Սարդարապատի Հերոսամարտ

Սարդարապատի Հերոսամարտը տեղի ունեցած է 1918 թուականի, Մայիսի 21-էն 29-ը, Հայկական կանոնաւոր զօրամասերու, աշխարհազօրի եւ Արեւելեան Հայաստան ներխուժած թրքական զօրաբանակին միջեւ։ Սարդարապատի ճակատամարտը յաճախ կ՛անուանուի «20-րդ դարու Աւարայր»։

Նախապատմութիւն

Թուրք-Օսմանեան բանակին արշաւանքը Արեւելեան Հայաստան

1917 թուականին Ռուսաստանի մէջ տեղի ունեցած Հոկտեմբերեան յեղաշրջումէն ետք Դեկտեմբերի հինգին Երզնկայի մէջ Օսմանեան կայսրութեան երորդ բանակի եւ Հարաւային Կովկասի Քոմիսարիաթի (Խորհրդային Միութեան կառավարական վարչութիւն, մինչեւ 1946 թուականը) միջեւ կնքուած զինադադարէն ետք, Արեւմտեան Հայաստանի տարածքէն նահանջող Ռուսական զօրքերուն սկսան փոխարինել նոր կազմաւորուող փոքրաթիւ Հայկական զօրաջոկատները։ Օգտուելով ստեղծուած ռազմաքաղաքական իրավիճակէն Օսմանեան կայսրութեան կառավարութիւնը ծրագրեց վերանուաճել համաշխարհային պատերազմի ընթացքին Ռուսական բանակի գրաւած տարածքները, ապա ներխուժել Արեւելեան Հայաստան եւ Հարաւային Կովկաս։

1918 թուականի Փետրուարին յարձակումի անցնելով թրքական երրորդ բանակը յաջորդաբար սկսաւ գրաւել Աերւմտեան Հայաստանի բնակավայրերը։ Ապրիլին Տրապիզօնի հաշտութեան բանակցութիւններու ձախողումներէն ետք օսմանեան երրորդ բանակի հրամանատար Ուէհիպ փաշան զօրքերը շարժեց դէպի Հարաւային Կովկաս։ Նորահռչակ Հարաւային Կովկասի Դաշնային Հանրապետութեան ղեկավարութեան զիջողական քաղաքականութենէն օգտուելով թրքական զօրքերը ապրիկի 25-ին գրաւեցին նաեւ Կարսի ծանրապէս ամրացուած բերդը, անմիջական սպառնալիք ստեղծելով Գիւմրիի (Կումայրի, Լենինական, այդ ժամանակ Ալեքսանդրապոլ) համար։ Կարսի գրաւումէն ետք օսմանեան զօրքերու հրամանատարութիւնը Հարաւային Կովկասի (Սէյմ) իշխանութիւններուն առջեւ նոր պայմաններ յառաջ կը մղէն՝ Ախալքալաքի, Ախալցայի եւ Գիւմրիի, ինչպէս նաեւ Գիւմրի-Ջուլֆա երկաթգիծի հանձնում, որմով թրքական զօրքերը կարող էին փոխադրուիլ դէպի Թաւրիզ եւ Հարաւային Կովկասի բոլոր երթուղիները ազատ օգտագործել մինչեւ Պրիթանացիներուն դէպ պատերազմի աւարտը։ Չսպասելով Բաթումիի Հարաւ-Կովկասեան պատուիրակութեան հետ բանակցութիւններու աւարտին թրքական զօրքերը արագ յարձակումով Մայիսի 15-ին գրաւեց նաեւ Գիւմրին, գրաւման սպառնալիք ստեղծելով ամբողջ Արեւելեան Հայաստանի համար։

Արեւելեան Հայաստան ներխուժելու համար թրքական ռազմական հրամանատարութիւնը կատարեց զօրքերու վերախմբաւորում։ Երորդ բանակի առաջին Կովկասեան բանակային զօրաբանակին (Լատիներէն՝ Corpus), [հրամանատարութեամբ աւագ-զօրավար (General-Major) Քազըմ Քարապէքիր փաշայի], եւ Երկրորդ Կովկասեան բանակային զօրաբանակին [հրամանատարութեամբ աւագ-զօրավար Եաքուպ Շէքւի փաշայի] ստորաբաժանումներէն Կարսի մէջ ստեղծուեցաւ յատուկ զօրախումբ մը, Եաքուպ Շէքւիի ընդհանուր հրամանատարութեամբ։

Թշնամւոյն հարձակումին դիմակայելու համար Հայկական զօրաբանակի հրամանատար, Հայկական զինուած ոյժերու ընդհանուր հրամանատար աւագ-զօրավար (Major-General) Թովմաս Նազարբեկեանը որոշեց պաշտպանել դէպի Երեւան եւ Թիֆլիս տանող ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող երկու ճանապարհները։

Գիւմրիէն դուրս եկած Հայկական ոյժերուն մէկ մասը՝ Հայկական մարմնի առաջին բաժանումի կարգ մը ստորաբաժանումներ, ինչպէս նաեւ Հայկական յատուկ հաւակական ջոկատի կազմին մէջ եղած մի քանի ստորաբաժանումներ, Գիւմրի-Սարդարապատ ուղղութեամբ նահանջեց դէպի Արարատեան դաշտ։ Այստեղ Մովսէս Սիլիկեանի ընդհանուր հրամանատարութեամբ ձեւաւորուեցաւ Հայկական զօրքերու Երեւանեան զօրախումբը, որուն առջեւ դրուեցաւ Երեւանի ուղութեամբ թրքական հարձակումը ետ մղելու խնդիրը։

Երեւանի մէջ Իրադրութիւնը ճակատամարտի նախօրէին

Թրքական զօրքերու արշաւանքը ծանր կացութեան մէջ դրաւ Հայկական քաղաքական ղեկաւարութիւնը ինչպէս Թիֆլիսի մէջ, այնպէս ալ Երեւանի մէջ։ Մայիսի 19-ին Սուրմալու ներխուժելէն ետք, թուրք զօրավար Հալիլ պէյը (Էնւէր-ի հօրեղբայրը) Պաթումի մէջ հայտարարեց թէ «Հայերը պարտուած են եւ պէտք է ենթարկուին»։

թրքական ոյժերու հարցակումներուն հետեւած Ալեքսանդրապոլի գավառի, Այրարատեան դաշտի եւ Երեւանի մէջ տարածուած լայնատարած խուճապին հետ համաժամանակ, Երեւանի քաղաքային խորհուրդը իր 18 Մայիսի նիստին հաւանեցաւ քաղաքապետ Թադէւոս Թօսեանի առաջարկը քաղաքը առանց դիմադրութեան թշնամւոյն հանձնելու, բնակչութիւնը տարհանելու եւ զանոնք դէպի լեռները ուղղելու։ Բայց այս քնննարկումներն ու կայացուած որոշումը ոչ մէկ արդիւնք ունեցան, երբ Թիֆլիսի մէջ գտնուող Հայոց Ազգային խորհուրդը գլխաւորութեամբ Արամ Մանուկեանին խստօրէն ընդդիմացաւ այսպիսի արարքի եւ տապալեց կայացուած որոշումը։ Արամ Մանուկեանի հրամանով, եւ 1500 Երեւանցիներու օգնութեամբ քաղաքին պաշտպանական դիրքերը ամրացուեցան։

18 Մայիսին, Արամ Մանուկեանն ու Երեւանի հրամանատար՝ Արշաւիր Շահխաթունին այցելեցին Էջմիածին, Գեւորգ Ե․ (5-րդ ին) համոզելու թողուլ քաղաքը ապահովութեան համար։ Սակայն Հայոց Հայրապետը ոչ միայն կը մերժէ առաջարկը, այլ կը քաջալերէ մարտականներուն դիմադրել օսմանցիներուն յառաջխաղացը։ Կը պատմուի թէ եկեղցւոյ զանգերը կը զարնէն վեց օր անընդհատ, հայերուն յորդորելով հաւաքուիլ կազմակերպուած զoրամասեր ստեղծելու համար: Բոլոր քաղաքացիները, ներառեալ երեխաները իրենց դերը կատարեցին․ Տարբեր անասուններու միջոցով (եզ, գոմէշ, կով) սնունդ, պաշարներ, ռազմամթերք, կամաւորներ կը մատակարարուէին Երեւանի շրջակայքէն։

Յաջորդ օրերուն, Արամ Մանուկեանը կարեւոր դեր խաղաց Երեւան քաղաքին եւ յարակից շրջաններուն մէջ իրավիճակը կայունացնելուն մէջ, եւ նժառը հայոց կողմը շեղելու մէջ։ 19 Մայիսի առաւօտուն առաջին բաժանումի հրամանատար Մովսէս Սիլիկեանին հրահանգեց դադրեցնել Հայկական ոյժերու նահանջը եւ ոեւէմէկ գնով խափանել թրքական յարձակումը Երեւանի վրայ։ Այսպիսով Մանուկեանը խոստացաւ կարճ ժամանակուայ ընթացքին իրագործել կազմակերպչական աշխատանները, մարդոյժ եւ ռազմամթերք ժողվել։ Յետագայ օրերուն զինուորագրութիւնը կազմակերպուեցաւ Աստաֆեան փողոցին մէջ (Ռուսերէն՝ Астафьевская улица, այժմու Աբովեան փողոցը):

Ճակատամարտը

Մարտին մասնակցած միաւորները (երկու կողմէն)

թրքական կողմը

Աղեքսանդրապոլ(Գիւմրի)-Երեւան ուղղութեամբ արշաւող թուրքական 36-րդ բաժանումի կազմին մէջ էին 106-րդ, 107-րդ եւ 108-րդ հետեւակ գունդերը, մէկ հրաձգային գումարտակ եւ երկու հրետանային բաժանում։ Թրքական բանակին կ՛օժանդակէին առանձին հեծելազօրային գունդը եւ 1500 քուրտ զինուորներ։ Թրքական ուժերը ընդհանուր առմամբ կը կազմէին7500-10000 զինուոր եւ սպա։ Թուրքերը իրենց տրամադրութեան տակ ունէին 40 թնդանօթ։

Հայկական Կողմը

Սարդարապատի ճակատին Հայկական կողմի ուժերը ընդգրկուած էին Երեւանեան զօրախումբի կազմին մէջ, որուն ստորաբաժանումներու միւս մասը մասնակցեցաւ թրքական 9-րդ բաժանումին դէմ Բաշ(Հայերէն՝ Վերին)-Ապարանի ճակատամարտին։ Զօրախումբին հրամանատարն էր աւագ-սպարապետ Մովսէս Սիլիկեանը, իսկ հրամանատարական կազմի պետը՝ գնդապետ Աղեքսանդր Վեքիլեանը։ Սպայակոյտը (կամ՝ հրամանատարական կազմ) Վաղարշապատի մէջ էր, Էջմիածինի Գեւորգեան հոգեւոր ճեմարանի շէնքին մէջ։ Սարդարապատի ճակատին կռուող ուժերուն ընդհանուր հրամանատարը, Երեւանեան զորախումբի հրամանատարին տեղակալը գնդապետ Դանիէլ Պեկ-Փիրումեանն էր, իսկ սպայակոյտի պետը հարիւրապետ (քափթէն) Աղեքսանդր Շնեուրը։ Այս ոյժերուն մէջ ներառուած էին Հայկական զօրաբանակի 2-րդ բաժանումը, ոչ ամբողջական կազմով, եւ Հայկական յատուկ հաւաքական ջոկատի (1917 թուականին վերջերուն արեւմտաՀայ կամաւորականներէն կազմուած զօրախումբ, նախքան Սարդարապատի ճակատամարտը կռուած էր Կովկասեան ճակատին) կազմին մէջ եղած մի քանի ստորաբաժանումներ։

2-րդ բաժանումի (հրամանատար՝ Մովսէս Սիլիկեան) կազմին մէջ էին 5-րդ (3 գումարտակի կազմով, հրամանատար՝ գնդապետ Պօղոս-Պէկ Փիրումեան) եւ 6-րդ (12 վաշտ, հրամանատար՝ փոխգնդապետ Աբրահամ Դոլուխանեան) գունդերը, 2-րդ հեծեալ գունդը՝ 4 հեծելավաշտով (գնդապետ Զալինեան), անկանոն զօրքի հետեւակ գունդը՝ 8 վաշտով (գնդապետ Ալեքսէյ Պէրէկրիոստով), անկանոն զօրքի հեծեալ գունդը՝ 3 վաշտով (գնդապետ Կորոլկով), սահմանապահ գումարտակը (փոխգնդապետ Սիլին), 2-րդ բաժանումի սպայակոյտի պարեկային վաշտը։ 1-ին բաժանումի 4-րդ գունդի մէկ գումարտակը տեղակայուած էր Դավալուի մէջ որպէս հարավային ուղղութեան պաշտպանական զօրաջոկատ։

Հայկական յատուկ հաւաքական ջոկատի ստորաբաժանումներէն Երեւանեան զօրախումբի կազմին մէջ ընդգրկուած էին 3-րդ հատուկ կիսաբաժինէն (Անգլերէն՝ Brigade) Վանի 1-ին (գնդապետ Եուզբաշեւ) եւ 2-րդ (գնդապետ Չախմախչեւ) հետեւակ գունդերը 2-ական գումարտակով, 2-րդ յատուկ հեծեալ Զէյթունի գունդը (4 հեծելավաշտ, գնդապետ Սալիբեկեան), 2-րդ յատուկ կիսաբաժինի զօրամասերը՝ Խնուսի եւ Քարաքիլիսայի (գիւղաքաղաք հին Պայազէտի գավառի մէջ) հետեւակային գունդերը, 1-ին հատուկ կիսաբաժինէն Երզնկայի գունդը (6 վաշտ, հրամանատարը Կարապետ Հասան-Փաշաեան), ինչպէս նաեւ 1-ին յատուկ հեծեալ գունդը (հրամանատար՝ զօրային աւագ Պավել Զոլոտարիով)

Երեւանեան զօրախումբի կազմին մէջ կար հրետանային 5 մարտկոց՝ գնդապետ Քրիստափոր Արարատեանի ընդհանուր հրամանատարութեամբ։ Զօրախումբի կազմին մէջ ճակատամարտին մասնակցեցան նաեւ արեւմտահայ ու արեւելահայ կամաւորականներու մի քանի ջոկատներ (Թռուցիկ Յովսէփի, Մակեդոնի, Բուլանըխցի Մուրադի եւ ուրիշներու հրամանատարութեամբ), Եզիտիներու հեծեալ գումարտակը (հրամանատարներ՝ Ուսուբ պէկ եւ Ջանգիր աղա), մեծ թիւով աշխարհազօրայիններ։ Հայկական զօրքերուն ընդհանուր թիւը ճակատամարտի առաջին օրերուն կը կազմէր շուրջ 9,000 - 10,000 զինուոր ու սպայ, իսկ ուժերու մէկ մասը Բաշ(Հայերէն՝ Վերին)-Ապարանի ճակատ տեղափոխելէն ետք՝ շուրջ 6,000-6,500։ Հայերը իրենց տրամադրութեան տակ ունէին 28 հրանօթ, որոնցմէ 16-20ը գործածուեցան ռազմական գործողութիւններուն մէջ։

Ճակատամարտին նախորդող զօրաշարժերը

Աղեքսանդրապոլի (Գիւմրիի) գրաւման նախօրէին Հայկական ջոկատներուն հիմնական խնդիրներէն էր Աղեքսանդրապոլէն դէպի Երեւան եւ դէպի Թիֆլիս տանող երկաթգիծերն ու ճանապարհները պաշտպանել։ Աղեքսանդրապոլի անկումէն ետք թրքական ոյժերուն յառաջխաղացման պատճառով այդ ջոկատները ստիպուած էին նահանջել, մէկ մասը դէպի Համամլու-Ղարաքիլիսա, միւսները դէպի Արարատեան դաշտ։

Մայիսի 19-ին թրքական 36-րդ բաժանումը (Անգլ․՝ Division), Ախուրեանի մերձակայ Գետափ կիսակայարանը գրաւելով, ռազմերթով շարժուեցաւ դէպի Երեւան։ 2-րդ յատուկ կիսաբաժինի (Անգլ․՝ Brigade) ստորաբաժանումներուն մէկ մասը Խնուսի եւ Կարաքիլիսայի հետեւակային գունդերէն, ինչպէս նաեւ 1-ին յատուկ կիսաբաժինի մէկ մասը (Երզնկայի հետեւակ գունդը եւ այլ զօրամասեր) Մայիսի 16-19-ը Ախուրեանի ձախ ափէն Անի եւ Արագած կայարաններէն, երկաթգիծի երկարութեամբ աստիճանաբար ետ քաշուեցան դէպի Սարդարապատ։ Նահանջի ընթացքին, դեռ նախքան թրքական հիմնական ուժերուն հետ մարտի բռնոեւիլը, անոնք թիկունքէն ու թեւերէն կրակային հարուածներ կը ստանային 36-րդ բաժանումի առաջապահ քրտական հեծելազօրին կողմէն։ Աղեքսանդրապոլ-Երեւան ճանապարհով Հայկական այդ զօրամասերու կազմակերպուած նահանջը կարեւոր դեր խաղցաւ Երեւանեան զօրախումբին համար ժամանակ շահելու եւ ուժերու վերախմբաւորում կատարելու համար։ Դեռեւս Մայիսի 16-17ին Երեւանեան զօրախումբի Սարդարապատի շրջանին մէջ տեղակայուած զօրաջոկատներու մէկ մասը շտապ ուղարկուեցաւ Արաքս եւ Ղարաբուրուն կայարաններ դէպի Արարատեան դաշտ արշաւող թուրքերուն դիմադրելու համար, իսկ կարգ մը ջոկատներ ուղարկուեցան Երեւան, կամաւորներով ու զինամթերքով համալրուելու եւ մարտերուն պատրաստուելու համար։

Այս զարգացումներէն ետք Հայկական զօրաբանակի (Լատիներէն՝ Corpus) հրամանատար Թովմաս Նազարբեկեանի եւ զօրաբանակի սպայակազմի պետ գնդապետ Եւգենի Վիշինսկիի հրամանով Հայկական ոյժերը վերախմբաւորուեցան ու վերադասաւորուեցան։ Ասոր նպատակն էր թուրքերուն յարձակումները կանգնեցնել առանձին շրջաններու մէջ, Աղեքսանդրապոլ-Սարդարապատ ուղղութեամբ եւ Ղարաքիլիսայի մէջ։ Մայիսի 19-ին հրամանատարական կազմէն ստացած հրամանի համաձայն զօրավար Մովսէս Սիլիկեանը որոշեց իր տրամադրութեան տակ եղած ոյժերը կեդրոնացնել Էջմիածինի շրջանին մէջ եւ հակայարձակմումի միջոցավ կանխել թուրքերուն յարձակումը Երեւանի վրա։ Մայիսի 20-ին Հայկական առաջապահ ոյժերը ստիպուած լքեցին Արաքս եւ Ղարաբուրուն կայարանները, նահանջեցին նաեւ երկաթգիծէն դէպի հիւսիս գտնուող նախալեռնային շրջաններէն՝ Մաստարայէն, Թալինէն, Աշնակէն կեդրոնանալով Սարդարապատի մէջ։ 1-ին յատուկ կիսաբաժինի նահանջող զօրամասերը, Երզնկայի գունդը եւ Խնուսի գունդէն կէս վաշտ (Կարապետ Հասան-Փաշայանի ընդհանուր հրամանատարութեամբ) Մայիսի 20-ի երեկոյեան Սարդարապատէն տեղափոխուեցան աւելի խորք ու տեղակայուեցան Խզնաուզ գիւղէն ներս Էջմիածինէն հիւսիս-աերւմուտք 6 Ք․Մ․ մoտիկութեամբ։

Աղեքսանդրապոլ-Երեւան ուղութեամբ թրքական ներխուժումի արդիւնքեվ, Սուրմալուն պաշտպանող խումբերը պաշարուեցան եւ Երեւանի զօրախումնբի իմնական ոյժերէն մեկուսանալուն վտանգին դիման կանգնեցան։ 18 Մայիսին, օսմանական ոյժերը յարձակեցան Կողբի հայկական միաւորներուն վրայ, որոնք Սիլիկեանի հրահանգով ետ քաշուեցան դէպի Քարաքալա (Հայերէն՝ Սեւ բերդ) կամուրջը։ 19 Մայիսին, թրքական 4-րդ զօրաբանակի ռազմական միաւորները Պայազէտի կողմէն ներխուժեցին Սուրմալու, նպատակ ունենալով Արաքս գետը անձնիլ եւ Երեւանեան զօրախումբի յետսակողմին հասնիլ։ Մայիսի 20-ին Իգտիրի մօտ Հայկական զօրամիաւորերը լեռնանձքներուն ու բարձր դիրքերուն մէջ դիմադրելէն ետք ստիպուած եղան ետ քաշուիլ Իգտիր, ուր Երեւանէն հրաման ստացան Մարկարայի կամուրջով անցնիլ Արաքսի ձախ ափը, ապա այրել վերոյիշեալ կամուրջները։ Սուրմալուն գրաւելէն ետք օսմանյան ոյժերըն այսպիսով կտրուեցան Սարդարապատի թատերավայրէն (Պատերազմական բառապաշարին մէջ Ռազմաբեմը կամ Ռազմական թատերաբեմը այն տարածքն է ուր տեղի կ՛ունենան կարեւոր ռազմական իրադարձութիւնները)։ Հայ կամավորները կը կազմակերպեն կամուրջներու պաշտպանութիւնը, խափանելով թուրքերի ոեւէ մէկ փորձ գետը անցնելու եւ թիկունքէն Հայերու վրան յարձակիլը։

Սիլիկեանի հրամանով, 3րդ յատուկ կիսաբաժինի ստորաբաժանումները (Վանայ գունդը, ղեկավարութեամբ գնդապետ Տիգրան Պաղտասարեանի) դիրքաւորուեցան այս շրջաններէն ներս, յետսակողմը հարաւէն պաշտպանելու եւ Օսմանցիներուն գետանցնիլը արգիլելու նպատակով։

Ճակատամարտին ընթացքը

Հայկական Հակահարուածը

Մայիսի 21-ին թրքական 108-րդ հետեւակազօրքային գունդը հեծեալ եւ հրետանային ստորաբաժանումներուն հետ Արաքս երկաթուղիի կայարանի շրջանէն շարունակեց յարձակումը։ Սարդարապատի ջոկատը, հրետանային պաշտպանական մարտեր վարելով, սկսաւ նահանջել եւ երեկոյեան մօտաւորապէս 17:00-ին, ետ քաշուեցաւ դէպի Քիրւրաքեանլու (Այժմու՝ Ֆէրիկ, Էջմիածինէն շուրջ 7 Ք․Մ․ արեւմուտք), Քիորփալու (այժմու՝ Արշալոյս), Հայի Զեյւա (այժմու՝ Առատաշէն) գիւղերուն բնագիծը՝ իր ելման դիրքերը։ Թուրքերը մօտեցան Քիորփալուին։ Երկաթգիծի ուղղութեամբ յառաջ շարժուելով այդ օրը երեկոյան թուրքերը գրաւեցին Սարդարապատ կայարանը (այժմ՝ Արմավիր քաղաքի տարածքէն ներս) եւ մօտաւորապէս 2 Քիլօ Մեթր դէպի հարաւ գտնուող համանուն գիւղը, ապա դէպի Գեչրլու գիւղը։ Շարունակելով հարձակումը թրքական ուժերը օրուայ վերջին գրաւեցին նաեւ Վերին Քոլիպէկլու (այժմ՝ Ակնալիճ գիւղի տարածքին մէջ) բնակավայրը եւ երկաթգիծին ուղղութեամբ յառաջացան մինչեւ Ղամըշլու կիսակայարանը (այժմ՝ Զարթօնք գիւղի տարածքէն ներս) Երեւանէն 20 Ք․Մ․ հեռաւորութեան վրայ։

