Մանկավարժութիւն

Մանկավարժութիւնը (անգլ.՝ pedagogy, (pɛdəɡɒdʒi/pɛdəɡoʊdʒi/) հուն. paidagogos, pais (paidos) երեխայ, տղայ + ago կը տանի, կը դաստիարակեմ), ազատամիտ գիտութիւն է, որ վաղ ժամանակներէն կը համարուի փիլիսոփայութեան ճիւղ մը։ Դեռեւս անդիգ շրջանի մէջ ժողովրդապետութիւնի, Սոգրադիզի, Բլադոնի եւ Արիսդոդելի փիլիսոփայական աշխատութիւններուն մէջ կարեւոր տեղ կը հատկացնէ մտաւոր, հոգեկան ու ֆիզիկական դաստիարակութեան հարցերուն։

Մանկավարժը եւ աշակերտները դասի ժամանակ

17-րդ դարուն մանկավարժութինը կ'անջատի փիլիսոփայութիւնէն, սակայն վերջաւորութեան փոխկապակցուածութիւնը կը պահպանէ։ Մանկավարժութեան զարգացումն անցած է երկարատեւ ճանապարհ։ Վերածնունդի ժամանակաշրջանի մարդաբաներու աշխատութիւններուն մէջ կ'արծարծեն մարդու համակողմանի ու ներդաշնակ զարգացման խնդիրները։

Եւրոպական բուրժուական առաջին հեղափոխութիւններու ժամանակ գիտական մանկավարժութեան հիմքերը դրին չեխ մեծ մանկավարժ Յան Ամոս Կոմենսկին։ Ան առաջինն էր, որ հիմնաւորեց մարդու՝ մինչեւ անոր կեանքի վերջը կրթելու եւ դաստիարակելու հարցը։

Այսպիսով, մանկավարժութիւնը գիտութիւն է անձի ձեւավորման ու զարգացման օրինաչափութիւններու, կրթութեան, ուսուցման եւ դաստիարակութեան ձեւերու, ձեւերու ու բովանդակութեան մասին։ Մանկավարժութիւնը որպէս գիտութիւն կը զբաղի սերունդներու կրթութեան, դաստիարակութեան, զարգացման հիմնախնդիրներով։

Ծագում, ուսումնասիրութեան առարկայ, խնդիրներ

Մանկավարժութիւնը մարդաբանական գիտութիւն է։ Աշխարհի շատ լեզուներով այն կը կոչուի «Պեդագոգիկա» (հին յուն․՝ παιδαγωγική` παῖς մանուկ, ἄγω տանիլ):

Վաղ ժամանակներէն այն համարուած է փիլիսոփայութեան ճիւղ մը, իսկ 17-րդ դարուն այն անջատուեցաւ անոնցմէ, սակայն փոխկապուածութիւնը պահպանեց եւ կը պահպանուի այնքան ժամանակ, որքան ժամանակ կը պահպանեն այդ գիտութիւնները։ ժամանակակից մանկավարժութիւնը մարդու մասին գիտութիւններու համակարգի մասն մը կը կազմէ, որուն կ'ուսումնասիրէ մարդու զարգացումը, անոր գործունէութեան, հարաբերութիւններու, սոցիալական կապերու համակարգը, ներաշխարհը։ Պատմականօրէն մանկավարժութիւնը ծագած եւ զարգացած է որպէս գիտութիւն դաստիարակութեան մասին։ 20-րդ դարուն մանկավարժութեան սահմանները ընդլայնուած են, փոխուած է նաեւ մանկավարժութեան ուսումնասիրութեան առարկան։ Շարունակական կրթութեան գաղափարով պայմանաւորուած` այսօր մանկավարժութեան ուսումնասիրութեան առարկան կրթութիւնն է։ Մարդը կը զարգանայ եւ կը փոփոխուի ողջ կեանքի ընթացքին, այսինքն ան շարունակական մանկավարժական օգնութեան կարիք կը զգայ ողջ կեանքի ընթացքին։ Մանկավարժութիւնը եւ տեսական, եւ գործնական գիտութիւն է։ Մանկավարժութիւնը չ'առաջարկէր դեղատոմսեր, միանշանակ պատասխաններ։ Սակայն կ'առաջարկէ դրոյթներ եւ ստեղծագործական որոնողական աշխատանքի ծրագիրեր, որոնք թոյլ կ'ուտան իրականացնել երեխայի դաստիարակութիւնը, ձեւաւորելով անոր անձնային որակները։ Մանկավարժութիւնը գիտութիւն է եւ արուեստի, գիտելիքի, վարպետութեան, մարդկանց ճանաչելու ձգտման եւ կարողութեան համադրութիւն։ Կարելի է սահմանել նաեւ այսպէս. մանկավարժութիւնը գիտութիւն է, որ կը հետազոտէ կրթութեան, դաստիարակութեան եւ զարգացման օրինաչափութիւնները։

Մանկավարժութեան հիմնական հասկացութիւններ

Իւրաքանչիւր գիտութեան առանձնացման պարտադիր պայման է անոնց համար կատեգորիաներու համակարգի առկայութիւնը։

Մանկավարժական հասկացութիւնները կը ներկայացնեն մանկավարժական իրողութիւնները՝ անոնց միջեւ եղած ընդհանուր եւ տարբերակիչ գիծերը, անոնցմով կ'օգնեն ստեղծել մանկավարժական իրողութիւններու իրական պատկերը մեր գիտակցութեան մէջ։ Մանկավարժական հասկացութիւններու միջոցով մեր գիտակցութեան մէջ կ'արտացոլուին դաստիարակութեան հասարակական-պատմական ընդհանրացուած փորձը, անոր տիպական առանձնահատկութիւնները եւ օրինաչափութիւնները, որոնց ճանաչման հիման վրայ հնարաւոր է արդէն ուղղութիւն տալ մեր հետագայ մանկավարժական գործունէութեանը։

Մանկավարժութեան կողմէն կիրառուող գիտական հասկացութիւնները բազմազան են։ Մանկավարժութիւնը, կը գրէ Յու.Կ. Բաբանսկին, կը գործառնէ շարք մը ուրիշ հասկացութիւններ (օրինակ՝ գիտելիք, կարողութիւն, հմտութիւն, հնար, միջոց, ձեւ), որոնք ունին ինչպէս ընդհանուր գիտական նշանակութիւն, այնպէս ալ՝ նեղ մանկավարժական։

Մանկավարժութեան հիմնական հասկացութիւններն են՝

• անձի ձեւաւորումը՝ ինչպէս նպատակաուղղուած գործողութիւններու, այնպէս ալ շրջապատի՝ յաճախ հակասական ազդեցութեան ներքին,
• դաստիարակութիւնը՝ ընտանիքի, տարբեր կազմակերպութիւններու համատեղ ջանքերով աշխարհայացքի ձեւաւորումը, աշխատանքային, մտաւոր, բարոյական, գեղագիտական ու ֆիզիկական դաստիարակութիւնը,
• կրթութիւնը՝ գիտելիքներու յուրացման ընթացքն ու արդիւնքները, հմտութիւններու ու կարողութիւններու մշակումը,
• ուսուցումը՝ մարդուն կրթելու անընդմէջ գործընթացը՝ գիտելիքներու հաղորդումը եւ յուրացումը։

Դաստիարակութիւն

Դաստիարակութիւն բառը կը ծագի հին պարսկերէնէն։ Հին պարսկաստանին մէջ դաստիարակ կը կոչէին այն փոխարքային, որ կը ղեկավարէր աճող սերունդի հոգեւոր զարգացումը։

Դաստիարակութիւնը կարելի է ըմբռնել տարբեր իմաստներով, նախ՝ որպէս հասարակական երեւոյթ՝ կեանքի դաստիարակութիւն (մարդը, ծնելով հասարակութեան մէջ, կը յուրացնէ մարդկային խօսքը, կենցաղի, աշխատանքի եւ մշակոյթի առաւել մատչելի տարրերը)։

Դաստիարակութիւնը, որպէս այդպիսին, սկզբնաւորուած է մարդու ծագման հետ միասին, որպէս աշխատանքային գործունէութեան արդիւնք։ Կեանքի հետագայ զարգացումն ու հարստացումը հասարակութեանը կանգնեցրին իր անդամներու զարգացումն ու ձեւավորումը ծրագրելու, հատուկ կազմակերպելու անհրաժեշտութեան առաջ։

