Մալթայի Պաշարում
Մալթայի մեծ պաշարում, 1565-ին Մալթայի միաբանութեան տիրապետութեան տակ գտնուող Մալթա կղզիի պաշարում Օսմանեան կայսրութեան կողմէ։
| Մալթայի Պաշարում | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Օսմանո-Հաբսբուրգեան պատերազմ | |||||||
| |||||||
| |||||||
| Հակառակորդներ | |||||||
| Կաղապար:Դրօշաւորում/Օսմանյան կայսրություն | Մալթայի միաբանութիւն | ||||||
| Հրամանատարներ | |||||||
| Կաղապար:Country data Օսմանյան կայսրություն Լալա Կարա Մուստաֆա-փաշա Թուրգութ Ռեյիս † Փիալէ-փաշա |
Ժան դը լա Վալետտ | ||||||
| Կողմերու ուժեր | |||||||
| 22 000-48 000 | 6 100-8 500 | ||||||
| Կորուստներ | |||||||
| < 25 000 — 35 000 | 2 500, 7 000 բնակիչ, 500 ստրուկ | ||||||
Հիւանդախնամներու մուտքը Մալթա
Խմբագրել1522-ին Սուլեյման I-ը կը գրաւէ հիւանդախնամներու վերջին յենակէտ Հռոդոս կղզին, ողջ մնացած ասպետներուն կը թոյլատրուի դուրս գալ կղզիէն: Անոնք նախ Կիպրոս գացին, իսկ անկէ ետք, երբ Սրբազան Հռոմէական կայսրութեան կայսր Կառլոս V-ը անոնց նուիրեց Մալթա կղզին եւ անոնք այստեղ հաստատուեցան։ Տեղափոխուելէ ետք անոնք «Մալթայի միաբանութիւն» վերանուանուեցան։
Նախապատմութիւն
Խմբագրել1551-ին թուրքերը կրցան Թրիփոլին գրաւել։ Միաբանութեան առաջնորդ Խուան դը Օմեդեսը հրամայեց ամրացնել Բիրգու քաղաքին մէջ Սան-Անճելօ կողմը եւ կառուցել Սան-Միքայէլ եւ Սուրբ Էրազմի կողմերը։ Ընդամէնը վեց ամսուայ ընթացքին խումբերը պատրաստ էին։ 1557-ին Մալթայի միաբանութեան նոր առաջնորդ Ժան դը լա Վալետտը շարունակեց մուսուլմաններու նաւերուն վրայ յարձակման քաղաքականութիւնը, իսկ թուրքերը որոշեցին վերացնել վտանգը։ 1560-ին թրքական նաւատորմը ջախջախեց ասպետները Ջերբայի ճակատամարտի ընթացքին։ Լա Վալետտը հասկցաւ, որ շուտով յարձակում տեղի կ'ունենւայ կղզիին վրայ եւ հրամայեց արագ պատրաստուիլ քաղաքի պաշարման, նաեւ օգնութեան կոչ ուղղեց ամբողջ Եւրոպայի մէջ ցրուած միաբանութեան հրամանատարութիւններուն։
Պաշարում
ԽմբագրելԹշնամիի ժամանման պահուն կղզիին մէջ 540 ասպետ կար, իրենց զինակիցներով մօտ 1000 սպանացի հետեւակային եւ առկեբուզեռ, ինչպէս նաեւ մալթացի 4000 աշխարհազօրային։ Անյապաղ ցորենի ներկրում կազմակերպուեցաւ Սիցիլիայէն, բոլոր տակառները մինչեւ ծայրը ջուրով լեցուած էին եւ լա Վալետտը հրամայեց Մարսան՝ Մեծ նաւահանգիստէն վեր ցածրադիր գօտին, որ պէտք է դառնար պաշարողներու ջուրի միակ աղբիւրը լեցնել սատկած կենդանիներու դիակներով։
Թուրքերու ափանումը
