Չինական Օրացոյց

Չինական օրացոյցը ներկայացուած է երկու տեսակի օրացոյցներով (գիւղատնտեսական) եւ արեւա-լուսնային։ Անոնցմէ երկրորդը պատմականօրէն յայտնի է երկու տարբերակով․ Սիա օրացոյց («Սիա» հարստութեան անունով, 夏), առաւելաբար յայտնի է Արեւելեան Ասիոյյ մէջ, տարին կը սկսի գարնան, եւ Չժուան օրացոյց (չին.՝ 顓頊曆)՝ Ցին հարստութեան նախահայր Չժուան Սիուի անունով, տարուան սկիզբը կը նկատուի աշունը։

Չինական օրացոյց 2017-ի համար

Ժամանակակից Չինաստանի մէջ կը կիրարկուի նաեւ գրիգորեան օրացոյցը, սակայն լուսնային օրացոյցը, ինչպէս նախքան, այժմ ալ համատարած կ'օգտագործուի աւանդական տօներու (Չինական նոր տարի) եւ այս կամ այն գիւղատնտեսական աշխատանքները սկսելու օրերը որոշելու համար։

«Գարնան տօնը» (Նոր տարի) լուսնային օրացոյցին մէջ փոփոխական է եւ կը նշուի ամէն տարի նորալուսինի առաջին օրը։ Սիա օրացոյցը կը կիրարկուի թուաբաական նպատակներով, օրինակ, ամուսնութեան կամ նոր յարաբերութիւններ սկսելու համար ամէնէն բարենպաստ օրուան որոշում եւ այլն։

Չինաստանի մէջ գրիգորեան օրացոյցը կը կոչուի «պարզ» (公曆 gōnglì), «արեւմտեան» (西曆 xīlì) կամ «արեւային» (日曆 rìlì)։ Գրիգորեան օրացոյցին ի յայտ գալով՝ անիկա նաեւ նկատուեցաւ նոր, իսկ լուսնային օրացոյցը՝ հին։

Պատմութիւն

Խմբագրել

Շան հարստութեան օրացոյցի ժամանակաշրջան

Խմբագրել

Շան հարստութեան ժամանակաշրջանի հնագոյն արձանագրութիւններուն մէջ (մ.թ․ա․ XVI—XI դարեր) տարին կը նկարագրուի 12 լուսնային ամիսով, որուն կ'աւելնար տեսական տասներեքերրորդը, երբեմն նաեւ տասնչորսերրորդը, որպվսզի խուսափին իրական եւ օրացոյցային տարուան շեղումէն։ Արդեն այդ ժամանակ կ'օգտագործուէր հաշուարկման վաթսունական համակարգը։ Աւանդութիւնը կ'ըսէ, որ տարին կը սկսի ձմեռնային արեւադարձէն ետք առաջին նորալուսնին։

Չժոու հարստութեան օրացոյցի ժամանակաշրջան

Խմբագրել

Չժոու հարստութեան ժամանակաշրջանի հնագոյն արձանագրութիւնները (մ․թ․ա XI—III դարեր) նախորդի օրինակով տարին կը ներկայացնեն 12 լուսնային ամիսով, ուր կրկին կ'աւելնայ տասներեքերրորդը։ Ամիսները կը հերթագային 29 եւ 30 օրերով, իսկ անհամապատասխանութենէն խուսափելու համար երբեմն լրացուցիչ օր կ'աւելացուի ամսուան աւարտին։ Տարուան սկիզբը կը նկատուի ձմեռնային արեւադարձէն առաջ նորալուսինը։

Ցին հարստութեան օրացոյց

Խմբագրել

Մեր թուարկութենէ առաջ 221-ին, երբ Ցին Շի Հուանդի կայսրը միաւորեց Չինաստանը, ան կատարեց օրացոյցային բարեփոխումներ եւ մտցուց մէկ ընդհանուր օրացոյց։ Ցին հարստութեան ժամանակ գործնականի մէջ մտցուեցաւ 24 եղանակ, որոնք կ'որոշուէր խաւարածիրի մէջ արեւի դիրքով, որ նաեւ հիմք հանդիսացաւ գիւղատնտեսական օրացոյցին։ Եղանակները անմիջական կապ չունին Լուսինի շարժումին հետ։