Երկաթգիծին երկարութեամբ արշաւող թրքական ոjժերուն նպատակն էր յառաջանալ դէպի Զանգիպասար (այժմու՝ Մասիս աւանը)։ Այսպիսով անոնք երկաթգիծէն հարաւ գտնուող Հայկական զօրաջոկատներուն, տեղի բնակչութիւնը եւ մօտաւորապէս 100,000 արեւմտաՀայ գաղթականութիւնը պիտի դնէին Երեւանէն բեկանուելու եւ կոտորածի մատնուելու սպառնալիքին տակ, Սակայն Ղամըշլուէն արեւելք, Արտաշար գիւղին մօտ տեղակայուած հրամանատար-հարիւրապետ խորէն Իգիթխանեանի հրետանային մարտկոցը կարողացավ թշնամւոյն գամել իր դիրքին։

Հակառակ նահանջին, արաքսի քանդուած կամուրջներուն ձախափնեայպաշտպանութիւնը նշանակալիօրէն ոյժովցաւ։ Նոյն ժամանակին, Երեւանէն արագօրէն ռազմաճակատ տեղափոխուեցան օրեր առաջ համալրումին ղրկուքած Հայկական զօրաջոկատները։

Երեւանեան զօրախումբի հրամանատար Մովսէս Սիլիկեանը իր սպայակոյտի պետ գնդապետ Ա․ Վեքիլեանի հետ մշակեց մարտավարական ծրագիր մը հակայարձակող թրքական ոյժերուն Սարդարապատէն ետ շպրտելու։ Մայիսի 21-ի իրիկուան Սարդարապատի ճակատին գործող բոլոր զօրաջոկատներուն տրուեցաւ յաջորդ օրուայ իրենց մարտական առաջադրանքը՝ ռազմական գործողութիւնները կատարել համակարգուած։ Սարդարապատի ճակատին կռուող Հայկական զօրքի կազմին մէջ էին 5-րդ եւ 6-րդ գունդերը, 2-րդ յատուկ կիսաբաժինի Կարաքիլիսայի հետեւակ գունդը (փոխգնդապետ Արեշան), անկանոն զօրքի հետեւակ գունդը, Եզիտիական հեծեալ գումարտակը, արեւմտաՀայ կամաւորական ջոկատները, հրետանային 4 մարտկոցներ։

Մայիսի 21-ի լոյս 22-ի գիշերը Մօլլապայազետ գիւղի շրջանին մէ հայ աշխարհազօրայինները եւ Ջանգիր Աղայի գլխաւորութեամբ Եզիտիական 300 հոգինոց հեծեալ ջոկատը փոխհրաձգութեան մէջ մտան թրքական զօրքի եւ այդտեղի զինուած անկանոն խումբերուն հետ անոնց արգիլելով թեւերէն ու թիկունքէն հարուածել հայկական զօրամասերուն։ Այդ հրաձգությունը Տօոլուխանեանին եւ Փէրէկրէոսթովին հնարավորութիւն ընձեռեց մարտական կարգի բերելու իրենց գունդերը, իսկ հարիւրապետեր Սերգօ Աթանեսեանին եւ Վլատիմիր Սաքքիլարիին առիթ էր դասաւորելու իրենց հրետանին։

Հայկական զօրքի վճռական հակահարուածը գլխաւորեց Երեւանեան զօրախումբի փոխհրամանատար, Սարդարապատի ճակատին կռուող ոյժերուն հրամանատար, գնդապետ Դանիէլ Պէկ-Փիրումեանը։ Մայիսի 22-ի կանուխ առաւոտեան անոր ընդհանուր հրամանատարութեամբ հայկական ոյժերը ամբողջ ճակատով յարձակումի անցան Քիւրաքանլու, Քիորփալու, Հայի Զեյվա, Ղուրտուղուլի գիւղերու բնագիծերէն։ Յարձակումը կատարուեցաւ կեդրոնին մէջ գտուող 5-րդ եւ 6-րդ գնդերուն կողմէն, որոնք յաջողեցան Ղամիշլուի պահեստին քով հրետանիի եւ գնդացիրերու աջակցութեամբ ոչնչացնել թրքական առաջապահ զօրքերը։ Մասնաւրոապէս Խ․ Իգիթխանեանի, Նիքօլայ Քլիչի եւ Ս․ Աթանեսեանի ղեկավարութեան տակ գտնուող ռազմական մարտկոցները, որոնք դիրքաւորուած էին ռազմաճակատին մօտիկ բլուրներուն վրայ, ինչպես նաեւ տարբեր զօրամասերու գնդացիրային ստորաբաժանումները յաջողեցան ճնշել օսմանեան հրետանային կրակը եւ կորուստներ պատճառել անոնց հետեւակային եւ հեծելազօրային շարքերուն, ինչը հնարաւորութիւն տուաւ հայ հետեւակին եւ աշխարհազօրին ամբողջ ոյժով անցնիլ հակայարձակման։ Փէրէքրէսթովի կամաւորական գունդը, Իգտիրի, Զէյթունի եւ Խնուսի ջոկատները, 1-ին յատուկ հեծելազօրային գունդը կողքերէն եւ թիկունքէն հարուածներ հասցուցին օսմանցիներուն։ Թրքական ոյժերը դիմադրելու փորձեր ըրին, որոնք կարգ մը կետերու մէջ ներգրաւուեցան սուիններու մարտերու մէջ, սակայն մեծ կորուստներ կրելէն ետք ստիպուած եղան փախչիլ։

Շարունակելով յառաջխաղացումը Հայկական զօրամասերը օրուայ ընթացքին ետ գրաւեցին Կեչրլուն, Մոլլապայազէտը, Սարդարապատ գիւղն ու կայարանը եւ այնկէ աջ գտուող դաշտային շրջանը։ Հայկական զօրքերուն աջ թեւին 5-րդ գունդի մէկ գումարտակ առաւօտ կանուխ յարձակեցաւ Կոշ-Թալիշ ուղղութեամբ եւ մինչեւ երեկոյ մղուած մարտերով ազատագրեց Ուջան ու Կոշ գիւղերը։ Օրուայ մարտերու ժամանակ թրքական առաջապահ ոյժերը ամբողջովին ջախջախուեցան կորսնցնելով աւելի քան 500 զինուոր, սպանուած ու վիրավոր։ Հայկական զoրքերը յաղթանակ տանելով, յառաջ շարժուեցան 15-20 Ք․Մ․։

Մայիսի 22-ին պարտութիւն կրելէն ետք թրքական ոյժերը օգտուելով այն առիթէն որ հայերը իրենց սկզբնական նպատակներէն չշեղելու համար դադրեցան հետապնդել իրենց, նահանջեցին դեպի Արաքս կայարան, դիրքաւորուելով մօտակայ բլուրներուն վրայ։ Յաջորդ օրերուն կայարանէն դէպի հիւսիս գտուող 449 (Տուլկի-թապա) եւ 440 (Չիմնի Գիր) բարձրադիր վայրերը երկու կողմերուն համար ալ մեծ մարտավարական նշանակութիւն ունէին։