Դեռեւս նախնադարեան հասարակութեան մէջ ցեղը, տոհմը, մարդկային հանրութիւնը երեխաներու դաստիարակութիւնը կը հանձնարարէին իրենց առաւել խելացի, փորձառու, ուժեղ մարդկանց, որոնք արդէն հատուկ կերպով, հատուկ պայմաններուն մէջ, քիչ թէ շատ հետեւողականօրէն կը կազմակերպէին տուեալ հանրութեան երեխաներու, աճող սերունդի ձեւավորումն ու զարգացումը։

Ծագեց դաստիարակութեան նոր տեսակ մը՝ որպէս հատուկ կազմակերպուած, հատուկ մարդու կողմէն մէկ այլ մարդու դաստիարակելու գործընթաց։ Դաստիարակութիւնը դարձաւ մասնագիտական գործունէութեան բնագաւառ։ Աստիճանաբար կատարելագործեցին մանկավարժական գործընթացի մասին գիտելիքներն ու փորձը։

Դաստիարակութեան՝ որպէս մանկավարժական գործընթացի ամէնաէական առանձնահատկութիւնը երկկողմանիութիւնն է, քանի որ անոր կը մասնակցին երկու ժողովրդապետութիւններ՝ դաստիարակը եւ սանը, որոնք կարող են համագործակցել, ծրագրել դաստիարակելու ենթակայ հատկանիշները եւ անոնք սանին փոխանցելու, անոր հաղորդելու ուղիները, եղանակները, պայմանները, կազմակերպական ձեւերը։

Լայն իմաստով դաստիարակութիւնը՝ որպէս բնական, տարերային, հասարակական գործընթաց, կ'ուսումնասիրէ բարոյագիտութեան, գեղագիտութեան, փիլիսոփայութեան, իրաւագիտութեան եւ այլ հասարակական գիտութիւններու կողմէն։ Դաստիարակութիւնը կ'ենթադրէ անձի կատարելագործման գործընթացն ու անոր արդիւնքը, այն իր մէջ կը ներառէ անձի զարգացման բոլոր կողմերը, զարգացումն ու ձեւավորումն ապահովող բոլոր գործօնները, այդ թիւին մէջ՝ ուսուցումը եւ կրթութիւնը։

Սակայն մանկավարժական գիտութեան մէջ դաստիարակութիւնը կը հասկնայ նաեւ նեղ իմաստով՝ որպէս անձի վարքագիծ՝ բնաւորութիւն, յարաբերութիւններու մշակոյթ, աշխատանքային մշակոյթի յուրացում եւ այլն, այսինքն՝ որպէս բարոյական, աշխատանքային, ֆիզիկական եւ գեղագիտական դաստիարակութիւն։

Հետեւաբար, դաստիարակութիւնը՝ նեղ իմաստով, անձի զարգացման եւ ձեւավորման կազմակերպումն է, որ չի ներառէր անոր ուսուցումն ու կրթութիւնը։ Այսպիսով, դաստիարակութիւնը աւագ սերունդներու կողմէն նոր սերունդներուն հասարակական-պատմական փորձի փոխանցման գործընթացն է՝ անոնց կեանքի եւ աշխատանքի նախապատրաստելու նպատակով, որուն անհրաժեշտ է հասարակութեան հետագայ զարգացումն ապահովելու համար։

Ուսուցում

Ուսուցումը նոյնպէս մանկավարժական գործընթաց է։ Այն ուսուցչի եւ աշակերտներու փոխազդեցութեան նպատակաուղղուած գործընթացն է, որու ընթացքին կ'իրականացնեն մարդու կրթութիւնը, դաստիարակութիւնը եւ զարգացումը։ Այն աշակերտի իմացութեան հատածի զարգացման, անոր ճանաչողական կարողութիւններու եւ հմտութիւններու ձեւավորման եւ գիտելիքներ հաղորդելու գործընթաց է, որ կը կատարէ մանկավարժի՝ ուսուցիչի, դաստիարակի, դասախօսի կողմէն։ Ուսուցումը՝ որպէս մանկավարժական գործընթաց, նոյնպէս ունի երկու կողմ։ Մանկավարժի՝ սովորեցնողի, ուսուցչի գործունէութիւն, որ կը կոչուի դասավանդել, եւ աշակերտի՝ սովորողի գործունէութիւն, որ կը կոչուի ուսում։

Վերջին տարիներու տեղեկատուական արուեստագիտութիւններու (ՏՏ) հատածի բուռն զարգացումը եւ ներդրումը Հայաստանի մէջ լուրջ ազդեցութիւն կը թողնեն անձի ձեւավորման ու զարգացման վրայ։ Անձի ձեւավորումն ու զարգացումը արդէն իսկ հնարաւոր չէ առանց տեղեկատուական արուեստագիտութիւններու։ Համակարգիչներն ու համակարգչային ՏՏ-ը աշխուժ օրէն կը ներխուժեն կեանք։ Նոր տեղեկատուութեան հզոր ներհոսքը՝ գովազդները, համակարգչային արուեստագիտութիւններու կիրառութիւնը հեռուստատեսութեան մէջ, խաղային համակարգիչներու տարածումը, ելեկտրոնային խաղալիքներն ու համակարգիչները մեծ ազդեցութիւն կը թողեն երեխայի դաստիարակութեան եւ աշխարհաճանաչողութեան վրայ։ Զգալիօրէն կը փոխեն նաեւ անոր սիրելի զբաղմունքը՝ խաղերը, կը փոխեն նաեւ անոր սիրելի հերոսներն ու, թերեւս, սկզբունքները։

Համակարգիչն այսօր տեղեկութեան ստացման եւ մշակման հզոր գործիք է։ Այդ պատճառով բնական է այդ միջոցներու ներդրումը ժամանակէն ուսումնական գործընթացին մէջ։ Սակայն կան ու կ'ըլլան խնդիրներ՝ արուեստագիտութիւններու թանկութիւնը, համակարգիչներու ձեռք բերումը, անոնց թարմացումն ու ժամանակից պահանջներուն հարմարեցումը, համակարգիչներու եւ ցանցերու սպասարկումը, ծրագիրերու ձեռք բերումը, համացանցը։ Առայժմ չկայ ուսումնադաստիարակչական գործընթաց ՏՏ-ի սահուն նորհոսքն ապահովող ձեւաբանական համակարգ։ Բացի անոնցմէ՝ անհրաժեշտ են բարձր կը որակավորէն ունեցող դասախօսներ, անոնց անընդհատ վերապատրաստել եւ մասնագիտացեն։

Իհարկէ, աւելի հեշտ է խօսիլ հօգուտ աւելի էժան արուեստագիտութիւններու, օրինակ՝ գիրքերը, գրատախտակն ու կաւիճը, եւ սորվեցնել նոյն կերպ, ինչպէս եւ անցեալին։ Միանշանակ ինչ-որ կերպ, ինչ-որ բան կարելի է նման ձեւով սորվեցնել, եւ նոյնիսկ դաստիարակել։ Սակայն ինչի՞ եւ ի՞նչ տեմպերով կարող ենք հասնել նման դաստիարակութեան արդիւնքին մէջ՝ այսօրուայ ժամանակէն արուեստագիտական հասարակութեան մէջ։

Կրթութեան որակի բարձրացումը կը որոշէ ուսուցման աշխուժ գործիքներու կիրառմամբ։ Աշխուժ ուսուցումը կ'ենթադրէ սորվողներու ներգրաուին ուսումնական գործընթաց։ Այդ դէպքին մէջ սորվողը պարտադիր պետք է աշխուժ գործի եւ այդ գործունէութեան ընթացքին մէջ բացայայտի, մշակի եւ կիրառի ստացուած գիտելիքները։ Այդ պատճառով ուշադրութեան է արժանի աշխուժ ուսուցման ժամանակէն ձեւի՝համակարգչային ուսուցողական խաղի (ՀՈՒԽ) կիրառման հնարաւորութեան ուսումնասիրումը։

Կրթութիւն

Կրթութիւնը աշակերտի մտաւոր զարգացածութեան, հմտութիւններու եւ ճանաչողական ընդունակութիւններու յուրացման մակարդակն է։ Միաժամանակ կրթութիւնը կ'ենթադրէ նաեւ լաւ դաստիարակութիւն, վարքի կատարելութիւն եւ այլն, քանի որ կրթուած մարդ ըսելով յաճախ կը հասկանանք ոչ միայն այն, թէ մարդն ինչ գիտէ, այլեւ այն, թէ ինչպէս իրեն կը դրսեւորէ միջավայրին մէջ։