Տարբերակներ

Խմբագրել

Արեւելեան այլ օրացոյցները կամ ամբողջութեամբ կը նոյնացուին չինականին (քորէական), կամ շատ առումներով նման են չինական, սակայն ունին որոշակի տարբերութիւն (վիեթնամական՝ կենդանակերպի ցիպլում ճագարը փոխարինուած է կատուով, թիպէթական՝ որոշակի փոփոխութիւն կենդանակերպի անուններով, ճափոնական՝ փոխուած է հաշուարկման սկզբունքը)։

Չինական (չինա-ույղուրական) օրացոյցի տարրերը մոնկոլներու արշաւանքներուն շնորհիւ հասան իսլամադաւան աշխարհին։

Չինական գիւղատնտեսական օրացոյց

Խմբագրել

Այս օրացոյցը տարին կը բաժնէ 24 գիւղատնտեսական եղանակի, որոնք կ'որոշուին խաւարածիրի մէջ արեւի դիրքով։ Եղանակներու հերթափոխը կապ չունի լուսինի փուլերուն հետ։

Խաւարածրային կոորդինատային
համակարգի երկարութիւն
Թարգմանութիւն Չինարէն
անուն[1]
Ճափոներէն
անուն
Քորէերէն
անուն
Վիէթնամերէն
անուն
Մօտաւոր օրը
գրիգորեան օրացոյցի մէջ[1]
315° Գարնան սկիզբ 立春
լիչուն
立春
րիսսիուն
입춘 (立春)
իմպչխուան
Lập xuân
էեպ սիուան
4—5 Փետրուար
330° Անձրեւաջուր 雨水
իույշույ
雨水
ուսույ
우수 (雨水)
ուսու
Vũ thủy
վու թխյուի
19—20 Փետրուար
345° Թրթուրներու արթննալու ժամանակ 驚蟄 (惊蛰)
ցզինչժէ
啓蟄
կէյտիցու
경칩 (驚蟄)
կիոնչխիպ
Kinh trập
կին չապ
5—6 Մարտ
Գարնանային գիշերահաւասար 春分
չունֆեն
春分
սիումբուն
춘분 (春分)
չխունբուն
Xuân phân
սյուան ֆան
20—21 Մարտ
15° Պարզ եւ պայծառ 清明
ցինմին
清明
սէյմէյ
청명 (清明)
չխիոնմիոն
Thanh minh
տխան մին
4—5 Ապրիլ
30° Հացի անձրեւ 穀雨 (谷雨)
գույույ
穀雨
կոկու
곡우 (穀雨)
կոգու
Cốc vũ
կոկ վու
20—21 Ապրիլ
45° Ամրան սկիզբ 立夏
լիսիա
立夏
րիքքա
입하 (立夏)
իմպխա
Lập hạ
լապ խա
5—6 Մայիս
60° Պակաս առատութիւն 小滿 (小满)
սյաօման
小満
սյօ ման
소만 (小滿)
սօման
Tiểu mãn
սեու ման
21—22 Մայիս
75° Ցանքի հերկում 芒種 (芒种)
մանչժուն
芒種
բօ սիու
망종 (芒種)
մանջոն
Mang chủng
մանկ տիունկ
5—6 Յունիս
90° Ամառնային արեւադարձ 夏至
սեանչժի
夏至
կեսի
하지 (夏至)
հաճի
Hạ chí
հա տի
21—22 Յունիս
105° Թեթեւ տապ 小暑
սիաօշի
小暑
սիօ սիօ
소서 (小暑)
սոսօ
Tiểu thử
տեու տհի
7—8 Յուլիս
120° Մեծ տապ 大暑
տաշու
大暑
տայսէ
대서 (大暑)
տեսօ
Đại thử
տաու տհի
23—24 Յուլիս
135° Աշնան սկիզբ 立秋
լիցիու
立秋
րիսսիու
입추 (立秋)
իմպհչհու
Lập thu
լապ տհու
7—8 Օգոստոս
150° Տաքի աւարտ 處暑 (处暑)
չուշու
処暑
սիոսիօ
처서 (處暑)
չհոսօ
Xử thử
սի տհի
23—24 Օգոստոս
165° Սպիտակ ցող 白露
պաուլի
白露
հակուրօ
백로 (白露)
պեկհրօ
Bạch lộ
պատ լօ
7—8 Սեպտեմբեր
180° Աշնանային գիշերահաւասար 秋分
սիուֆեն
秋分
սիու պուն
추분 (秋分)
չհուպուն
Thu phân
տհու ֆան
23—24 Սեպտեմբեր
195° Սառը ցող 寒露
հանլու
寒露
կանրօ
한로 (寒露)
հալլօ
Hàn lộ
հան լօ
8—9 Հոկտեմբեր
210° Սառնամանիք 霜降
շուանցզեան
霜降
սօ կօ
상강 (霜降)
սանկան
Sương giáng
շիօնկ զեանկ
23—24 Հոկտեմբեր
225° Ձմրան սկիզբ 立冬
լիտուն
立冬
րիթթօ
입동 (立冬)
իմպտոն
Lập đông
լափ տոնկ
7—8 Հոկտեմբեր
240° Թեթեւ ձիւն 小雪
սեաօսիուէ
小雪
սիո սեցու
소설 (小雪)
սոսոլ
Tiểu tuyết
տեու տուետ
22—23 Նոյեմբեր
255° Մեծ ձիւն 大雪
տասիուէ
大雪
սայսեցու
대설 (大雪)
տեսոլ
Đại tuyết
տայ տուետ
7—8 Դեկտեմբեր
270° Ձմեռնային արեւադարձ 冬至
տունչժի
冬至
տօ ծի
동지 (冬至)
տոնճի
Đông chí
տոնկ տի
21—22 Դեկտեմբեր
285° Թեթեւ ցուրտ 小寒
սիօհան
小寒
սիօ կան
소한 (小寒)
սոհան
Tiểu hàn
տեու հան
5—6 Յունուար
300° Մեծ ցուրտ 大寒
տահան
大寒
տայկան
대한 (大寒)
տեհան
Đại hàn
տայ հան
20—21 Յունուար

