորհուրդի հաստատման:

Քրիստոս վերջին ընթրիքի ընթացքին հացն ու գինին ճաշակելու տուաւ իր աշակերտներուն` ըսելով, որ հացը Իր մարմինն է, իսկ գինին` Իր արիւնը, որ կը հեղու մարդոց մեղքերու քաւութեան համար: Վերջին ընթրիքէն ետք Յիսուս ջուրը լեցուց կոնքի մէջ, ծունկի եկաւ իր աշակերտներուն առջեւ եւ խոնարհաբար լուաց անոնց ոտքերը` հեզութեան եւ խոնարհութեան իբրեւ օրինակ ծառայելով:

Այս օրը եկեղեցիներու մէջ կատարուող ոտնլուայի արարողութենէն ետք հաւատացեալներուն կը բաժնուի օրհնուած իւղ, զոր հաւատացեալները կը գործածեն հիմնականին մէջ հիւանդութիւններու պարագային կամ կը խառնեն տան մէջ ունեցած իւղին: Խորանին վրայ բարձրաստիճան հոգեւորականը, գոգնոց կը կապէ եւ կը լուայ ու իւղով կ'օծէ 12 հոգիի ոտքերը: Ան այս կ'ընէ Քրիստոսի արարքի նմանողութեամբ, երբ Քրիստոս լուաց իր 12 աշակերտներու ոտքերը` խոնարհութեան նշան ցոյց տալով ու ըսաւ, որ`

Ես ձեզի օրինակ մը տուի, որպէսզի դուք ալ իրարու ընէք այն, ինչ որ ես ձեզի ըրի: - Յովհաննէս 13.15

Հայոց եկեղեցւոյ մէջ «Խաւարման գիշեր» կամ «Լացի գիշեր» կը կոչուի Աւագ Հինգշաբթիէն Աւագ Ուրբաթ երկարող գիշերը, անոր համար, որ այդ օրը մարդկութիւնը, Յուդայի եւ եբրայեցի կրօնաւորներուն ընդմէջէն, խաւարի իշխանէն` սատանայէն դրդուած մահուան առաջնորդեց իր Արարիչը, աշխարհի լոյսը` նախընտրելով ապրիլ խաւարի ու մեղքի մէջ, քան թէ` լոյսի ու արդարութեան:

Խաւարման կամ Լացի գիշեր` անոր համար, որ ոչ միայն Յուդան իր կեղծ համբոյրով մատնեց Երկնաւոր Վարդապետը, այլ հաւատարիմ նկատուող առաքեալներն իսկ, որոնք քիչ առաջ Պետրոսի նման կ'ըսէին` «Նոյնիսկ եթէ մեռնիլ պէտք ըլլայ քեզի համար, քեզ պիտի չուրանամ» (Մատթէոս 26.35), շատ շուտով առանձին պիտի լքէին իրենց Ուսուցիչը, ու մահուան սոսկումէն սարսափած` բոլորը պիտի փախչէին գլուխնին ազատելու համար, իսկ Պետրոս առաքեալ, աքաղաղը դեռ չկանչած, երեք անգամ պիտի ուրանար զՔրիստոս:

Գիշերուան ժամերգութիւնը

Հայ եկեղեցիներէն ներս այս արարողութիւնը կը սկսի գիշերը եւ կ'երկարի մինչեւ կէս գիշեր: Քրիստոսի խաչելութեան պատկերին դիմաց հաւասար չափով տասներկու մոմեր կը վառեն, մէկ հատ ալ մեծ մոմ կը դնեն անոնց մէջտեղ` խորհրդանշելով Յիսուսն ու Իր տասներկու առաքեալները: Կը կարդացուին եօթը աւետարաններ, որոնք կը բովանդակեն Յիսուսի` Գեթսեմանիի պարտէզին մէջ աղօթելը, Յուդայի գալն ու համբուրելով մատնելը, Յիսուսի ձերբակալութիւնն ու քահանայապետներուն առջեւ տարուիլը, ծեծուիլը, ապտակուիլը, անարգուիլը, Պետրոսի երեք անգամ ուրանալն ու զղջալը: Ամէն անգամ որ աւետարաններէն մէկը կը կարդացուի, վառած տասներկու մոմերէն իւրաքանչիւր կողմէն մէկական մոմ կը մարեն, իսկ «Փառք ի բարձունս» երգի ժամանակ եկեղեցւոյ բոլոր լոյսերը կը մարեն, որ կը խորհրդանշէ առաքեալներուն ձգելն ու փախչիլը, իսկ մէջտեղի մեծ մոմը, վառած, կը խորհրդանշէ զՔրիստոս, որ առանձին եւ անօգնական մնաց:

Իւրաքանչիւր Աւետարանի ընթերցանութեան ընթացքին սովորութիւն եղած է, որ հաւատացեալներ նախապէս պատրաստած բարակ թելերով եօթը հանգոյց կապեն` որպէս նշան Քրիստոսի հետ ամուր ագուցուելուն եւ զԻնք երբեք առանձին չձգելուն:

Այդ օր կ'երգուի յայտնի «Ո՞ւր ես, մա՛յր իմ» տաղը:

Աւագ Հինգշաբթիի աւանդութիւններ

Եկեղեցական արարողութիւններուն զուգահեռ, դարեր շարունակ պահպանուած են Աւագ Հինգշաբթիի հետ կապուած սովորութիւններ, որոնք անուղղակիօրէն կը վկայեն օրուան խորհուրդի զօրութեան հանդէպ հայ մարդուն ունեցած հաւատքը:

• Աւագ Հինգշաբթին տօնական օր համարուած էր: Աւագները երեխաներուն պատուիրած են հաղորդուելէ ետք չհայհոյել, իրարու հետ քաղցր խօսիլ, չվիճիլ, չկռուիլ` մեղք չգործելու համար:
• Երեկոյեան ժամերգութեան ընթացքին նոր հարած կարագ, իւղ տարած են եկեղեցի: Քահանան օրհնած եւ քսած է տղամարդոց ոտքերուն, իսկ կիներու` ձեռքերուն: Ապա մեծ ու փոքր կտոր մը օրհնուած կարագ վերցնելով` քսած են իրենց աչքերուն, ականջներուն, ճակատին, ձեռքերուն եւ մազերուն:
• Շատեր կարագի կտորը տարած են տուն ու քսած` կովու ստինքներուն, որպէսզի առատ կաթ տայ, ընտանի անասուններու հիւանդ մասերուն, կամ դրած են իւղի կճուճին, կարասին, խնոցիին մէջ` զանոնք մշտապէս լեցուն տեսնելու ակնկալիքով:
• Երկրագործը Աւագ Հինգշաբթի իր գործիքներէն որեւէ մաս մը եւ ափ մը սերմ դրած է եկեղեցւոյ գրակալին մօտ, որպէսզի օրհնուին:
• Շատերը ծառ տնկած են եւ սերմեր ցանած` առատ բերքատուութեան ակնկալիքով:
• Աւագ Հինգշաբթին համարուած է տէրունի օր: Հաւատացած են, որ այդ օրուան ձեռնարկուած գործերը յաջողութեամբ կը պսակուին, եւ ինչ որ մտածեն, Աստուած կը լսէ:
• Դարբինները չարխափաններ պատրաստած են, զորս մարդիկ կրած են իրենց վրայ` հիւանդութիւններէ բուժուելու, բնական աղէտներէ եւ մարդկային չարիքներէն զերծ մնալու համար:
• Աղջիկները գացած են դաշտերը` կանաչեղէն հաւաքելու. բաժին հանած են նաեւ այն ընտանիքներուն, որոնք այս կամ այն պատճառներով դաշտ չեն գացած:
• Պայման էր, որ Հինգշաբթի նոր քաղուած կանաչեղէնները ուտէին: Շատերը կանաչեղէնը եփած, տարած են եկեղեցի եւ իբրեւ մատաղ` բաժնած:
• Օրուան ուտեստներէն էր «աղամաղ»ը,  կամ «աղի-մաղի»ն, զայն պատրաստած են սմբուկի գլխու կանաչ կեղեւով, զոր չորցուցած, խաշած, մանրած, սոխով տապկած, աղ ու պղպեղով համեմած եւ կերած են:
• Այդ օրը յատկապէս ննջեցեալ ունեցող ընտանիքներ կանեփով հաց թխած են:
• Հայաստանի որոշ բնակավայրերու մէջ սովորութիւն էր Աւագ Հինգշաբթի նորահարսին դարձ տանիլ (ամուսնութենէն ետք նորահարսին առաջին անգամ իր ծնողներուն տուն երթալը քանի մը օրով), որ կը տեւէր մինչեւ Զատկուան Կիրակին:
• Աւագ Հինգշաբթին, արարողութիւններու եւ ժողովրդական աւանդութիւններու առումով, Աւագ շաբթուան ամէնէն յագեցած օրերէն մէկն է: