Ուիքիփետիա

«Հունգարիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
Չ clean up, replaced: 0ի → 0-ի (5) using AWB
Չ clean up, replaced: 1ի → 1-ի (2), 3ի → 3-ի (2), 4ի → 4-ի (2), 9ի → 9-ի using AWB
Տող 94.
Դրամի միաւորն է հունկարական ֆորինթը։
 
Տարածութիւնը 93 030 քմ. <sup>2</sup> է, բնակչութիւնը 9 897 541<ref>Gazetteer, Աշխարհի Բնակչութիւնը Ըստ Երկիրներու՝ Վերին 100 (2015) http://www.geoba.se/population.php Վերցուած է 2016 Յունուար19ինՅունուար19-ին</ref>: Մայրաքաղաքը՝ [[Պուտափեշտ]]։
Հունկարիան սահմանակից է եոթ երկիրներու՝ [[Սլովաքիա]], [[Աւստրիա]], Սլովենիա, [[Սերպիա]], Քրուաթիա, [[Ռումինիա]] եւ [[Ուքրաինա]]:
Տող 118.
1919 Մարտին Հունկարիոյ մէջ իշխանութեան եկան համայնավարները, ապրիլ ամիսը Պէլա Քունը հռչակեցաւ Հունգարիոյ Սովեթական Հանրապետութիւնը։ Նախորդի նման ան ունեցաւ կարճ կեանք։
 
1920 Յունիսի 4ին4-ին [[:en:Treaty of Trianon|Թրիանընի պայմանագիրին]] հետ Հունկարիան կորցրեցաւ իր տարածքներու 72%-ը, իր միակ Ֆիումէ ծովային նաւահանգիստրը եւ երեք ու կէս միլիոն էթնիք հունկարացիներ<ref>[https://books.google.am/books Molnar, A Concise History of Hungary, p. 262]</ref><ref>Richard C. Frucht, Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture p. 359-360 [https://books.google.am/books]</ref>: Հունկար բնակիչներու շուրջ մէկ երրորդը (տասը միլիոնէն 3.4-ը) դարձան հարեւան երկիրներու փոքրամասնութիւններ։ Հունկարիո քաղաքական վերնախաւը կը պահանջէր պայմանագիրին վերանայումը։ Որոշներ կ'ուզէին վերականգնիլ նախկին տարածքը, միւսներ՝ միայն հունկար մեծամասնութիւն ունեցող տարածքները։
 
=== Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ ===
Տող 127.
Նազիսթական Գերմանիոյ անկումէն ետք խորհուրդային զօրքերը գրաւեցան Հունկարիոյ ամբողջ տարածքը։ Երկիրը Խորհուրդային Միութեան արբանեակ դարձնելու համար ղեկավար ընտրուեցավ Մաթեաշ Րաքօշին (<small>[[հունկարերէն]]՝</small> [[:en:Mátyás Rákosi|Mátyás Rákosi]]), որուն կառավարութիւնը սկսեցաւ վարել ընկերվարական կարգերու հաստատումին քաղաքականութիւն։ Նօր կարգերը արմատաւորելու համար Րաքոշին սթալինական ՊԱՔ-ի նմանութեամբ ստեղծեցաւ գաղտնի ոստիկանութիւն։ Հետեւեցան զտելու գործողութիւնները եւ 1948-էն մինչեւ 1956 թուականները մօտաւորապէս 350 000 պաշտօնեաներ եւ մտւորականներ բանտարկուեցան կամ սպաննուեցան<ref>http://www.tamupress.com/product/</ref>: Տարբեր հաշուարկներով համարեայ 600 000 հունկարներ արտաքսուեցան դէպի խորհուրդային աշխատանքային ճամբարներ, անոնցմէ 200 000-ը մահացան գերութեան մէջ։<ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/8347146.stm BBC News</ref><br />
[[Պատկեր:Szétlőtt harckocsi a Móricz Zsigmond körtéren.jpg|մինի||ձախից|<small>Ջարդուած խորհուրդային հրասայլը Պուտափեշտին մէջ 1956-ի հեղափոխութեան ընթացքին:</small>]]
Վարշավիոյ համաձայնագիրը Հունկարիան միացաւ 1955 Մայիսին, հաջորդ տարին երկիրին մէջ սկսեցաւ կառաւարութեան դէմ տրամադրութիւններու զարգացումը։ Ցուցարարները ճնշելու համար 1956 Հոկտեմբերի 23ին23-ին Պուտափեշտ մտցուեցան խորհուրդային հրասայլեր։ Լիակատար քաօսէն խուսափելու համար վարչապետ Իմրէ Նադիը խոստացաւ ազատ ընտրութիւններ եւ Հունկարիան հանեցաւ Վարշավիոյ համաձայնագիրէն։<br />
Այնուամենայնիւ, անկարգութիւնները շարունակուեցան, Հոկտեմբեր 30-ին խորհուրդային զօրքերը հանուեցան Պուտափեշտէն եւ զօրակայուեցան Հունկարիոյ այլ շրջանները։ Որոշ ժամանակ երկիր անց մուտք գործեցան եւս 150 000 զինուոր եւ 2500 հրասայլ։
 