Թէեւ կրթութիւնը հիմնականին մտաւոր զարգացման բնութագիր է, այն կ'ակնարկէ նաեւ մարդու դաստիարակութիւնը։ Կը նշանակէ՝ կրթութիւնը ուսուցման եւ դաստիարակութեան արդիւնք է, մարդու կայուն, կարելի է ըսել՝ անդարձելի բնութագիր է, որակ, մակարդակ է։ Ձեռք բերել որոշակի կրթութիւն, կը նշանակէ բարձրանալ զարգացման նոր աստիճանի մը, վարպետ դառնալ աւելի բարդ գործունէութեան։

Կրթութիւնը ունի պատմական բնոյթ. հասարակական կեանքի զարգացմանը համապատասխան այն կը բարդանայ։ Եթէ տասնամեակներ եւ դարեր առաջ ընդամէնը գրել-կարդալ իմացող մարդը կարող էր համարուիլ կրթուած մարդ, ապա այսօր կրթուածութիւնը կ'ենթադրէ գիտելիքներու հիմունքներու հիմնաւոր տիրապետել, գիտական աշխարհայացքի ձեւավորել, սորվելու առաջաւոր ձեւերու տիրապետել, ինքնուրոյնաբար գիտելիքներու ձեռքբերման կարողութիւններ եւ այլն։

Կրթութիւնը կ'ենթադրէ աստիճաններ. տարրական, միջնակարգ, բարձրագոյն եւ հետբուհական կրթութիւն։ Ընդհանուր կրթութիւնը կ'ապահովէ հասարակութեան բոլոր անդամներուն անհրաժեշտ գիտելիքներու ձեռքբերելը եւ զարգացման մակարդակ՝ անկախ մասնագիտութիւնէն։

Մասնագիտական գործունէութեան որոշակի բնագաւառներուն մէջ արդիւնավետ աշխատելու համար հատուկ գիտելիքներու, կարողութիւններու եւ հմտութիւններու տիրապետելու մակարդակ ապահովող կրթութիւնը մասնագիտական կրթութիւնն է։

Ուսուցում եւ կրթութիւն

Ուսուցման եւ կրթութեան միջեւ առկայ է միջոցի եւ նպատակի յարաբերութիւն. ուսուցումը միջոց է, կրթութիւնը՝ ուսուցման նպատակ եւ արդիւնք։ Մանկավարժութեան հիմնական հասկացութիւններէն են նաեւ ինքնակրթութիւնը, ինքնադաստիարակութիւնը, վերադաստիարակութիւնը, գիտելիքը, կարողութիւնը, հմտութիւնը եւ ուսուցման ձեւը։

Ինքնակրթութիւն

Ինքնակրթութիւնը կ'ենթադրէ մարդու նպատակաուղղուած ու նպատակասլաց աշխատանքը, որ կապուած է իրեն որոշակի հետաքրքրող բնագաւառի մէջ գիտելիքներու որոնման եւ յուրացման հետ։

Ինքնադաստիարակութիւնը մարդու՝ իր մէջ ցանկալի գիծեր, որակներ ու վարքի ձեւեր ձեւավորելու գիտակցուած եւ նպատակասլաց աշխատանքն է։ Վերադաստիարակութիւնը մանկավարժութեան խրթին հիմնահարցերէն է։ Մարդը տարիներ շարունակ կը դաստիարակէ, բայց դրական արդիւնք չ'ապահովէր։ Այս դէպքին մէջ է, որ մանկավարժութիւնը դաստիարակէն կը պահանջէ թափանցել դաստիարակուողի ներաշխարհը, իմանալ անոր էութեան բոլոր կողմերը, որոնել նոր ձեւեր, հնարներ եւ միջոցներ՝ տուեալ մարդուն դաստիարակելու համար։

Կապն այլ գիտութիւններու հետ

Բոլոր գիտութիւններու նման մանկավարժութիւնը նոյնպէս կապուած է շարք մը գիտութիւններու հետ։ Առանց այդ կապերու ընդհանրապես գիտութիւնները չեն կարող զարգանալ։ Այսօր բազմազան ու բազմաբնոյթ խնդիրներ լուծելէս գիտութիւնները կը միաւորեն։ Ուրեմն, առանց միջառարկայական, միջգիտական կապերու ոչ մի գիտութիւն չի կրնար զարգանալ։ Մանկավարժութիւնը կապեր ունի հատկապես այն գիտութիւններու հետ, որոնք կ'ուսումնասիրեն մարդուն, նաեւ կ'առնչուի այն գիտութիւններուն, որոնք համատեղ կամ առանձին-առանձին կը հետազոտեն միեւնոյն խնդիրները։ Մանկավարժութիւնը կապուած է փիլիսոփայութեան հետ. փիլիսոփայութիւնը մանկավարժութեան ձեւաբանական հիմքն է։ Բացի անոնցմէ մանկավարժութիւնն ու փիլիսոփայութիւնը ունին ուսումնասիրութեան ընդհանուր հիմնախնդիրներ. մարդու դաստիարակութիւնը, աշխարհայացքի ձեւավորումը, անձի համակողմանի ու ներդաշնակ զարգացումը եւ անձի փոխկապուածութիւնը, անոնց տրամաբանութիւնը եւ այլն, որոնց հետազոտութեամբ կը զբաղին մանկավարժութիւնը եւ փիլիսոփայութիւնը։ Փիլիսոփայութեան ընդհանուր համակարգի մէջ կը մտնեն այնպիսի բնագաւառներ, ինչպիսի են օրինակ բարոյագիտութիւնը, գեղագիտութիւնը, որոնք կ'օգնեն մանկավարժութեան իրագործելու սորվողներու բարոյական, գեղագիտական դաստիարակութիւնը եւ այլն։

Բարոյագիտութիւնը փիլիսոփայութեան բնագաւառներէն է, որ կը զբաղի բարոյականութեան հարցերու մշակմամբ եւ անմիջապէս կապուած է բարոյական դաստիարակութեան հետ, ինչէն կ'օգտուի մանկավարժութիւնը։ Իսկ բարոյական դաստիարակութիւնը հասարակական գիտակցութեան ձեւ է, դաստիարակութեան այսպէս բնորոշել. ան հասարակական գիտակցութեան այն ոլորտն է, որ կեանքի բոլոր բնագաւառներուն մէջ մարդկանց վարքը կարգաւորելու գործառնութիւն կը կատարէ։ Բարոյական զարգացումը կախում ունի բարոյական դաստիարակուածութիւնէն, վերջաւորութեան ալ կախուած է բարոյական զարգացումէն, իսկ անոնք ալ կախուած են տուեալ երկիրի սոցիալական պայմաններէն, անձէ, հասարակութիւնէն... Բարոյական դաստիարակութեան նպատակն է հասարակութեանը այնպիսի մարդու հաւելումը, որ շարունակէ յուրացնել հասարակութեան կողմէն ընդունուած օրինակները, բարոյական որակները, մշտապէս կատարէ բարոյական գործողութիւններ ու արարքներ՝ հօգուտ հասարակութեան եւ մարդու, անի այն, ինչ համամարդկային է ու արժեքաւոր։ Իսկ այս ամէնը կ'իրականացնէ մանկավարժութեան շնորհիւ. ահա անոնց սերտ աղերսներու նկարագիրը։ Նոյն կերպ կարող ենք տալ գեղագիտութեան եւ մանկավարժութեան փոխկապուածութեան բնութագիրը. գեղագիտութիւնը կ'ուսումնասիրէ մարդու ` իրականութեան ու արուեստի նկատմամբ գեղագիտական յարաբերութիւններու զարգացման օրինաչափութիւնները եւ գեղագիտական ձեւավորումը, կը ծառայէ որպէս հիմք գեղագիտական դաստիարակութեան համար։ Այդ հիմունքները, որոնք կը որոշեն երիտասարդութեանը գեղեցիկին հաղորդակցելու ուղիներն ու միջոցները, կը մշակեն մանկավարժութեան կողմէն։