Խմբագրել18 Մայիս 1565-ին թրքական նաւատորմը մօտեցաւ Մալթա։ Նաւերը Փիալէ-փաշան կը ղեկավարէր, իսկ ցամաքային զօրքերը Լալա Մուսթաֆա-փաշան։ 40 հազարնոց բանակը հասաւ աւելի քան 200 նաւերով։ Այս երկու հրամանատարներու նշանակումը հանդիսացաւ սուլթան Սուլեյման I-ի սխալը՝ Լալա Մուսթաֆա-փաշան եւ Փիալէ-փաշան միմեանց կ'ատէին։
Մարտեր Սուրբ Էրազմի ֆորտի համար
Խմբագրել23 Մայիսին Սուրբ Էրազմի խումբը ռմբակոծումը սկսաւ։ Քանի մը օրէն ժամանեց 80-ամեայ Թուրգուտ-ռեյիսը, որ անձամբ հրամանատարութիւնը պաշարող զօրքերը ընդունեց։ Ան նոր թնդանօթային մարտկոցներ տեղադրեց խումբէն դէպի հիւսիս ու հարաւ. խումբը սկսաւ երկու կողմէն անդադար ռմբակոծուիլ։ Ամսուան վերջը պարզ դարձաւ, որ ամրոցի պատերը անխուսափելիօրէն կը քանդուէին։ Ֆորտը միայն անոր շնորհիւ կը դիմանար, որ ամէն գիշեր նաւակներով Սան-Անճելոյէն թարմ ուժեր ու մթերք կը բերէին եւ վիրաւորները կը տեղափոխէին։
Խումբը 31 օր դիմացաւ։ Երբ թուրքերը 23 Յունիսին վերջապէս կրցան ներխուժել, ողջ մնացած էր ընդամէնը 60 մարտիկ նախնական 600-էն։ Անոնց բոլորը, բացի իննէն անմիջապէս գլխատեցին, իսկ մարմինները փայտին խաչեցին եւ ցուցադրեցին նաւահանգիստի մուտքէն Սան-Անճելոյի մօտ։ Այս դէպքին ի պատասխան, լա Վալետտը հրահանգեց անմիջապէս մահապատիժի ենթարկել բոլոր թուրք գերիները, իսկ անոնց գլուխներով թնդանօթները լեցուց եւ սկսաւ ռմբակոծել նոր գրաւուած խումբի փլատակները։ Այս պահէն սկսած պաշարման ժամանակ ոչ մէկը գթութիւն կու տար կամ կը խնդրէր։
Չնայած անոր, որ թուրքերը իրենց նպատակին հասան, անոնք անոր ծախսերը հոգացին մէկ ամիս եւ 8 հազար փորձառու զինուոր կորսնցուցին՝ զօրքի քառորդ մասը։ Զոհուեցաւ նաեւ Թուրգուտ-ռեյիսը, որ սպաննուեցաւ թնդանօթային արկի հարուածէ, ֆորտի պաշարման վերջնական փուլերուն մէջ։ Ըստ աւանդութեան, Մուսթաֆա-փաշան աւերակներու կեդրոնը կանգնելով ըսաւ. «Եթէ նման փոքր որդին մեզ արԺեց այսքան տաք, ապա ինչքա՜ն մենք պէտք է վճարենք հօր համար»:
Պայքար՝ Սենգլեա թերակղզիի համար
ԽմբագրելՄալթայի միաբանութեան գոյատեւումը արդէն կախուած էր այն իրականութեան վրայ, թէ եթէ անոնք կը յաջողին երկու թերակղզիները զուգահեռ պաշտպանել՝ Սենգլեան եւ Բիրգուն։ Որպէսզի նոր դիրքերը հարաւ տեղափոխեն, թուրքերը ստիպուած եղան քարշ տալ ծանր թնդանօթները եւ պաշարները ետ Շիբերրաս լերան երկայնքով, իսկ նաւահանգիստի շուրջ այս ամէնուն գումարած Մալթայի տաք եղանակը եւ մալթացիներուն օգնութեան հասած 1000 մարտիկները, որոնցմէ էին նաեւ 42 ասպետ։
