Ուիքիփետիա

Թէւֆիք Ֆիքրէթ

Թէւֆիք Ֆիքրէթ (թրքերէն՝ Tevfik Fikret, օսմանական-թրքերէնին յատուկ Արաբա-Պարսկական Այբուբենով՝ توفیق فكرت) Մէհմէտ Թէւֆիքի (թրքերէն՝ Mehmed Tevfik) կեղծանունն է (26 Դեկտեմբեր 1867(1867-12-26)[1], Պոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն - 19 Օգոստոս 1915(1915-08-19)[2], Պոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն), օսմանեան-թուրք վարժապետ եւ բանաստեղծ։[3] Ան կը սեպուի թրքական բանաստեղծութեան արդի դպրոցին հիմնադիրը։[4]

Թէւֆիք Ֆիքրէթ
Ծնած է 26 Դեկտեմբեր 1867(1867-12-26)[1]
Ծննդավայր Պոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն
Մահացած է 19 Օգոստոս 1915(1915-08-19)[2] (47 տարեկանին)
Մահուան վայր Պոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն
Քաղաքացիութիւն  Օսմանեան Կայսրութիւն
Ուսումնավայր Կալաթասարայի Վարժարան
Մասնագիտութիւն բանաստեղծ, գրագէտ

Կենսագրութիւն

Խմբագրել

Ընտանիք

Խմբագրել

Մէհմէտ Թէւգիքը ծնած է Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, 24 Դեկտեմբեր ՌՊԿԷ (1867) թուականին։[5][6] Իր հայրը՝ Հուսէյն Էֆէնտին, «Չանքըրը» (թրքերէն՝ Çankırı) սանճագի (նահանգ բառի թրքերէն անունը) «Չէրքէշ» (թրքերէն՝ Çerkeş) վարչական շրջանէն էր,[5] միշտ բացակայ էր տունէն քանի որ աքսորուած էր սուլթանին ընդիմանալուն պատճառով, մինչ իր մայրը (Հաթիճէ Րէֆիա Հանըմ-ը), Իսլամացած Յոյն մըն էր, Խիոս կղծիէն։[5][7] Վերջինիս կը կորսնցնէ երբ շատ փոքր էր։

Կրթութիւն

Խմբագրել

Կրթութիւնը կը ստանայ հեղինակաւոր «Կալաթասարայ» բարձրագոյն վարժարանէն եւ կ՛աւարտէ ՌՊՁԸ (1888) թուականին բարձրագոյն աստիճաններով որպէս հրաժեշտախօս (Անգլերէն՝ Valedictorian)։ Ապա ան կը դառնայ վարժարանին տնօրէնը։ Անոր քոյրը վաղաժամ կը մահանայ։ ՌՊՂ (1890) թուականին կ՛ամուսնանայ իր զարմուհի՝ «Նազիմէ»-ին հետ, եւ ՌՊՂԵ (1895) թուականին զոյգը կ՛ունենեայ «Հալուք» անունով տղազաւակ մը։

ՌՊՂԴ (1894) թուականին կը սկսի դասաւանդել ուրիշ վարկ ունեցող հաստատութեան մը մէջ՝ Վոսփոր (Յունարէն՝ Βόσπορος, Վօսփորոս) նեղուցի ափին գտնուող «Րօպէրթ Քօլլէյճ»-ին մէջ (Անգլերէն՝ Robert College)։ ՌՋԶ (1906) թուայանին վերոյիշեալ ուսումնարանին բակին մէջ կը կառուցէ տուն մը իր կնոջ եւ որդիին համար։ Այսօր այս տունը վերածուած է թանգարանի ու կը կոչուի «Աշէեան» (թրքերէն՝ Aşiyan)։[8]