Չինական շրջանային օրացոյց

Խմբագրել

Չինական շրջանային օրացոյցը կը կիրարկէ վաթսունական շրջանը։ Կը հանդիսանայ 10 եւ 12 տարուան համակցուած շրջան։ 10 եւ 12 թեւի ամենափոքր ընդհանուր բազմապատիկը 60-ն է, որուն հետեւանքով օրացոյցը կը կրկնուի իւրաքանչիւր 60 տարին անգամ մը։

Վաթսունական համակարգ (干支)
Չինական օրացոյցով տարուան սկիզբը ըստ գրիգորեան օրացոյցի[2][3]

Շրջանի մէջ տարուա հիերոգլիֆը
2-րդ \ 1-ին
Երկնային փող Չինական կենդանակերպ օրուան ժամ
ծառ 木 mù կրակ 火 huŏ հող 土 tŭ մետաղ 金 jīn ջուր 水 shuĭ
甲 jiă 乙 yĭ 丙 bĭng 丁 dīng 戊 wù 己 jĭ 庚 gēng 辛 xīn 壬 rén 癸 guĭ
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Ե
ր
կ
ր
ա
յ
ի
ն

ճ
յ
ու
ղ
ե
ր

I 1
05.02.1924
02.02.1984
13
24.01.1936
19.02.1996
25
10.02.1948
07.02.2008
37
28.01.1960
25.01.2020
49
15.02.1972
11.02.2032
Առնետ

shŭ
23…1

chŏu
II 2
24.01.1925
20.02.1985
14
11.02.1937
07.02.1997
26
29.01.1949
26.01.2009
38
15.02.1961
12.02.2021
50
03.02.1973
31.01.2033
Ցուլ

niú
1…3

yín
III 51
23.01.1974
19.02.2034
3
13.02.1926
09.02.1986
15
31.01.1938
28.01.1998
27
17.02.1950
14.02.2010
39
05.02.1962
01.02.2022
Վագր

3…5

măo
IV 52
11.02.1975
08.02.2035
4
02.02.1927
29.01.1987
16
19.02.1939
16.02.1999
28
06.02.1951
03.02.2011
40
25.01.1963
22.01.2023
Ճագար

5…7

chén
V 41
13.02.1964
10.02.2024
53
31.01.1976
28.01.2036
5
23.01.1928
17.02.1988
17
08.02.1940
05.02.2000
29
27.01.1952
23.01.2012
Վիշապ

lóng
7…9

VI 42
02.02.1965
29.01.2025
54
18.02.1977
15.02.2037
6
10.02.1929
06.02.1989
18
27.01.1941
24.01.2001
30
14.02.1953
10.02.2013
Օձ

shé
9…11

VII 31
03.02.1954
31.01.2014
43
21.01.1966
17.02.2026
55
07.02.1978
04.02.2038
7
30.01.1930
27.01.1990
19
15.02.1942
12.02.2002
Ձի