Յուլիսի վերջին կիսուն թուրքերը լայնածաւալ գրոհի ձեռնարկեցին Սենգլեայի վրայ ծովէն, սակայն անոնց դիմաց արգելք կեցան տեղաբնիկները, որինք հոյակապ լողորդներ ըլլալով դուրս կը նետէին թուրքերը նաւակներէն եւ անոնց դէմ ձեռնամարտ կը կազմակերպէին անմիջապէս ջուրին մէջ։ Ջախջախում եզրափակեց քօղարկուած թնդանօթէն կրակը։
7 Օգոստոսին գլխաւոր գրոհը տեղի ունեցաւ, որ ընդհանուր առմամբ 9 ժամ տեւեց, բայց ամէն դէպքի ընթացքին դուրս մղուեցաւ։ Օգոստոսի վերջը օսմանցիներու ճամբարի ընթացքին տարածուեցաւ դիզինթերիա։
Պաշարման հանումը
ԽմբագրելՅայտնի էր, որ աշնանային գիշերահաւասարէն ետ կու գայ փոթորիկներու ժամանակը։ Մուսթաֆա-փաշան պատրաստ էր անհրաժեշտութեան պարագային նաեւ ձմեռել կղզիին վրայ, յուսալով սովամահ ընել պաշարուածները, սակայն Փիալէ-փաշան պատճառաբանելով, որ չկայ յարմար տարածք նաւերը կայանելու եւ վերանորոգելու համար, յայտարարեց, որ Սեպտեմբերէն ոչ ուշ Պոտօ մեկնի, իսկ բանակը, եթէ կը ցանկանայ, կրնայ կղզիին վրայ մնալ։
7 Սեպտեմբերին ասպետներուն հասաւ 9 հազարնոց օգնութիւն, Սիցիլիայի մէջ, սպանական փոխարքային կողմէ։ Ասկէ ետք թուրքերը կեցուցին պաշարումը եւ Մալթայէն դուրս ելան։
Արդիւնքներ
ԽմբագրելԿղզիէն վերադարձաւ թրքական բանակի միայն քառորդը։ Քրիստոնեաները 250 ասպետ կորսնցուցին, փաստացի բոլոր փրկուածները վիրաւորուած եւ հիւծուած էին։ միայն 600-ը կրնար զէնք կրել։ Քար քարի վրայ չմնաց Բիրգու քաղաքին մէջ, իսկ նոր քաղաք Վալետան կառուցուեցաւ նոր վայրի մը մէջ։
Գրականութիւն
Խմբագրել- Francesco Balbi di Correggio translated by H. A. Balbi (1568)։ The Siege Of Malta 1565։ Copenhagen 1961
- Francesco Balbi di Correggio translated Ernle Bradford (1568 translated 1965)։ «chapter II»։ The Siege Of Malta 1565։ Penguin 2003։ ISBN 0-14-101202-1
- Ernle Bradford (1961)։ The Great Siege: Malta 1565։ Wordsworth 1999։ ISBN 1-84022-206-9
- Tim Pickles. Malta 1565: Last Battle of the Crusades; Osprey Campaign Series #50, Osprey Publishing, 1998.
- Stephen C. Spiteri. The Great Siege: Knights vs. Turks, 1565. Malta, The Author, 2005.
- Tony Rothman, "The Great Siege of Malta, " in History Today, Jan. 2007.
- Bradford, Ernle, The Sultan’s Admiral: The Life of Barbarossa, London, 1968.
- Wolf, John B., The Barbary Coast: Algeria under the Turks, New York, 1979; ISBN 0-393-01205-0
- Crowley, Roger. «Empires of the sea : the final battle for the Mediterranean, 1521—1580». London: Faber, 2008. ISBN 978-0-571-23230-7
- E. Hamilton Currey, "Sea-Wolves of the Mediterranean’’, London, 1910