Գործունէութիւն

Խմբագրել

ՌՊՂԴ 1894 թուականին ան կը հրատարակէ «Մալիւմաթ» (թրքերէն՝ Malûmat) անունը կրող պարբերաթերթրը։ 1896 թուականին ան կը դառնայ «Իմացութեան Հարստութիւնը» հանդէսը (թրքերէն՝ Servet-i Fünun, Սէրւէթ-ի Ֆիւնուն), որ նպատակ ունէր օսմաներէն լեզուն պարզելու[9], այստեղ ան կը շարունակէ աշխատիլ ուրիշ օսմանցի գրողներու կողքին, որոնցմէ կարելի է յիշել Հալիթ Զիյա Ուշաքլըկիլ (թրքերէն՝ Halit Ziya Uşaklıgil), Իսմայիլ Սաֆա (թրքերէն՝ İsmail Safa), Մէհմէթ Րաուֆ (թրքերէն՝ Mehmet Rauf), Սամիփաշազատէ Սէզայէ (թրքերէն՝ Samipaşazade Sezai) եւ Հիւսէյն Ճահիթ Եալչըն (թրքերէն՝ Hüseyin Cahit Yalçın), ուր կը շարունակէ գործել մինչեւ ՌՋԱ (1901) թուականը, երբ իր գործերը կ՛արգիլուին օսմանեան կառավարութեան կողմէն։[10]

ՌՋԸ (1908) թուականին, երիտ-թուրքերուն յեղափոխութենէն ետք, ան կը սկսի «Թանին» (թրքերէն Tanin, օսմանեան-թրքերէն՝ طنين, այսինքն հնչեղութիւն կամ հնչականութիւն) թերթը հրատարակել։ Այս թերթը կը դառնայ իշխող ոյժին՝ «Միութիւն Եւ Յառաջադիմութիւն Ընկերակցութեան» (օսմաներէնին յատուկ արաբա-պարսկական այբուբենով՝ اتحاد و ترقى جمعيتی, Լատինատառ-թրքերէնով՝ İttihad ve Terakki Cemiyet) ջերմ աջակիցը։ Վերջ ի վերջոյ հիասթափուի անոնս վարած քաղաքականութեամբ եւ կը վերադառնայ «Կալաթասարայ» վարժարանը տնօրինելու իր պաշտոնին, սակայն ՌՋԹ-ի (1909) հակա երիտ-թուրքական յետաշրջական «31 Մարտի Դէպքերուն» (թրքերէն՝ 31 Mart Vakası), ան, ի նշան բողոքի, ինքն իրեն կը շղթայէ դպրոցի սահանդուռին, եւ նոյն օրը հրաժարականը կը ներկայացնէ։

Մէհմէտ Թէւգիքը (Թէւֆիք Ֆիքրէթը) նոր դպրոցի մը եւ պարբերաթերթերու ծրագիրներ ունէր, սակայն եւ այնպէս, շաքարախտէն,- զոր կը մերժէր բուժել,- յառաջացած բարդութեանց պատճառով, 1915-ին կը մահանայ կը թաղուի Կ․Պոլսոյ «Էյիւփ» (Eyüp) շրջանին մէջ գտնուող, իր ընտանիքին պատկանող հողակտորի մը մէջ։