== Անուն ==
Երկիրին անունը կու գայ ազգին անունէն, նոյն բանաձեւով հունկարերէն Magyarország անունն է, -ország վերջավորութիւնը կը համապատասխանէ հայերէնի -ստանը։ Այլազգիները երկիրին անունին համար կ'օգտագործեն հիմնականը հունկար, ունկար ձեւերը, անգլիերէն՝ Hungary, գերմաներէն՝ Ungarn, ֆրանսերէն՝ Hongrie, վրացերէն՝ უნგრეთი <small>[ունկրէթի]</small>, պուլկարերէն՝ Унгария, յունարէն՝ : Քիչ մը կը տարբերուէն ուքրաիներէն՝ Угорщина <small>[ուկորշչինա]</small> եւ ռուսերէն՝ Венгрия <small>[վէնկրիեա]</small> անունները։ Կարգ մը այլ լեզուները հիմք ընդունած են ազգին անունին մաճար, մատեար ձեւերը, թուրքերէն՝ Macaristan <small>[մաճարիսթան]</small>, սերպերէն՝ Маарска, չեխերէն՝ Mad'arsko, ղազախերէն՝ Мажарстан:
*1898 Սեպտեմբեր 11ին11-ին գերմանացի աստղագէտ Մաքս Ուօլֆին յայտնաբերած աստղանմանը կոչուած է Հունկարիա ([[434 Hungaria]]) :
== Աշխարհագրութիւն ==
<small>Հունկարիոյ Աթլասը</small> {{wikiatlas|Hungary}}
Տող 256.
== Մարզական ==
[[Պատկեր:Real_Madrid_tegen_Feyenoord_0-5,_Kuiver_met_bal_vraagt_handtekening_van_Puskas_(cropped).jpg|thumb|ձախից|160px|Լեկենտար ֆութպոլիստ Ֆերենց Փուշքաշը]]
Հունգարիան մեկ շունչի հաշիւով ողիւմպիական մետալներու քանակով աշխարհի մէջ երրորդ դիրք կը գրաւէ, եւ երկրորդը՝ ոսկեայ մետալներու։<ref>http://medalspercapita.com Վերցուած է 2016 Մարտ 24ին24-ին</ref> Միայն եոթ երկիրներ՝ Միացեալ Նահանգներ, ԽՍՀՄ/Ռուսիա, Միացեալ Թագաւորութիւն, Ֆրանսա, Չինաստան, Իտալիա եւ Գերմանիա շահած են Հունկարիայէն աւել ողիւմպիական մետալներ։ 211 երկիրներու շարքը բոլոր ժամանակները շահած ողիւմպիական մետալներու քանակով (476) կը զբաղեցնէ 8<sup>րդ</sup> դիրքը։
 
== Հունգարիոյ Հայերը ==
Տող 268.
 
==== Դիւանագիտական Կասեցում ====
Դիւանագիտական հարաբերութիւնները Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Հունգարիոյ Հանրապետութեան միջեւ հաստատուած են 1992-էն։ 2012 Օգոստոս 31ին31-ին դիւանագիտական կապերը ժամանակաւոր կասեցուած են։ Պատճառը ցմահ դատապարտուած ազրպեյճանցի սպայ Ռամիլ Սաֆարովը Հունկարիոյ կողմէ Ազրպեյճանը հանձնելը եղած է։ Ռամիլ Սաֆարովը Պուտափեշտին մէջ հայաստանցի զինուորական Գուրգեն Մարգարեանը քնած ատենը կացինով սպաննած էր։
 
==Բնակչութիւն==
2015 թուականի տուեալներով Հունկարիոյ բնակչութիւնը 9 897 541 հոգի կազմած է, աշխարհի մէջ 176<sup>րդը</sup><ref name="cia.gov">World Factbook https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/hu.html Վերցուած է 2016 Մարտ 23ին23-ին</ref>: Բնակչութեան խտութիւնը 107 մարդ/քառ.ք.մ. է, որը աշխարհի միջինէն մօտ երկու անգամ բարձր է։ Այլ եւրոպական երկիրներու նման Հունկարիան ունէ ցածր ծնելիութիւն, 2015-ի գնահատականներով վերարտադրողականութեան գործակիցը կը կազմէ 1.43 ծնունդ/կին, որ բնակչութեան աճին համար պահանջուող 2.1-էն ցածր է։ 2013-ին ծնունդներուն 45.6%-ը կ'իյնար չամուսնացած կիները<ref>Eurostat՝ Աղիւսակներ, Կրաֆիքներ, Քարտէսներ http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do Վերցուած է 2014 դեկտեմբերի 30-ին</ref>:
<br />
Կեանքին միջին տեւողութիւնը քոմունիզմի անկումէն ետք կը մեծնայ, տղամարդերունը 71.96 տարի կազմած է, կիներունը՝ 79.62 տարի<ref>Հունկարիոյ Կեդրոնական Վիճակագրութեան Վարչութիւն http://www.ksh.hu/docs/hun/xstadat/xstadat_hosszu/h_wdsd001a.html Վերցուած է 2014 Սեպտեմբեր 20-ին</ref>:<br />
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Հունգարիա» էջէն