Սանահինի Վանք

Սանահինի վանք, միջնադարեան վանական համալիր, կը գտնուի Հայաստանի Հանրապետութեան Լոռիի մարզին մէջ, համանուն գիւղին մէջ, ներկայիս՝ Ալավերդի քաղաքի շրջագիծէն ներս։ Հնին ժամանակ կ մտնէր Մեծ Հայքի Գուգարք աշխարհի (նահանգի) Տաշիր գաւառի մէջ։ 1996 թուականին ՄԱԿԳՄԿ-ի կողմէն Հաղբատի վանքի հետ միասին ճանաչուած է համաշխարհային մշակութային ժառանգութեան մաս։

Սանահինի վանական հաստատութիւնը հիմնած է Հայոց թագաւոր Աշոտ Գ․ Ողորմածը 966 թուականին։ Սանահինը դարձած է Կիւրիկեաններու վարչական կեդրոնը եւ տոհմական դամբարանը (մինչեւ XII դ. կէսը), ինչպէս նաեւ եղած է Կիւրիկեան թագաւորութեան եկեղեցական թեմի առաջնորդ-եպիսկոպոսի աթոռանիստը (մինչեւ XI դ. կէսը)։ X-XI դդ. եղած է մշակութային կեդրոն, ունեցած բարձրագոյն տիպի դպրոց, դրան կից՝ հարուստ գրադարան։

XII դ. վերջին, Տաշիր գաւառի կազմին մէջ, Սանահինը դարձած է Զաքարեաններու սեփականութիւնը եւ տոհմական հանգստարանը։ Սանահինը կրկին վերածած է գիտամշակութային կենդրոն, նուիրատուութիւններու հաշուին ձեռք բերած ընդարձակ կալուածներ։

Սանահինի համալիրի կազմին մէջ են՝ Սբ. Աստուածածին եւ Ամենափրկիչ եկեղեցիները, 3 գաւիթ, գրատունը, զանգակատունը, ակադեմիան, Սուրբ Գրիգոր փոքրաչափ եկեղեցին՝ մատուռը։

Համալիրի հնագոյն եկեղեցին՝ Սբ. Աստուածածինը, կառուցուած է 928 - 944 թթ.-ին։ Գմբէթավոր դահլիճ տիպի վաղագոյն օրինակներէն մէկ է։ Ներսը պահպանուած են որմնանկարներու հետքեր։

Սուրբ Աստուածածին եկեղեցուց հարավ Ամենափրկիչ եկեղեցին է վանքի գլխավոր տաճարը, որը 957-966 թթ.-ին կառուցած է Աշոտ Գ․ Ողորմածի կինը՝ Խոսրովանոյշը։ Հայ միջնադարեան քանդակագործութեան արժէքաւոր օրինակ կը հանդիսանայ արեւելեան ճակտոնապատի վերին մասի կտիտորական կոմպոզիցիան, ուր դեմառդեմ կանգնած Գուրգէն (Կիւրիկէ) եւ անոր եղբայր՝ Անիի Սմբատ Տիեզերական թագաւորները կը պահեն տաճարի մանրակերտը։ Հայկական միջնադարեան աշխարհիկ շինութիւններու եզակի նմոյշ է վանքի ակադեմիան՝ Մագիստրոսի ճեմարանը։ Կառուցուած է X դ. վերջաւորութեան XI դ. սկիզբին, Սուրբ Աստուածածին եւ Ամենափրկիչ եկեղեցիներուն միջեւ ընկած տարածքէն ներս։

Գրատունը (կոչուած է նաեւ նշխարատուն) կը գտնուի շէնքերու խումբին հիւսիս-արեւելեան կողմը։ Կառուցուած է 1063 թ.-ին՝ Դաւիթ Անհողինի դուստր Հրանոյշ թագուհիի միջոցներով։ Գրատան հարաւ-արեւելեան անկիւնին կից է Սբ. Գրիգոր եկեղեցին (X դ. վերջ)։ Յօրինուածքային տարբեր լուծումներ ունին Սանահինի վանքի գաւիթները։ Առաւել պարզ է գրատան գաւիթը, որ կառուցուած է XII դ. վերջին - XIII դ. սկզբին, գրատան հարաւային պատին կից։ Ամենափրկիչ եկեղեցւոյ գաւիթը (ներքին գաւիթ) կառուցուած է 1181 թ.-ին (ճարտարապետ Ժամհայր)։ Այն չորս կեդրոնական, սիւներով գաւիթներու տիպի առաւել վաղ օրինակներէն է։ Հայկական գաւիթներու եզակի օրինակ է Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ գաւիթը (Մեծ գաւիթ, Դուրսի գաւիթ), որ կառուցած է իշխան Վաչէ Վաչուտեանը 1211 թ.-ին։

Մեծ գաւիթի հիւսիսային պատին կից է Սանահինի վանքի զանգակատունը (Հայաստանի հնագոյն օրինակներէն մին)։ Կառուցուած է 1211 - 1235 թթ.-ին։ Տեկորատիւ հարդարանքով յատկապէս աչքի է ընկնում արեւմտեան ճակատը։

Վանքի տարածքէն դուրս պահպանուած են Սուրբ Յակոբ եկեղեցւոյ աւերակները (թուագրուած է Xդ. 2-րդ կէս), Ս. Յարութիւն եկեղեցին (XIII դ. 1-ին քառորդ)։ Սանահինի մէջ պահպանուած են երկու աղբիւրներ, մէկը՝ նախկին գիւղամիջին (XII դ. վերջ - XIII դ. սկիզբ, երկկամար բացուածքով՝ թաղածածկ սրահ է), միւսը՝ վանքի հիւսիսային պարսպապատին կից (1831 թ. միակամար բացուածքով)։

Միջնադարեան հայկական ճարտարապետութեան ճարատարապետական լաւագոյն կառոյցներէն է Սանահինի կամուրջը։ XII դ. վերջաւորութեան կառուցել տուած է Վանենի թագուհին։ Կամուրջով կ՛անցնի Սանահինի վանքը տանող ճանապարհը։ Միաթռիչք (թռիչքի երկարութիւնը 18,6 մ․), կամարակապ կամրջի աջակողմեան խելը՝ բարձրադիր ժայռի վրայ է, իսկ ձախակողմեանը՝ գետի ցածրադիր ափին, որուն հետեւանքով կամրջի այս կէսը զգալի վերելք ունի դէպի կեդրոն, իսկ միւս կէսը հարթ է։ կամրջի քարաշէն պատնէշի վրայ առիւծներու բարձրաքանդակներ են։

Սանահինի համալսարանը (Սանահինի դպրոց), միջնադարեան Հայաստանի նշանաւոր ուսումնա-դաստիարակչական եւ գրչութեան կեդրոն էր։ Հիմնադրուած է 966 թ.-ին՝ Աշոտ Գ․ Ողորմածի կնոջ՝ Խոսրովանոյշ թագուհու պատուէրով։ XI դ. 1-ին կէսին դպրոցէն ներս բացուած են հռետորական, փիլիսոփայական, երաժշտական, բժշկական վարժարանները, դասաւանդուած «եօթ ազատ արուեստներ», տոմար եւ այլ գիտութիւններ։

Սանահինի համալսարանին կից ստեղծուած է նաեւ մատենադարան։ Այն ունեցած է յատուկ շէնք, սակայն ապահովութեան համար՝ ձեռագիրներուն մէկ մասը, պահուած է անմատչելի քարայրներու մէջ։ Սանահինի մէջ պահպանուած են աւելի քան 50 խաչքար՝ վանքի տարածքին, գերեզմանոցին, նախկին գիւղամիջին մէջ։ Յատկապէս արժէքաւոր են՝ Գրիգոր Տուտեորդիի (Սուրբ Յարութիւն եկեղեցւոյ հիւսիսային պատին տակ, 1184 թ., գործ՝ Մխիթար Կազմիչի) եւ Սարգիսի (Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ գաւիթի արեւմտեան պատի տակ, 1215 թ.) խաչքարերը, որոնք միջնադարեան Հայաստանի քանդակային արուեստի լաւագոյն նմուշներէն են։ Սանահինի արեւելեան կողմը կանգնած են՝ Սուրբ Կարապետ եկեղեցին (X դ. վերջ - XI դ. սկիզբ), արեւմուտքին՝ բարձրադիր դիրքով, Սարգիսի մատուռը (XII դ. վերջ - XIII դ. սկիզբ)։ Վանքի անունունը ունի այսպիսի բացատրություն`Սանահինի եւ Հաղպատի վանքերը կառուցվել են միարժամանակ,Սանահինը աւելի արագ է կառուցվել,հետեւաբար այն կոչվեց Սա-Նա-Հին,այսինքն Սանահինը Հաղպատից աւելի հին է:

Խորհրդային իշխանութեան տարիներուն Սանահինի վանքը եղած է պետական պահպանութեան ներքո. կատարուած են ամրակայման եւ վերականգնման աշխատանքներ։ 1998 թ․-ին՝ ՀՀ Կառավարութեան որոշմամբ, այն յանձնուած է Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածինի տնօրինութեան։

2001 թ․-ին Սանահինի համալիրը ընդգրկուած է ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային մշակութային արժէքներու ցանկին մէջ։