Քաղաքականութեան Մէջ

Խմբագրել

Ֆիքրէթ ճանչցուած է որպէս «ազատ խօսքի» եւ «սահմանադրական կառավարութեան» ջատագով։ Ան բացէ ի բաց կը քննադատէր «ապտ ուլ-համիտ Բ․»-ին։ ՌՋԱ թուականին իւր գործերը կ՛ենթարկուին գրաքննութեան օսմանական բռնատիրութեան կառավարութեան կողմէն։ ՌՋԲ (1902) թուականին ան կը հրատարակէ Սիս (թրքերէն՝ Sis, այսինքն մշուշ) բանաստեղծութեանց ժողովածոն, որուն մէջ կը դատապարտէ բռնատիրական եւ ճնշիչ քաղաքականութիւնները։[11] Օսմանական ոստիկանութեան կողմէն ան բազում անգամներ կ՛ենթարկուի հետաքննութեան, իւր քաղաքական տեսակէտներուն եւ գրութեանց պատճառով, նաեւ «ապտ ուլ-համիտ Բ․»-ի ընդիմադիրներուն հետ իր ունեցած կապերուն պատճառով․ առ ի օրինակ ճանչցուած գրող Հալիտ Զիյա Ուշաքլըկիլ (Halid Ziya Uşaklıgil)։ Ֆիքէթը կը քննադատէր Իսլամական պահպանողականութիւնը եւ թրքական ազգայնականութը գրելով՝ «Իմ հայրենիքը աշխարհն է, եւ իմ ազգը մարդկութիւնն է»։ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան (ՀՅԴ) կազմակերպած ապտ ուլ-համիտ սուլթանի անյաջող մահափորձէն ետք, ան կը գրէ վերոյիշեալ բռնապետ սուլթանին դէմ իր նշանաւոր ոտանաւորը։[12] Իր բորբոքեալ գրութեանց ու քերթուածքներուն շնորհիւ, որոնց մէջ ան քննադատած էր ապտ ուլ-համիտ երկրորդի օսմանեան վարչակարգը, ան կ՛անմահանայ իբր «Ազատութեան Բանաստեղծ»[13]

Ծանօթագրութիւններ

Խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 SNAC — 2010.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Բրոքհաուզի հանրագիտարան
  3. ↑ Charles Kurzman, Democracy Denied, 1905-1915: Intellectuals and the Fate of Democracy, Harvard University Press, 2008, 978-0-674-03092-3 Էջ. 246.
  4. ↑ "Tevfik Fikret", The New Encyclopædia Britannica, Volume 11, Encyclopædia Britannica, 1994, 978-0-85229-591-5 , էջ. 662.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Ayşegül Yaraman-Başbuğu, Biyografya: Tevfik Fikret, Bağlam, 2006, ISBN 978-975-8803-60-6, p. 17., (in Turkish) "Kökleri, baba tarafından Çankırı 'sancağı'nın Çerkeş kazasına, anne tarafından ise Sakız adalı, Islâmiyeti benimseyen Rum asıllı bir aileye uzanan Mehmet Tevfik (sonradan Tevfik Fikret) 24 Aralık 1867 tarihinde İstanbul'da doğmuş..."
  6. ↑ Kia, Mehrdad (15 June 2017). The Ottoman Empire: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 9781610693899.
  7. ↑ Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret: Devir- Şahsiyet- Eser, Dergâh Yayınları, 1987, p. 63 "Ana tarafına gelince: Fikret'in annesi Hatice Refia Hanım, annesi ve babası ihtida etmiş bir Sakızlı Rum ailesinden"
  8. ↑ «Aşiyan Müzesi»։ www.ibb.gov.tr։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2009-05-04-ին։ արտագրուած է՝ 2023-04-25 
  9. ↑ Muhammad Rashid Feroze, Islam and Secularism in Post-Kemalist Turkey, Islamic Research Institute, 1976, p. 116.
  10. ↑ Kia, Mehrdad (15 June 2017). The Ottoman Empire: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 9781610693899.
  11. ↑ Kia, Mehrdad (15 June 2017). The Ottoman Empire: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 9781610693899.
  12. ↑ Tevfik Fikret: Reshaping the art of Turkish poetry - The Daily Sabah - Յունուար 9, 2016 (Թէւֆիք Ֆիքրէթ՝ Վերաձեւաւորելով թրքական բանաստեղծութեան արուեստը - Տը Տէյլի Սապահ, թրքական Իսլամիստական կառաւարամետ Էրտօղանամետ օրաթերթ)
  13. ↑ Gürpınar, Doğan (2016). "The manufacturing of denial: the making of the Turkish 'official thesis' on the Armenian Genocide between 1974 and 1990". Journal of Balkan and Near Eastern Studies. 18 (3): 217–240. doi:10.1080/19448953.2016.1176397. S2CID 148518678
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Թէւֆիք_Ֆիքրէթ&oldid=230479» էջէն