11…13

wèi
VIII 32
24.01.1955
19.02.2015
44
09.02.1967
06.02.2027
56
28.01.1979
24.01.2039
8
17.02.1931
15.02.1991
20
05.02.1943
01.02.2003
Ոչխար

yáng
13…15

shēn
IX 21
25.01.1944
22.01.2004
33
12.02.1956
08.02.2016
45
30.01.1968
26.01.2028
57
16.02.1980
12.02.2040
9
06.02.1932
04.02.1992
Կապիկ

hóu
15…17

yŏu
X 22
13.02.1945
09.02.2005
34
31.01.1957
28.01.2017
46
17.02.1969
13.02.2029
58
05.02.1981
01.02.2041
10
26.01.1933
23.01.1993
Աքլոր

17…19

XI 11
14.02.1934
10.02.1994
23
02.02.1946
29.01.2006
35
18.02.1958
16.02.2018
47
06.02.1970
03.02.2030
59
25.01.1982
22.01.2042
Շուն

gŏu
19…21

hài
XII 12
04.02.1935
31.01.1995
24
22.01.1947
18.02.2007
36
08.02.1959
05.02.2019
48
27.01.1971
23.01.2031
60
13.02.1983
10.02.2043
Խոզ

zhū
21…23
Համապատա-
տասխան
փիրուզագոյն, կանաչ կարմիր դեղին ճերմակ սեւ, կապոյտ —գոյն
Լուսնթագ Հրատ Սաթուրն Արուսեակ Փայլածու —մոլորակ
գարուն ամառ ամրան աւարտ աշուն ձմեռ —տարուան եղանակ
արեւելք հարաւ միջին արեւմուտք հիւսիս —հօրիզոնի կողմ

Գրիգորեան օրացոյցով շրջանի համարի հաշուում

Խմբագրել
  • Ժամանակակից եղանակ․[4]
2006 年 − 3 = 60 × 33 + 23; 2006 ≈ 34-րդ շրջան, 23-րդ տարի
  • Աւանդական եղանակ․[4]
2006 年 + 2397 = 60 × 73 + 23; 2006 ≈ 74-րդ շրջան, 23-րդ տարի
  • Հնագոյն եղանակ․[4]
2006 年 + 2697 = 60 × 78 + 23; 2006 ≈ 79-րդ շրջան, 23-րդ տարի
  • Մէկ եղանակ եւս․[5]
2006 年 + 2637 = 60 × 77 + 23; 2006 ≈ 78-րդ ցիկլ, 23-րդ տարի

1888-2067-ի պարզեցուած աղիւսակ

Խմբագրել
Ծառ (փիրուզագոյն, կանաչ) Կրակ (կարմիր) Հող (դեղին) Մետաղ (ճերմակ) Ջուր (սեւ, կապոյտ)
Առնետ 1924, 1984, 2044 1936, 1996, 2056 1888, 1948, 2008 1900, 1960, 2020 1912, 1972, 2032
Ցուլ 1925, 1985, 2045 1937, 1997, 2057 1889, 1949, 2009 1901, 1961, 2021 1913, 1973, 2033
Վագր 1914, 1974, 2034 1926, 1986, 2046 1938, 1998, 2058 1890, 1950, 2010 1902, 1962, 2022
Ճագար 1915, 1975, 2035 1927, 1987, 2047 1939, 1999, 2059 1891, 1951, 2011 1903, 1963, 2023
Վիշապ 1904, 1964, 2024 1916, 1976, 2036 1928, 1988, 2048 1940, 2000, 2060 1892, 1952, 2012
Օձ 1905, 1965, 2025 1917, 1977, 2037 1929, 1989, 2049 1941, 2001, 2061 1893, 1953, 2013
Ձի 1894, 1954, 2014 1906, 1966, 2026 1918, 1978, 2038 1930, 1990, 2050 1942, 2002, 2062
Ոչխար 1895, 1955, 2015 1907, 1967, 2027 1919, 1979, 2039 1931, 1991, 2051 1943, 2003, 2063
Կապիկ 1944, 2004, 2064 1896, 1956, 2016 1908, 1968, 2028 1920, 1980, 2040 1932, 1992, 2052
Աքլոր 1945, 2005, 2065 1897, 1957, 2017 1909, 1969, 2029 1921, 1981, 2041 1933, 1993, 2053
Շուն 1934, 1994, 2054 1946, 2006, 2066 1898, 1958, 2018 1910, 1970, 2030 1922, 1982, 2042
Խոզ 1935, 1995, 2055 1947, 2007, 2067 1899, 1959, 2019 1911, 1971, 2031 1923, 1983, 2043

Լուսնային օրացոյցով տարուան ստոյգ սկիզբ

Խմբագրել

(Ամսաթիւը գրուած է Օր․Ամիս․Տարի ձեւով, տարեթիւի առաջին երկու նիշը գրուած չէ)[3]

Տարեթիւի առաջին երկու նիշը՝ 19

Խմբագրել
31.01.00 19.02.01 08.02.02 29.01.03 16.02.04 04.02.05 25.01.06 13.02.07 02.02.08 22.01.09
10.02.10 30.01.11 18.02.12 06.02.13 26.01.14 14.02.15 03.02.16 23.01.17 11.02.18 01.02.19
20.02.20 08.02.21 28.01.22 16.02.23 05.02.24 24.01.25 13.02.26 02.02.27 23.01.28 10.02.29
30.01.30 17.02.31 06.02.32 26.01.33 14.02.34 04.02.35 24.01.36 11.02.37 31.01.38 19.02.39
08.02.40 27.01.41 15.02.42 05.02.43 25.01.44 13.02.45 02.02.46 22.01.47 10.02.48 29.01.49
17.02.50 06.02.51 27.01.52 14.02.53 03.02.54 24.01.55 12.02.56 31.01.57 18.02.58 08.02.59
28.01.60 15.02.61 05.02.62 25.01.63 13.02.64 02.02.65 21.01.66 09.02.67 30.01.68 17.02.69
06.02.70 27.01.71 15.02.72 03.02.73 23.01.74 11.02.75 31.01.76 18.02.77 07.02.78 28.01.79
16.02.80 05.02.81 25.01.82 13.02.83 02.02.84 20.02.85 09.02.86 29.01.87 17.02.88 06.02.89
27.01.90 15.02.91 04.02.92 23.01.93 10.02.94 31.01.95 19.02.96 07.02.97 28.01.98 16.02.99

Տարեթիւի առաջին երկու նիշը՝ 20

Խմբագրել
05.02.00 24.01.01 12.02.02 01.02.03 22.01.04 09.02.05 29.01.06 18.02.07 07.02.08 26.01.09
14.02.10 03.02.11 23.01.12 10.02.13 31.01.14 19.02.15 08.02.16 28.01.17 16.02.18 05.02.19
25.01.20 12.02.21 01.02.22 22.01.23 10.02.24 29.01.25 17.02.26 06.02.27 26.01.28 13.02.29
03.02.30 23.01.31 11.02.32 31.01.33 19.02.34 08.02.35 28.01.36 15.02.37 04.02.38 24.01.39
12.02.40 01.02.41 22.01.42 10.02.43 30.01.44 17.02.45 06.02.46 26.01.47 14.02.48 02.02.49
23.01.50 11.02.51 01.02.52 19.02.53 08.02.54 28.01.55 15.02.56 04.02.57 24.01.58 12.02.59
02.02.60 21.01.61 09.02.62 29.01.63 17.02.64 05.02.65 26.01.66 14.02.67 03.02.68 23.01.69
11.02.70 31.01.71 19.02.72 07.02.73 27.01.74 15.02.75 05.02.76 24.01.77 12.02.78 02.02.79
22.01.80 09.02.81 29.01.82 17.02.83 06.02.84 26.01.85 14.02.86 03.02.87 24.01.88 10.02.89
30.01.90 18.02.91 07.02.92 27.01.93 15.02.94 05.02.95 25.01.96 12.02.97 01.02.98 21.01.99

Ծանօթագրութիւններ

Խմբագրել
  1. 1,0 1,1 Климишин И. А. Календарь и хронология. — Изд. 3. — М.: Наука, 1990. — С. 201. — 478 с. — 105 000 экз. — ISBN 5-02-014354-5.
  2. The Mathematics of the Chinese Calendar.(անգլերէն)
  3. 3,0 3,1 New year on the Chinese calendar year of 1645—2644.(անգլերէն)
  4. 4,0 4,1 4,2 Климишин И. А. Календарь и хронология. — Изд. 3. — М.: Наука, 1990. — С. 196—197. — 478 с. — 105 000 экз. — ISBN 5-02-014354-5.
  5. Володомонов Н. В. Календарь: прошлое, настоящее, будущее. — Изд. 2. — М.: Наука, 1987. — С. 15. — 80 с. — 310  000 экз.

Արտաքին յղումներ

Խմբագրել