Երուանդակերտ

Երուանդակերտ, բերդաքաղաք (աւան, քաղաք) Մեծ Հայքի Այրարատ աշխարհի Արշարունիք գաւառին մէջ, իսկ ավելի ուշ Ախճա անուանումով գիւղ Արեւելեան Հայաստանի մէջ, Կարսի մարզի Սուրմալու գաւառին մէջ։ Կը գտնուէր Արշարունիք կամ Երասխաձոր գաւառի ծայր արեւելեան շրջանին մէջ, Արաքսի եւ Ախուրեանի գետախառնուրդի մօտ, Արաքսի աջ ափին, բլուրի վրայ, Երուանդաշատ մայրաքաղաքի դիմաց։

Բերդաքաղաք
Երուանդակերտ
Երկիր	Մեծ Հայք
Հիմնադրուած է՝	ՔԱ 3-րդ դար

Երուանդակերտը ի սկզբանէ եղած է բերդ, սակայն բերդի շուրջ յետագային բարեկարգ բնակավայր ձեւաւորուած է եւ բնակավայրը բերդէն վերածուած է բերդաքաղաքի, իսկ ապա՝ քաղաքի։ XVII դարէն անիկա կը յիշատակուէր որպէս գիւղ։

Այրարատի Արշարունեաց գաւառին մէջ, Երուանդաշատի մօտ կը դնեն ոմանք Երուանդայ այս դաստակերտին վայրը: Խորենացին ալ առանց դիրքը ճշգրտելու, հետեւեալ կերպով կը նկարագրէ «Քաղցր է ինձ ասել եւ յաղագս գեղեցիկ դաստակերտին Երուանդակերտի, զոր յօրինեաց նոյն ինք Երուանդ, գեղեցիկ եւ չքնաղ յօրինուածովքս»:

Մ. Խորենացիի գրառումէն կը տեսնուի, որ Երուանդակերտ ճոխացած էր գեղեցկութեամբ եւ ոչ ամսութեամբ, անոր համար շուտով աներեւոյթ եղած է եւ պատմութեան մէջ ալ չի յիշուիր. միայն Առաքել պատմիչ (Գ.) կը յիշէ ըսելով. «Երուանդակերտն որ այժմ ասի Աղջազալայ». եւ անոր հետեւելով, կը դնէ նաեւ Բազրամ աշխարհագրութեան մէջ, ինչպէս նաեւ Գէորգ՝ Օսմանեան պատմութեան մէջ: Այս Աղջաղալայ ըսուածը չէ անշուշտ համանուն վիճակի բերդը եւ ոչ ալ Կէչուանի մօտ եղած գիւղը. վասնզի ասոնք Երասխէն շատ հեռու են: Ոմանք փոխանակ Ագճագալէի՝ կը համարին Սիւրմէլիի հարաւային եւ Կողբայ արեւելեան կողմը գտնուող Գարագալէն, բայց այս եւս Երասխէն հեռու կը թուի: Հաւանական է Տիւպուայի նշանակածը, Երուանդայ քաղաքին մօտ, Ախուրեանի ձախակողմը, Հաճի Պայրամլուի հարաւակողմը եւ անկէ հեռու, Ռուսաց ընդարձակ աշխարհացոյցին վրայ նշանակուած՝ Գզըլ գայա ըսուած տեղը, Հելուետիացի ճանապարհորդին այս վայրի աւերակներուն վրայ ըրած նկարագիրն ալ կը համաձայնի Խորենացիի նկարագրութեան: Աւերակներուն մէջ կ'որոշուին երկու եկեղեցիներ՝ երկրաշարժէն հիմնայատակ եղած եւ փողոցներու հետքեր. արեւելեան կողմն ալ զանազան ձեւերով գերեզմանաքարեր, որոնք յատուկ քննութեան կը կարօտին: Եթէ ստուգուի մեր յետին պատմիչներն ալ այստեղը համարեցին Երուանդակերտ, այն ժամանակ ԺԷ. դարու սկիզբը Ագճագալէ կը կոչուէր եւ ունէր ամրոց, ուր եկաւ, Առաքեալի ըսածին համեմատ, Շահ Աբաս, լսելով Օսմանեանց սպարապետ Ճէլալօղլի Սինան փաշայի գալուստը եւ սկսաւ հայերը գերի տանիլ Պարսկաստան:

Անուան ստուգաբանութիւն

Օտարները բնակավայրին տուած են Աղջաղալա կամ Աղջակալա անուանումները, որ թարգմանաբար կը նշանակէ «սպիտակ բերդ»։

Պատմութիւն

Բնակավայրը կառուցուած է մթա III դարու վերջերը եւ II դարու սկիզբերը՝ Երուանդունիների վերջին թագաւորի կողմէ։ Եղած է թագաւորական դաստակերտ։

