«Հայկական Հարց» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

===ՊեռլինիՊերլինի վեհաժողով===

[[Պատկեր:Berliner kongress.jpg|մինի|250px|ձախէն|[[Պեռլինի վեհաժողով|Պերլինի վեհաժողով]]ը]]

Հայկական հարցը [[Արեւելեան հարց]]ին կʼառնչուի [[Օսմանեան կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] հետ [[Ռուսական կայսրութիւն|Ռուսական կայսրութեան]] փոխ- յարաբերութիւններու միջոցով: Արեւելեան եւ Հայկական հարցերը XIX դարուն ընթացքին եւ XX դարու առաջին տասնամեակներուն կը գտնուէին միջազգային քաղաքականութեան կիզակէտին վրայ։ 1877-78-ի ռուս-թրքական պատերազմը ոտքի հանեց [[հայ]] ժողովուրդը, որ մեծ յոյսեր կապած էր ռուսական զէնքի յաղթանակին հետ, եւ որ տրամաբանականօրէն կը համընկնէր թրքական լուծէն հայ ժողովուրդի ազատագրութեան կենսական շահերուն: Պատերազմը աւարտեցաւ Ռուսիոյ յաղթանակով: [[1878]]-ի [[փետրուարի 19]]-ին Սան–Սթեֆանօ բնակավայրին մէջ կնքուեցաւ հաշտութեան նախնական պայմանագիր, որուն 16-րդ յօդուածով [[Օսմանեան կայսրութիւն]]ը կը պարտաւորուէր բարեփոխումներ կատարելու հայաբնակ վայրերուն մէջ։ 16-րդ յօդուածի առաւելութիւնը այն էր, որ [[Ռուսիա]]ը կը ներկայանար իբրեւ հայ ժողովուրդի պաշտօնական հովանաւոր, իսկ [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի զգալի մասին միացումը Ռուսիոյ հայերուն ազգային համախմբութեան, տնտեսական եւ մշակութային զարգացման հնարաւորութիւն կու տար: Սակայն պայմանագիրը կնքուեցաւ միջազգային լարուած պայմաններու մէջ, եւ Ռուսիոյ հակադրուեցաւ անգլօ-աւստրիական ուժեղ դաշինքը: Մեծ Բրիտանիա չէր ուզեր Ռուսերուն յառաջխաղացքը, մանաւանդ անոնց միջերկրական «տաք ջուրեր» հասնիլը: 4 Յունիս 1878-ին, գաղտնօրէն ստորագրուեցաւ Կիպրոսի դաշնագիրը Մեծ Բրիտանիոյ եւ Օսմանեան կայսրութեան միջեւ, եւ Կիպրոսը յանձնուեցաւ Մեծ Բրիտանիոյ: Փոխարէնը, [[Մեծ Բրիտանիա]]ն եւ [[Աւստրօ-Հունգարիա]]ն նախաձեռնեցին հրաւիրել միջազգային նոր համաժողով մը, որուն նպատակն էր խոչընդոտել Ռուսիոյ օգտուելու իր յաղթանակի պտուղներէն: [[Պեռլինի Վեհաժողով|Պերլինի Վեհաժողով]]ը ([[1878]]) հրաւիրելու նախօրեակին [[Մկրտիչ Խրիմեան]]ի (Խրիմեան Հայրիկ) գլխաւորութեամբ Եւրոպա ուղարկուեցաւ հայ ազգային պատուիրակութիւնը՝ [[եւրոպա]]կան պետութիւններու կառավարութիւններու աջակցութիւնը հայցելու վեհաժողովի ի օգուտ հայերու որոշումներ ընդունելուն:

Չստանալով իրական երաշխիքներ՝ հայ ազգային պատուիրակութիւնը, այնուամենայնիւ մեկնեցաւ [[Պեռլին|Պերլին]], սակայն անոր չթոյլատրուեցաւ նոյնիսկ մասնակցիլ վեհաժողովի նիստերուն: ՊեռլինիՊերլինի վեհաժողովին, [[Սան-Սթեֆանոյի պայմանագիր|Սան Սթեֆանոյի պայմանագիրի]] վերանայման հետեւանքով, արեւմտա-եւրոպական դիւանագիտութեան յաջողուեցաւ Ռուսիան զրկել հայկական գործերը տնօրինելու մենաշնորհէն: Սան Սթեֆանոյի եւ ՊեռլինիՊերլինի պայմանագիրերու համապատասխանաբար 16-րդ եւ 61-րդ յօդուածներով սկզբնաւորուեցաւ Հայկական հարցի դիւանագիտական պատմութիւնը, ինչպէս նաեւ հասարա-քաղաքական կեանքին մէջ եւրոպական դիւանագիտութեան օգնութեամբ թրքական լուծը թօթափելու, [[հայեր]]ու անկախութիւնը եւ ինքնավարութիւնը ձեռք բերելու մտայնութիւնը եւ գործելակերպը, որ շարունակուեցաւ մինչեւ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ը եւ անկէ ետք:

[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ([[1939]]-[[1945]]) աւարտին նկատելիօրէն զօրացաւ [[սփիւռք]]ահայերու շարժումը՝ [[Թուրքիոյ]] անցած [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի տարածքը [[Խորհրդային Հայաստան]]ին միացնելու համար: Սփիւռքահայ կազմակերպութիւնները եւ գործիչները այդ պահանջով դիմեցին յաղթող տէրութիւններու ղեկավարներուն, [[ՄԱԿ]]-ի [[Սան Ֆրանցիսքօ]]ի վեհաժողովին ([[1945]]-ի ապրիլ), երեք դաշնակից տէրութիւններու ղեկավարներու [[Պեռլինի վեհաժողով|Պերլինի վեհաժողով]]ին ([[1945]]-ի օգոստոս), արտաքին գործերու նախարարներու խորհուրդի Լոնտոնի նստաշրջանին ([[1945]]-ի սեպտեմբեր), երեք տէրութիւններու արտաքին գործերու նախարարներու Մոսկուայի խորհրդակցութեանը ([[1945]]-ի դեկտեմբեր), [[ՄԱԿ]]-ի [[Գլխաւոր ասամպլէա]]ի [[Լոնտոն]]ի 1-ին նստաշրջանին ([[1946]]-ի յունվար) եւ այլն: [[1945]]-ի [[նոյեմբեր 29]]-ին [[Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս]] [[Գէորգ Զ]] դիմեց [[ԽՍՀՄ]]-ի, [[ԱՄՆ]]-ի, [[Մեծ Բրիտանիոյ]] ղեկավարներուն՝ պահանջելով [[Խորհրդային Հայաստան]]ին միացնել [[Արեւմտեան Հայաստան]]ը: [[1945]]-ի մարտին խորհրդային կառավարութիւնը, ելլելով երկրորդ աշխարհամարտէն յետոյ ստեղծուած միջազգային նոր իրադրութենէն, յայտարարեց [[1925]]-ի խորհրդա-թրքական պայմանագիրը չեղեալ յայտարարելու իր մտադրութեան մասին: [[1945]]-ի յունիսին [[Մոսկվա]]ի մէջ տեղի ունեցան խորհրդա-թրքական բանակցութիւններ՝ [[ԽՍՀՄ]]-ի եւ [[Թուրքիոյ]] միջեւ յարաբերութիւնները կարգաւորելու շուրջ, որ պայմանաւորուած էր խորհրդային կառավարութեան կողմէն իբրեւ ժամանակի ոգիին չհամապատասխանող եւ արմատական բարելաւումի կարիք ունեցող [[1925]]-ի պայմանագիրը չեղեալ յայտարարելու հետ: Թրքական կողմը առաջարկեց կնքել դաշնակցային պայմանագիր: Ատոր խորհրդային կողմը պատասխանեց, որ դէմ չէ որոշակի պայմաններով այդպիսի պայմանագիր մը կնքելուն, մասնաւորապէս, եթէ Թուրքիան վերադարձնէ [[1921]]-ին [[Խորհրդային Հայաստան]]էն խլուած [[Կարս]]ը եւ [[Արտահան]]ը: Սակայն դաշնակցային պայմանագիրը Թուրքիոյ հետ չկնքուեցաւ: Երեք դաշնակից տէրութիւններու ([[ԽՍՀՄ]], [[ԱՄՆ]], [[Մեծ Բրիտանիա]]) ղեկավարներու [[1945]]-ի ՊեռլինիՊերլինի ([[Փոթստամ]]ի) վեհաժողովին, ի թիւս այլ հարցերու, լսուեցաւ նաեւ Հայկական հարցը:

[[Պեռլինի վեհաժողով|Պերլինի վեհաժողով]]էն յետոյ, ուր [[հայ]] ժողովուրդին յոյսերը չʼարդարացան, [[Գարեգին Սրուանձտեան]]ը ըսած է.