Ի տարբերութիւն միւս առարկաներու, որոնք կ'ուսումնասիրեն մարդու զարգացման առանձին կողմերը, մանկավարժութիւնը կը զբաղի մարդով ամբողջութեան մէջ, այն ուղղուած է ամբողջ մարդուն եւ կը որոնէ ամբողջական մարդկային անձնաւորութեան ձեւավորման առաւել գործուն ուղիները։

Մանկավարժութիւնը աւելի սերտ աղերսներ ունի հոգեբանութեան հետ։ Մանկավարժութիւնը կը հենուի հոգեբանութեան նուաճումներու` հատկապէս բարձրագոյն ջղային համակարգի տիպաբանական առանձնահատկութիւններու, զգայարաններու, սրտանոթային եւ շնչառական համակարգի մասին տուեալներու վրայ։ Սորվողներու կրթութեան եւ դաստիարակութեան իրականացման համար էական նշանակութիւն ունին տարիքային հոգեբանական հետազոտութիւններու արդիւնքները. օրինակ՝ ինչպէս վարուիլ երեխաներու, դեռահասներու, պատանիներու, աղջիկներու հետ եւ այլն /սահմանափակ կարողութիւններով երեխաներու ուսուցման գործին մէջ այս կապն հոյժ նկատելի է եւ հարկաւոր/։ Մանկավարժութիւնը սերտ կապ ունի նաեւ հոգեբանութեան հետ՝ հատկապէս տարիքային եւ մանկավարժական հոգեբանութեան։

Տարիքային հոգեբանութիւնըըստ տարիքային առանձնահատկութիւններու կ'ուսումնասիրէ երեխաներու հոգեկան գործընթացները՝ նպատակաուղղուած ուսուցման եւ դաստիարակութեան պայմաններուն մէջ։ Այնուհետեւ ըստ տարիքային կը հետազոտէ երեխաներու տարբեր հոգեկան գործընթացներ, վիճակներ եւ որակներ, օրինակ՝ մտածողութիւնը, հիշողութիւնը, երեւակայութիւնը, կամքը, զգացմունքները եւ այլն, որոնց տուեալները մանկավարժութիւնը կ'օգտագործէ ուսուցման եւ դաստիարակութեան գործընթացները ճիշտ կազմակերպելու եւ սորվողներուն աւելի լաւ ճանաչելու համար։ Շերտաւորուած հոգեբանութիւնը ուսումնասիրելով մարդկանց հոգեբանական առանձնահատկութիւնները, անոնց անհատական տարբերութիւնները, մանկավարժութեանը կ'ուտայ ուսուցման եւ դաստիարակութեան որոշ հիմնախնդիրներ լուծելու հնարաւորութիւն։ Սոցիալական հոգեբանութիւնը հետազոտելով անձի ձեւավորման առանձնահատկութիւնները մանկավարժութեանն կ'օգնէ դաստիարակութեան խնդիրները ուսումնասիրելու եւ անոր ձեւական մշակելուն։ Այսօր կը զարգացնէ ինժեներական հոգեբանութիւնը, որ կը հետազոտէ մարդու եւ արուեստի հմտութեան փոխյարաբերութիւնները։ Անոնց տուեալները մանկավարժութիւնը կ'օգտագործէ ուսուցման եւ դաստիարակութեան գործընթացներուն մէջ կիրառուող մեքենաներու ու սարքերի գործադրման ձեւական գիտականօրէն մշակելու համար։

Մանկավարժութիւնը սերտ կապ ունի նաեւ կիբերնետիկայի հետ։ Ան նորագոյն գիտութիւններէն է, որ շատ բարդ, դինամիկ համակարգերը կը կառավարէ տեսական ձեւով։ Ինչպէս մանկավարժներն կ'ընդունեն, այդ կառավարման հիմքին մէջ ընկած են բնութեան եւ հասարակութեան որոշ գործընթացներու տրամաբանութեան ուսումնասիրութիւնը եւ ընդհանուրի առանձնացումը, որ կը որոշէ անոնց գործողութիւններու պայմանները։ Այդ ընդհանուրը կառավարման կենդրոնի առկայութիւնն է, կառավարման իրագործումը ուղիղ եւ հետադարձ կապերու միջոցով։ Մանկավարժութիւնը կապ ունի նաեւ ազգագրութեան՝ ազգագրութեանի եւ ժողովրդական բանահիւսութեան հետ։