Մովսէս Խորենացին տուած է Երուանդակերտի բանաստեղծական նկարագիրը․

«Ինձ համար քաղցր է պատմել նաեւ գեղեցիկ Երուանդակերտ դաստակերտի մասին, որ նոյն Երուանդը շինեց գեղեցիկ եւ չքնաղ յօրինվածքով։ Որովհետեւ մեծ հովտի միջին մասը լցնում է բնակչութեամբ եւ պայծառ շինութիւններով, լուսաւոր, ինչպէս աչքի բիբը, իսկ բնակութեան շուրջը կազմում է ծաղկանոցներ ու բուրաստաններ, ինչպէս բբի շուրջը աչքի միւս բոլորակը։ Իսկ այգիների բազմութիւնը նմանւում էր խիտ արտեւանունքի գեղեցիկ գծին, որի հիւսիսային կողմի կամարաձեւ դիրքը իսկապէս համեմատւում էր գեղեցիկ կոյսերի յօնքերին։ Իսկ հարաւային կողմի հարթ դաշտերը յիշեցնում էին ծնօտների գեղեցիկ ողորկութիւնը։ Իսկ գետն իր երկու ափերի բարձրութիւններով պատկերանում էր մի բերան իր երկու շրթունքներով»։ - Մովսէս Խորենացի

Բնակավայրը կարեւոր էր ռազմավարական առումով, քանի որ կը պաշտպանէր Երուանդաշատ մայրաքաղաքը հսկելով Արաքսի ափով ձգուող միջազգային տարանցիկ ճանապարհը։

Բերդը ունէր բուրգաւոր ամուր պարիսպներ եւ դէպի Արաքս գետ տանող գաղտնի ճանապարհ։ Այդ պատճառով ալ բերդը կը համարուէր հելլենիստական ժամանակաշրջանի ամէնայայտնի դժուարամատոյց բերդերէն մէկը։

Կարճ ժամանակի մէջ բերդի շուրջը կը ծաւալի ընդարձակ բնակավայրը, որ բերդը կը վերածէ Երուանդաշատ մայրաքաղաքի խոշորագոյն արուարձանի։

Ըստ մատենագիրներու, IV դարուն Երուանդակերտ բերդի շուրջը փռուած քաղաքամասը ունէր աւելի քան 50 000 ընտանիք։

360-ական թուականներուն պարսից արքայ Շապուհ II-ի արշաւանքներուն հետեւանքով Երուանդակերտը կը գրաւուի եւ կ'աւերուի։

Յետագային Երուանդակերտը դարձած է Կամսարական նախարարական տան սեփականութիւնը։

Մինչեւ XVII դարը, ըստ Առաքել Դավրիժեցիի վկայութիւններուն, Երուանդակերտը կը մնար որպէս խոշոր բնակավայր եւ ամրոց։ Օտարները անոր տուած էին Աղջաղալա անուանումը։ Այնուհետեւ բնակավայրը շատ տուժեց Շահ Աբբասի եւ Ամիրգունա խաներու արշաւանքի ժամանակ։ Այնուամենայնիւ բնակավայրը պահպանեց իր գոյութիւնը մինչեւ XX դարու սկիզբները։

1647 թուականին բնակավայրով անցած է ֆրանսացի ուղեւոր Լա Կրոզը եւ նկարագրած է բնակավայրը։

Պատմամշակութային կառոյցներ

Ախուրեանի երկու ափերուն պահպանուած են Երուանդակերտի պարիսպներու, հին շինութիւններու, ինչպես նաեւ միջնադարեան եկեղեցիի մը կամ մատուռի մը աւերակները։

Եւրոպական հեղինակները կը նշեն, որ Երուանդակերտ-Աղջաղալայի եւ Մարմետ-Կարակալայի միջեւ պահպանած են հինէն Արաքսի վրայ կառուցուած կամուրջի բեկորները։ Այդ կամուրջով Երուանդակերտը կը կապուէր Երուանդաշատ մայրաքաղաքին հետ:

Աղբիւրներ

• «Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (5 հատորով), 1986-2001 թթ., Երեւանի Համալսարանի հրատարակչութիւն
• Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոն

Գրականութիւն

• Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց, Ե․, 1968
• Առաքելյան Բ․ Ն․, Որտե՞ղ են գտնվել Երուանդաշատ եւ Երուանդակերտ քաղաքները, «ՊԲ4», 1965, № 3

Տես նաեւ

• Կարսի նահանգի հայաբնակ բնակավայրեր

Աղբիւրներ

• Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան, 1939, Պուքրէշ, Հատոր Դ., էջ 732:

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է «Հայ Սփյուռք» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։