Մայիսի 23-ին Սարդարապատի գլխաւոր ճակատին մարտական գործողութիւններ տեղի չունեցան, միայն ձախ թեւին Իգտիրէն նահանջած զօրաջոկատը մարտի բռնուեցաւ Ճաֆարապատին քովը։ Այդ մարտին յաղթելէն ետք Իգտիրի զօրաջոկատը միաւորուեցաւ Սարդարապատի զօրաջոկատին հետ Դանիել Պէկ-Փիրումեանի ընդհանուր հրամանատարութեան ներքոյ, իսկ Արաքսի կամուրջներուն պաշտպանութիւնը վստահուեցաւ 2-րդ յատուկ հեծեալ Զէյթունի գունդին ստորաբաժանումներուն, որոնք որպէս պահեստազօր տեղակայուած էին Շահրիար գիւղին մէջ։ Ճակատին միւս ուղղութիւններուն մէջ կողմերը զբաղուած էին իրար դիրքերու հետախուզութեամբ եւ մարտակազմերը յետագայ գործողութիւններուն պատրաստելով։ Մայիսի 22-ին եւ 23-ին զօրքերուն աջակցելու համար ճակատ այցելեցին խումբ մը հոգեւորականներ Գարեգին եպիսկոպոս Յովսեփեանի եւ Զաւէն արքեպիսկոպոսի գլխաւորութեամբ։ Մայիսի 22-ի վճռական մարտէն առաջ հանդիպելով 5-րդ գունդի զինուորներուն եւ ոգեւորիչ ճառ արտասանելով, Գարեգին եպիսկոպոս Յովսեփեանը Պողոս Պէկ-Փիրումեանի հրամանատարութեամբ կռուող գունդը մկրտեց «Մահապարտներ» անունով։

Ընդհանուր իրադրութիւնը ճակատամարտի առաջին օրերուն

Մայիսի 22-ի մարտերէն ետք զօրախումբի հրամանատար Մովսէս Սիլիկեանը իր տրամադրութեան տակ եղած զօրաջոկատներուն մէկ մասը (6-րդ գունդը, 2-րդ հեծեալ գունդը, անկանոն զօրքի հեծեալ գունդը եւ այլ ստորաբաժանումներ) շտապ տեղափոխեց Բաշ (Հայերէն՝ Վերին)-Ապարանի ճակատ, կանխելու այդ ուղղութեամբ Երեւանի վրայ արշաւող թրքական զօրքերու առաջխաղացքը։ Սարդարապատի ճակատին հայերու առաջին յաղթանակը բեկումնային նշանակութիւն ունեցաւ, ոչ միայն զօրքին մարտական տրամադրվածութիւնը բարձրացնելու ու յետագայ յաղթանակներուն համար, այլեւ Երեւանի նահանգի բնակչութեան ու արեւմտահայ գաղթականներուն խուճապային տրամադրութիւններուն յաղթահարելուն համար։ Մայիսի 24-ին սպարապետ Մովսէս Սիլիկեանը ճակատամարտին զինուորագրուելու կոչով դիմեց ժողովուրդին․

Հայեր՛, շտապեցէք հայրենիքն ազատելու․․․Ժամանակ չկայ դանդաղելու։ Մինչեւ յիսուն տարեկան բոլոր տղամարդիկ պարտաւոր են զէնքի տակ գալու։ Ես կը պահանջեմ ամէնքէն ներկայանալ իրենց զենքերով ու փամփուշտներով հայրէնիքի պաշտպանութեան համար․․․ - Մովսէս Սիլիկեան, (22-Մայիս-1918)

Երեւանէն ու շրջակայ գիւղերէն բնակչութիւնը ջուր եւ սննդամթերք, այլ ահնրաժեշտութիւններ կ՛ուղարկէր ռազմաճակատին կռուողներուն։

Սարդարապատի ճակատին առաջին պարտութենէն ետք յաջողութիւն գրանցելու եւ յառաջխաղացումը դիւրացնելու նպատակով թրքական հրամանատարութիւնը որդեգրեց հայկական զօրքերու թիկունքը թիւրքաբնակ գիւղերու խռովութիւններով թուլցնելու մարտավարութիւնը։ Հայերուն հակայարձակումին առաջին օրը, մայիսի 22-ին այսպիսի խռովութուն եղավ Դաւալու - Ղամարլու շրջանին մէջ։ Այդ օրը, երբ անվտանգութեան նկատառումներով Դաւալուի հայ բնակչութիւնը շոգեկարգով տեղափոխուեցաւ Ղամարլու, տեղափոխութիւնը ապահովող Վանի 4-րդ գունդը ճամբու առջեւէն եւ ետեւէն ենթարկուեցաւ շրջակայ թրքական եւ քրտական գիւղերու հրոսակախումբերուն (շուրջ 5,000) զանգուածային յարձակումին։ 5 ժամ տեւած կռիւը յատկապէս կատաղի էր Աւշար եւ Շիրազլու գիւղեու մատոյցներուն մէջ, որոնք գրաւեց հայկական զօաջոկատը։ Սակայն օրուայ վերջին գունդը կեդրոնացաւ Եոււա գիւղին մէջ։ Հայկական կողմը տուաւ 37 զոհ (նահատակ ու վիրաւոր), թուրքերը 100-է աւելի։

Յետագայ օրերուն, մինչեւ Սարդարապատի ճակատամարտի աւարտը եւ մինչեւ Յունիսի սկիզբներուն Դիլիջանի ճակատը մեկնիլը, Ղամարլուի շրջանը վերահսկող Վանայ 4-րդ գունդը պաշտպանեց Երեւանեան զօրախումբին թիկունքը Շարուրի կողմէն, ինչպէս նաեւ ձախողեցուցին թրքական զօրքի այդ շրջանի Արաքսի գետանցումի փորձը։

Յետագայ մարտնչում

Մայիսի 24-ին թրքական կողմը յարձակում մը ձեռնարկեց, բայց Հայկական հրետանիի դիպուկ կրակոցներէն ծանր կորուստներ կրելով ետ շպրտուեցաւ։ Երկու կողմերուն ելման դիրքերը մնացին անփոփոխ։ Պարտութիւնները եւ ծանր կորուստները ծածուկ պահելու համար թրքական հրամանատարութիւնը հորինիեց կեղծ պատմութիւն մը թրքական զինվորական աստիճանաշարին ընկղմելու մասին եւ տարածեց իր մամուլին միջոցով։

Մարտերէն ետք Մ․ Սիլիկեանի հրամանով տեղի ունեցաւ հայկական ուժերու վերախմբաւորում։ Կենդրոնական Սարդարապատ-Արաքս կայարանի ուղղութեամբ դիրքաւորուած էին հայկական գլխաւոր հարուածային ոյժերը, 5-րդ հրաձգային գունդի վաշտերը, ինչպէս նաեւ 1-ին յատուկ հեծեալ գունդի մէկ հեծելավաշտ, երեւանեան զօրախումբի սպայակոյտի պահակապան վաշտը։ Ձախ թեւին երկաթգիծէն հարաւ, Սարդարապատ եւ Մոլլապայազէտ գիւղերու ուղղութեամբ տեղակայուած էին անկանոն հետեւակ գունդը, 1-ին յատուկ հեծեալ գունդին միւս ստորաբաժանումները, երկրորդ մարտկոցի չորս հրանօթ, Քիարիմարխ գիւղին մէջ, Իգտիրի զօրաջոկատը (Վանի 1-ին եւ 2-րդ գունդերը), այնուհետեւ, 2-րդ յատուկ հեծեալ (Զէյթունի) գունդը, Կարաքիլիսայի գունդը, Մակեդոնի եւ Թռուցիկ Յովսէփի կամաւորական ջոկատները, Արաքսի ափամերձ շրջաններուն մէջ։ Սարդարապատի ջոկատի աջ թեւին կեդրոնական ուղղութեան առաջապահ զօրամասերէն աւելի ետ քաշված, արագ զօրաշարժերու համար նախատեսուած ուժերն էին՝ Խզնաուզի մէջ տեղակայուած Երզնկայի գունդը եւ Խնուսի ջոկատէն կէս վաշտ, եւ Կոշի մէջ տեղակայուած Մակուի գումարտակը եւ Կարաքիլիսայի գունդին մէկ վաշտ։Աջ թեւի առաջապահ դիրքերուն մէջ Արագածի լանջերուն, հարիւրապետ Պանդուխտի կամաւորական հեծելաջոկատն էր։ Սարդարապատի ջոկատի կազմին մէջ 5-րդ գունդի կարգ մը ստորաբաժանումներ առանձնացուած էին որպէս ընդհանուր պահեստազօր, Վերին Կուլիբեկլիի (Ակնալիճ գիւղի շրջանէն ներս) եւ Թուրքի-Զեյւա գիւղերուն մէջ։

Մայիսի 25-ին 5-րդ գունդի առաջապահ ստորաբաժանումները հրետանային 4 մարտկոցներու եւ հարիւրապետ Տաճատ Հովակիմեանի գնդացրային ջոկատի աջակցութեամբ գրոհեցին 440-րդ եւ 449-րդ բարձունքները։ Սակայն հայկական ոյժերը թուրքերուն համառ դիմադրութեան առջեւ յայտնուեցան եւ կորուստներ տալով, նահանջեցին իրենց ելման դիրքերը։ Այդ ընթացքին հայերու ձախ զորասիւնը Սարդարապատ գիւղից երկաթգիծի երկարութեամբ գրոհեց դէպի Արաքս կայարան եւ մօտ 3 Ք․Մ․ հեռաւորութեամբ կանգ առաւ, թուրքերուն առաջապահ զօրամասերու համառ դիմադրութեան դիմաց յայտնուելով։ Կը պարզուի որ Արաքս կայարանին մէջ տեղակայուած է թշնամիին բաւական ոյժեղ խմբաւորում մը, ինչը հայկական հետախուզութիւնը զեկուցած էր, ազդարարելով թէ թուրքերուն հիմնական ոյժերը կանգնած են Ղարաբուրուն կայարանին եւ Ներքին Թալինին մէջ։

Մայիսի 26-ի կանուխ առաւօտուն թիկունքէն առաջ քաշուեցան 5-րդ գունդի պահեստային վաշտերը։ Զօրախումբի հրամանատար Մովսէս Սիլիկեանի ռազմական գործողութիւններու ծրագիրով կը նախատեսուէր աջ, կեդրոնական եւ ձախ զօրասիւներու համադէպ յարձակումով գրաւել Արաքս եւ Ղարաբուրուն կայարանները եւ երկաթգիծէն աջ ու ձախ, Արագածի լանջերէն մինչեւ Ախուրեանի ափերը ամբողջ տարածքով գրոհելով թշնամւոյն ետ մղել դէպի Աղեքսանդրապոլ։

Նոյն օրը առաւոտուն 5-րդ գունդի առաջին գումարտակը իր հրամանատարի անձնակազմի-ղեկավար Վարդան Ջաղինեանի կամայական հրահանգով անյաջող յարձակում մը ձեռնարկեց Չիմնի Ղըռ (440) բարձունքին վրայ եւ տալով մեծ կորուստներ, ներառեալ ինքը՝ Ջաղինեանը, ետ քաշուեցաւ դէպի ելման դիրքերը։ Ճակատի մiւս հատ6ածներուն գործողութիւններ տեղի չունեցան, միայն գնդապետ Ա․ Պերեկրէսթովի կամաւորական գունդը գնդացիրներով հարուածեց Արաքս կայարանին մէջ տեղակայուած թրքական ուժերուն։

Մայիսի 25-26ի անյաջող գրոհներէն ետք Մովսէս Սիլիկեանը նոր ծրագիր մը մշակեց. Խզնաուզի եւ Կոշի մէջ տեղաւորուած զօրաջոկատներու արագ զօրաշարժ կատարել եւ թուրքերուն գրաւած բարձունքները թիկունքային հարուածներով աջակցիլ ճակատային գրոհներուն։ Միաժամանակ հիմնական ճակատի կեդրոնական եւ ձախ թեւերը ոյժեղացուեցան թիկունքէն յառաջ քաշուած Իգտիրի գունդի եւ կամաւորական գունդի պահեստային ոյժերով։

Մայիսի 27-ի լուսաբացին Խզնաուզի ջոկատը սկսաւ զօրաշարժ կատարել եւ արդէն կէսօրին յաջողութեամբ շրջանցեց թրքական առաջապահ ուժերուն ձախ թեւը։ Նոյն ժամանակ Խզնաուզի ջոկատէն աջ յարձակող Կոշի ջոկատը, չկարողանալով յաղթահարել թուրքերի դիմադրութիւնը, Ներքին Կալակուտ (Պարտիզակ գիւղէն արեւմուտք) գիւղին քով, ստիպուած կանգ առաւ։ Որպէս օգնութիւն Երզնկայի գունդի հրամանատար գնդապետ Կ․ Հասան-Փաշաեանը ղրկեց երկու վաշտ։

ժամը 9-ին, Սարդարապատի գլխաւոր ճակատին Հայկական հրետանային ստորաբաժանումները կէս ժամ հզօր հարուածներ կը հասցնեն թշնամիի դիրքերուն, մարտադաշտի միւս հատուածէն ճնշելով հրետանային եւ գնդացիրային ստորաբաժանումներու կրակը։ Անկից ետք կեդրոնական ջոկատները յարձակումի կ՛անցնին թշնամիի դիրքերուն վրայ սպասելով թիկունքէն յարձակումի մը։

Գնդապետ Դանիէլ Պէկ-Փիրումեանը, զօրքին ոգեւորելու համար զինուորական համազգեստի կարմիր աստառը դուրս դարձուցած, անձամբ ղեկավարեց կռիւը։ Խզնաուզի ջոկատը, թրքական ձախ թեւը կէսօրին շրջանցելէն ետք, կտրուկ հակեցաւ դեպի հարավ, դուրս գալով 440 եւ 449 բարձունքներու թիկունքը։ Մարտավարական այս փայլուն զօրաշարժէն ետք հարձակումի անցան Սարդարապատի ջոկատի կեդրոնական ուղղութեան հիմնական ոյժերը եւ Երզնկայի գունդի աջակցութեամբ մօտաւորապէս ժամը 14-ին վերջապէս կարողացան գրաւել այդ եւ յարակից միւս բարձունքները։

․․․­Ճա­կա­տա­մար­տը շա­հո­ւած էր, ­Հա­յաս­տա­նը՝ փրկո­ւած. շղթա­նե­րը ոտ­քի ե­լան եւ «ու­ռա» գո­ռա­լով ա­ռաջ վա­զե­ցին, իսկ թուր­քե­րը խու­ճա­պի մատ­նո­ւե­ցին, ո­րով­հե­տեւ նրանց թի­կունքն ան­ցած ջո­կա­տը կրակ էր բա­ցել պա­շա­րա­կիր սայ­լե­րի եւ թի­կուն­քի վրայ։ ­Քիչ անց թուր­քե­րը փա­խուս­տի դի­մե­ցին՝ լքե­լով ամ­բողջ ռազ­մամ­թեր­քը, վի­րա­ւոր­նե­րին ու սպա­նո­ւած­նե­րին։ - Ա­լեք­սանդր Շ­նէուր

Նոյն օրը Պէրէկրէսթովի ձախ զորասիւնը, երկաթգիծի երկարութեամբ յարձակելով, գրաւեց Արաքս կայարանը, իսկ երեկոյեան նաեւ Մաստարա կիսակայարանը (այժմու՝ Դալարիկ գիւղը), ուր կանգ առաւ։ Իսկ Պանդուխտի հեծեալ ջոկատը, Ներքին Կալակուտէն հարաւ յարձակումի անցնելով, Կոշի ջոկատի եւ Խզնաուզի օգնութեան հասած վաշտերուն հետ միասին յաղթահարեց թրքական ոյժերու դիմադրութիւնը, ապա խորին ճեղքում մը իրականացուց դէպի հիւսիս-արեւմուտք։ Մայիսի 27-28ին, ճնշելով թշնամիին մանր ջոկատները, Պանդուխտի ջոկատը սրընթաց ռազմարշավով Թալինի, Գիուզլուի եւ Քիրմըզլուի վրայօք հասաւ մինչեւ Սոգիութլու, ուր անոր միացաւ այդտեղի 1000 հոգինոց ջոկատը։ Հայերը թշնամիէն գրաւեցին մէկ հրանօթ, մեծ թիւով գերիներ վերցուցին։

Եւ այսպէս Մայիսի 27-ի վճռական մարտերու ընթացքին թուրքերը կատարեալ պարտութիւն կրեցին, խուճապահար նահանջելով դէպի Ղարաբուրուն կայարան-Ղարաբուրուն լեռ գիծը։ Ճակատամարտը շահած, սակայն հանգստի կարիք ունեցող Սարդարապատի ջոկատը հրաման ստացաւ կանգ առնել եւ ամրանալ Մաստարա կիսակայարանին բարձունքներուն վրայ։ Այդ օրուայ ընթացքին Մարգարայի քով ետ մղուեցաւ նաեւ Արաքսը գետանցել փորձող քուրտական 100 հոգինոց հրոսակախումբ մը։

Մայիսի 27-28-ի գիշերը հայկական ոյժերը յառաջանալով հասան Ղարաբուրուն կայարան-Կարմրասար լեռ գիծը։ Իսկ Մայիսի 28-ի ցերեկը Ղարաբուրուն-Աշնակ բնագիծին տեղի ունեցած կարճատեւ մարտէն ետք, դարձեալ չդիմանալով հայկական կողմի գրոհներուն, թուրքերը սկսեցան նահանջել դեպի Արագած կայարան, Ղրմըզլու, Վերին-Աղջաղալա, բայց այդ բնագիծին եւս չդիմանալով, շուտով ետ մղուեան դէպի աւելի հիւսիս։ Այդ օրուայ մարտերու արդիւնքով հայկական կողմը գրաւեց Ղարաբուրուն եւ Արագած կայարանները, ինչպէս նաեւ Ներքին ու Վերին Թալինները եւ Մաստարան, իսկ հայկական հետախուզական ջոկատները հասան մինչեւ Անի կայարան, պարզելով որ մինչեւ Անի եւ Աղին կայարաններ թրքական ոյժեր չկան, բոլորը կը նահանջեն։ Սակայն յաջորդ օրը՝ մայիսի 29-ին, մեծ համալրում ստանալով, թուրքերը հակայարձակումի անցան Արագած կայարանի վրայ։ Հայկական առաջապահ ոյժերը, թրքական հրետանիի ճնշումին, եւ թրքական հեծելազօրի կողմէն ձախ թեւի շրջանցումի վտանգին տակ յայտնուելով ստիպուած նահանջեցին եւ ամրացան Ղարաբուրուն կայարանին մէջ։ Մինչդեռ ռազմաճակատի աջ թեւին հայկական ոյժերը ամբողջ օրը ծանր մարտեր մղեցին Շիրվանջուղ գիւղին կից։ Ճիշդ այդ օրը՝ մայիսի 29-ին, Երեւանեան զօրախումբի հրամանատար սպարապետ Մովսէս Սիլիկեանը երկրորդ անգամ կոչով դիմեց զօրքին ու ժողովուրդին դէպի Աղեքսանդրապոլ յաղթական մարտերը շարունակել յորդորելով։

«­Հա­յե՛ր։ ­Մեր քա­ջա­րի զօր­քե­րի հե­րո­սա­կան գոր­ծու­նէու­թիւ­նը շա­րու­նակ­ւում է, եւ թիւրք զօր­քե­րը նա­հան­ջում են։

­Մենք պէտք է յետ առ­նենք Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լը, ո­րը այն­պէս նեն­գօ­րէն գրա­ւե­ցին թիւր­քե­րը։

Մեր բո­լո­րիս մտքե­րը ամ­բող­ջո­վին պէտք է սե­ւե­ռած լի­նեն դէ­պի Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լը. մենք պէտք է յետ առ­նենք այն եւ ա­պա միայն թիւր­քե­րի հետ բա­նակ­ցու­թեան մէջ մտնենք հաշ­տու­թիւն կնքե­լու հա­մար։

­Մեզ բո­լո­րիս շատ լաւ պէտք է յայտ­նի լի­նի, թէ ո՛ր աս­տի­ճա­նի գրգռո­ւել է ան­կուշտ եւ միա­ժա­մա­նակ թոյլ թիւրք կա­ռա­վա­րու­թեան ա­խոր­ժա­կը։ ­Նա պա­հան­ջում է ամ­բողջ Ա­խալց­խա­յի, Ա­խալ­քա­լա­քի, Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լի եւ Էջ­միած­նի գա­ւառ­նե­րը՝ Էջ­միա­ծին վան­քի հետ միա­սին եւ Ե­րե­ւա­նի, ­Նա­խի­ջե­ւա­նի գա­ւառ­նե­րի մեծ մեծ մա­սը։

­Մի­թէ՞ մենք պէտք է տա­նենք այդ­պի­սի ա­նար­գանք։ ­Մի­թէ՞ հեշտ ու հան­գիստ սրտով պէտք է տանք թշնա­մուն մեր հայ­րե­նի հո­ղե­րը, որ կե­րակ­րել, կե­րակ­րում են եւ պի­տի կե­րակ­րեն մեզ, եւ մեր սրբա­տե­ղին՝ ­Սուրբ Էջ­միա­ծի­նը։

Ո՛չ, եր­բեք, հա՛յ ժո­ղո­վուրդ, դու չպի­տի թոյլ տաս այդ­պի­սի ա­նար­գանք։

Եւ այդ ա­նար­գան­քը, տե­ղի չի ու­նե­նայ, ե­թէ մենք հաս­նենք մին­չեւ Ա­լեք­սանդ­րա­պոլ։

­Քի՛չ է մնա­ցել մին­չեւ Ա­լեք­սանդ­րա­պոլ, հար­կա­ւոր է միայն օգ­նել խրա­մատ­նե­րում գտնո­ւող մեր քա­ջե­րին, եւ մի ե­րեք-չորս օ­րից յե­տոյ մենք կը հաս­նենք մեր նպա­տա­կին։

Արդ, ու­րեմն, մի՛ դան­դա­ղէք, հա­յե՛ր, շտա­պով խմբո­ւե­ցէ՛ք խիտ ու հա­մե­րաշխ շար­քե­րով, վռնտե­ցէ՛ք թշնա­մուն մեր հայ­րե­նի ա­րիւ­նա­ներկ հո­ղից, եւ թո՛ղ ձեզ հետ լի­նի մեր յետ­նորդ­նե­րի օրհ­նու­թիւ­նը։

Դէ­պի՛ զէնք բո­լորդ։

Դէ­պի՛ Ա­լեք­սանդ­րա­պոլ»։ (Աշխատանք // Գ․ տարի, Չորեքշաբթի, 5 (23) Յունիս, 1918, թիւ 5 (205) - Մովսէս Սիլիկեան)

Սակայն Պաթումիի մէջ Հայկական պատուիրակութեան կողմէն թրքական եռօրեայ ժամկէտով վերջնագիրի ընդումէն ետք (Մայիսի 26-29) նոյն օրը զինադադար հաստատուեցաւ։ Սպարապետ Թովմաս Նազարբէկեանի հրամանով Հայկական բոլոր զօրքերու յարձակումները դադրեցան։ Այս մէկը ազդարարեց Սարդարապատի ճակատամարտին վերջը։ Զինադադարի եւ յարձակումին դադրեցնելուն մասին լուրը խիստ դժգոհութեամբ ընդունուեցաւ ինչպէս Սարդարապատի ճակատի զինուորներուն, այնպէս ալ հրամանատարական կազմին կողմէն։ Ըստ Հայկական հրետանի հրամանատար գնդապետ Քրիստափոր Արարատեանի․ թէեւ զինադադարի հաստատումին ժամանակ Երեւանեան զօրախումբին դրութիւնը մեծապէս նպաստաւոր էր, սակայն Ղարաքիլիսայի ճակատին Հայերուն կրած լիակատար անյաջողութիւնը ստիպեց դադարեցնել յարձակումը, քանի որ Երեւանը բաց կը մնար հիւսիս-արեւելքէն հակառակորդի ներխուժումին առջեւ։ Ըստ կարգ մը տեսակետներու, Սարդարապատի ճակատին յարձակումին դադարեցումը կապուած էր նաեւ Հայկական կողմի զինապահեստներուն գրեթէ պարապ ըլլալաուն եւ միւս կողմէն թրքական ոյժերուն համալրումներ ստանալէն ետք հակայարձակումին անցնելուն վտանգով։

Պաթումիի մէջ զինադադարի հաստատումէն ետք Սարդարապատի ճակատին կարգ մը հատուածներուն մէջ մարտական գործողութիւնները շարունակուեցան, սակայն մեծ փոփոխություններ տեղի չունեցան։ Պաթումի հաշտութեան պայմանագիրի կնքումէն ետք Յունիսի 14-ին, Հայկական բոլոր ոյժերը իրենց դիրքերէն ետ քաշուեցան պայմաագիրին մէջ կարգուած սահմանագիծը։

Սարդարապատի մարտին, թրքական կորուստները հասան 3,500-ի մինչդեռ Հայկական կողմի կորուստները շատ աւելի քիչ էին, թէեւ ճշգրիտ տուեալներ չկան։

Արդիւնք

Սպարապետ Սիլիկեանը, օսմանեան զօրքերու չարաչար պարտութենէն ետք կ՛ուզէր շարունակել յառաջխաղացքը այն յոյսով որ պիտի կարենար զանոնք վտարել Աղեքսանդրապոլէն ու Կարսէն։ Սակայն գրեթէ անմիջապէս, ան կը տեղեկանայ թէ Թիֆլիսի մէջ Հայոց Ազգային Խորհուրդի եւ օսմանցիներու միջեւ տեղի ունեցած բանակցութիւններուն մասին, եւ զօրաբանակի հրամանատար Թովմաս Նասարբեկեանէն հրաման կը ստանայ ռազմական գործողութիւնները դադարեցնելու։ Թէեւ այն ժամանակ Ազգային խորհուրդի անդամները լայն քննադատութեան ենթարկուեցան, սակայն այս որոշումը կայացուցին քանի որ զինամթերքի պահեստները սպառուած էին, եւ օսմանյան հրամանատարները նոր համալրումներ ստացած էին։

Սարդարապատի իննօրեայ մարտը լմնցաւ Հայոց լիակատար յաղթանակով, ինչի արդիւնքով թշնամին 50-65 Ք․Մ․ ետ ջախջախուեցաւ, եւ Երեւանի անմիջական սպառնալիքը վերացաւ։ Սարդարապատի ճակատամարտին Հայոց յաղթանակը, Վանաձորի (Ղարաքիլիսա) եւ Վերին-Ապարանի յաղթութիւններուն կողքին, մեծ դեր խաղցաւ թուրքերուն արեւելեան Հայաստան ներխուժումը ձախողցնելուն մէջ։ Հերոսամարտը փրկեց արեւելեան Հայաստանի բնակչութիւնը, արեւմտեան Հայաստանէն այդէղ հաստատուած տարագրեալներուն կողքին։ Այս յաղթանակը ոչ միայն նպաստեց Երեւանի մէջ քաղաքական եւ հասարակական կազմակերպութիւններուն եւ գործիչներուն դերակատարութեան աճին (մինչ այդ Երեւանը փոքր քաղաք մըն էր), այլ անիկա դրաւ նորանկախ Հայստանին հիմքը։

Սարդարապատի, Վերին-Ապարանի (Բաշ, արտայայտութիւնը թրքերէն է՝ Baş) եւ Ղարաքիլիսէ-ի (Վանաձոր) մէջ Օսմանցիներու պարտութիւններէն ետք, եւ Հայոց յաղթանակները հնարաւոր դարձուցին «Հայոց Ազգային Խորհուրդ»-ին հայտարարել «Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան» անկախութիւնը հռչակել։ Թէեւ Հայերուն կողմէն ընդունուած Պաթումի Դաշնագրի (4 Յունիս 1918) պայմանները դժնդակ էին, բայց Հայոց զօրքերը կարողացան դիմակայել մինչեւ 1918-ի վերջերը՝ Համաշխարհային Առաջին Պատերազմի աւարտը, երբ օսմանեան-թուրքերը ստիպուեցան ետ-քաշուիլ շրջանէն։

Ժառանգութիւն

Սարդարապատի իննօրեայ ճակատամարտը մեծ տեղ կը գրաւէ Հայկական պատմական յիշողութեան մէջ։ Ան աւարտեցաւ հայերու լիակատար յաղթանակով, որուն արդիւնքով թշնամին ջախջախուեցաւ ու ետ շպրտուեցաւ 50-65 Ք․Մ․, վերացաւ Երեւանին սպառնացող անմիջական վտանգը։ Յաղթանակը վճռական դեր խաղաց Արեւելեան Հայաստանի դէմ թրքական զօրքերու արշաւանքի մասնակի ձախողումին եւ մասնաւորապէս միւս ճակատներուն վրայ՝ Բաշ-Ապարանի յաղթական հակահարուածին եւ Ղարաքիլիսայի հերոսական պաշտպանութեան գործին։ Սարդարապատի հերոսամարտը տեղի բնակչութեանն ու Արեւմտահայ գաղթականներուն փրկեց անխուսափելի ջարդերէն։ Կազմակերպչական մեծ ջանքերու գինով տարած հաղթանակը նպաստեց նաեւ Երեւանի մէջ գործող քաղաքական ու հասարակական կազմակերպութիւններու, ինչպես նաեւ ղեկավար մարմիններու եւ առաջատար գործիչներու դերին ամրապնդումին․ փաստացի հիմք դրուեցաւ նորահռչակ Հայաստանի Հանրապետության կայացումին։

Խորհրդային միութեան (Սովետական) պատմագրութեան մէջ այս հերոսամարտը շատ չնչին ուշադրութեան արժանացած է մինչեւ Ե․ Սթալինի մահը։ 1960-ականներուն կարգ մը Խորհրդային պատմաբաններ սկսան խօսիլ ճակատամարտի կարեւորութեան մասին, Բաշ Ապարանի ու Ղարաքիլիսայի ճակատամարտերու կողքին։

Առ ի օրինակ, Խորհրդային ռազմական պատմաբան Եւկենի Ֆ․ Լուտշուվէթը, կը պատմէ թէ այս մարտերը տարուած են «Հայկական Դաշնակցական Ուժերուն» կողմէն (թէեւ ամբողջ ազգը, այօ Դաշնակցութեան ղեկավարութեամբ բայց բոլոր ոյժերու մասնակցութեամբ տարաւ այս մարտը)։ Իւան Բաղրամեանը, Խորհրդային միութեան բանակի մարշալ մը, եւ ինքը ճակատամարտին մասնակներէն մէկը, կը պատմէ հերոսամարտի նշանակութեան մասին յետեւեալ բառերով՝

«Սարդարապատի ճակատամարտին նշանակութիւնը մեծ է... Եթէ անոնք [հայկական ուժերը] այդտեղ չյաղթէին օսմանցիներուն, անոնք պիտի շարունակէին շարժը դէպի Էջմիածին եւ Երեւան՝ Հայաստանէն ոչինչ կը մնար, ոչ մէկ բան կը փրկուէր… Հայերը յաղթեցին եւ անոնց շնորհիւ մեր ազգը պահպանեց իր գոյութիւնը Հայաստանի ներկայիս սահմաններուն մէջ»։ 1965 թուականին Հայոց ցեղասպանութեան հիսուներորդ տարեդարձի նշումէն ետք, Խորհրդային (Սովետական) իշխանութիւնները համաձանեցան, ճակատամարտի վայրին մօտ Հայոց յաղթանակին նուիրուած յուշահամալիրին շինելուն։ Ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայէլեանին յանձնարարուեցաւ յուշարձանին ուրուագծումը զորու կառուցումը աւարտուեցաւ 1968 թուականին։

Սարդարապատի, Վերին-Ապարանի եւ Ղարաքիլիսայի հերոսամարտերը միահամուռ կը կոչուին «Մայիսեան Հերոսամարտեր»։

Ամէն տարի, Մայիսի 28-ին, Հայաստանի Նախագահը կ՛այցելէ յուշահամալիրը։ Այդ օրուայ ընթացին մշակոյթային եւ ռազմական (մինչեւ 2018թ․) միջոցառումներ տեղի կ՛ունենան։