«Հայաստան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
Տող 99.
''Հիմնական յօդուած'' [[Վանի Թագաւորութիւն|''Վանի Թագաւորութիւն'']]
Պատմական Հայաստանի տարածքին առաջացած հնագոյն պետութիւնը [[Վանի Թագաւորութիւն|Վանի թագաւորութիւնն]] էր (Ուրարտու)՝ [[Վան]] մայրաքաղաքով (Ն.Ք. 9-6-րդ դարեր)։ Այն հզօրութեան գագաթնակէտին հասած է Մենուա (Ն.Ք. 810-786), [[Արգիշտի Ա․|Արգիշտի Ա.]] (Ն.Ք. 786–764) եւ [[Սարդուրի Բ.]] (Ն.Ք. 764–735) արքաներու օրօք՝ զբաղեցնելով [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհի]] տարածքը, [[Իրան|Արեւմտեան Իրանը]], Հարաւային [[Միջագետք|Միջագետքը]] եւ [[Միջերկրական Ծով|Միջերկրական]] ծովի ափամերձ տարածքները։ Արարատեան դաշտի տարածքին հիմնադրուած են Թէյշեբաինի, Արգիշտիխինիլի եւ Էրեբունի քաղաք-ամրոցները. վերջինիս անուան հետ ընդունուած է կապել Հայաստանի ներկայիս մայրաքաղաքի՝ [[Երեւան|Երեւանի]] անունը։
Տող 131 ⟶ 130՝
==== Արշակունիներու թագաւորութիւն ====
''Հիմնական յօդուած՝ [[Արշակունիներու Թագաւորութիւն]]''
[[Արտաշէսեան Թագաւորութիւն|Արտաշէսեան թագաւորութեան]] անկումէն ետք կէս դար [[Արտաշատ|Արտաշատի]] մէջ գահ կը բարձրանային [[Հռոմ|Հռոմի]] եւ Պարթեւստանիդրածոները։ Իրավիճակը կայունացաւ, երբ 52-ին գահ բարձրացաւ պարթեւներու արքայ Վաղարշ Արշակունիի եղբայրը՝ [[Տրդատ Ա.|Տրդատը]]: 54-ին, չհաշտուելով անոր հետ, Հռոմի կայսր Ներոնը պատերազմ սկսաւ հայ-պարթեւական դաշինքի դէմ։ 59-ին հռոմէական զօրքերը Կորբուլոնի գլխաւորութեամբ արշաւեցին Հայաստանի վրայ եւ գրաւեցին ու աւերեցին [[Տիգրանակերտ|Տիգրանակերտն]] ու Արտաշատը: 62-ին Հռանդէայի մէջ հայ-պարթեւական զօրքերը հակահարուած տուին հռոմէացիներուն, եւ 63-ին Հռոմի կայսր Ներոնը կը ճանչնայ Տրդատի գահակալութիւնը։ 66-ին Տրդատը Հռոմէն կը վերադառնայ Հայաստան՝ իբրեւ հայոց թագաւոր եւ հիմք կը դնէ Արշակունիներու հարստութեաը (66–428)։
2-3-րդ դարերուն՝ մինչեւ 226-ի յեղաշրջումը [[Իրան|Իրանի]], Հայաստանը կը շարունակէր ըլլալ համեմատաբար խաղաղ վիճակի մէջ՝ հովանաւոր Հռոմի եւ դաշնակից Պարթեւստանի հարեւանութեամբ։ Հայաստանի մէջ Արտաշատէն ոչ հեռու կը հիմնադրուի նոր մայրաքաղաք [[Վաղարշապատ|Վաղարշապատը]]։ Իրանի մէջ իշխանութեան գալէն ետք [[Սասանեան Պարսկաստան|Սասանեանները]] կը ցանկանան գահընկէց ընել նաեւ հայ Արշակունիներուն եւ [[Պարսկաստան|Պարսկաստանին]] միացնել Մեծ Հայքի թագաւորութիւնը։ 4-րդ դարու սկիզբը՝ [[301 թուական|301]]-ին, հայոց արքայ Տրդատ Գ. Մեծը (287–330) քրիստոնէութիւնն կ՚ընդունի որպէս հայոց պետութեան պաշտօնական կրօն՝ [[Գրիգոր Լուսաւորիչ|Գրիգոր Լուսաւորչին]] կաթողիկոսական գլխաւորութեամբ։ Երկրորդ դարակազմիկ իրադարձութիւնը աւատատիրական կարգերու հաստատումն էր։ Տրդատի որդիի՝ [[Խոսրով Գ.|Խոսրով Գ. Կոտակի]] օրօք (331–338) կը կառուցուի եւս մէկ մայրաքաղաք՝ [[Դուին|Դուինը]]:
[[Արշակ Բ.]] Արշակունիի օրօք (350–368) կը սրուին յարաբերութիւնները պարսից արքայ Շապուհ Բ. Երկարակեացի (309–379) հետ։ Երկ»ին մէջ կը սկսի ներքին լարուածութիւն, ապա այն կը ներքաշուի պատերազմի մէջ։ Արդիւնքով հայոց թագաւորը կը փակուի Անյուշ բերդում, իսկ իր որդին՝ [[Պապ Թագաւոր|Պապը]], գահ կը բարձրանայ հռոմէացիներու օգնութեամբ։ Որոշ ժամանակ ետք՝ [[387 թուական|387]]-ին Հայաստանը առաջին անգամ կը բաժնուի երկու մասի։ Հռոմէական (Արեւմտեան) Հայաստանի մէջ թագաւոր կը կարգուի Պապի որդի [[Արշակ Գ.]]-ը (378–389), իսկ մնացած երկիրուն մէջ՝ [[Խոսրով Դ.]]-ն (384–389)։ Վերջինիս որդի [[Վռամշապուհ|Վռամշապուհի]] (389–415) օրօք՝ [[405 թուական|405]]-ին, [[Մեսրոպ Մաշտոց|Մեսրոպ Մաշտոցը]] կը ստեղծէ [[Հայերէն|հայերէնի]] [[Այբուբեն|այբուբենը]]: [[428 թուական|428]]-ին ներքին երկպառակութիւններու արդիւնքով հայոց պետականութիւնը կը կործանուի։
=== Միջնադար ===
==== Վաղ միջնադար ====
''Հիմնական յօդուածներ՝ [[Մարզպանական Հայաստան]] եւ [[Բիւզանդական Հայաստան]]''
[[Պատկեր:Mesrop_Mashtots_by_Francesco_Majotto.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Mesrop_Mashtots_by_Francesco_Majotto.jpg|մինի|309x309փքս|[[Մեսրոպ Մաշտոց]]. [[Հայ Գիրերու Գիւտ|Հայ գիրերու գիւտը]], ըստ իտալացի նկարիչ Ֆրանչեսկօ Մաջոտտոյի]]
[[Վռամշապուհ]] արքայի օրօք (389–415) [[Մեսրոպ Մաշտոց|Մեսրոպ Մաշտոցը]] ստեղծած է [[Հայերէն|հայերէնի]] [[Այբուբեն|այբուբենը]]։ [[Հայ Գիրերու Գիւտ|Հայ գիրերու գիւտը]] [[Արշակունիներ|Արշակունիներու]] դարաշրջանի երրորդ խոշոր իրադարձութիւնն էր։ Վռամշապուհի որդիի՝ [[Արտաշէս Գ.]]-ի (423–428) գահընկեց ընելէն ետք՝ [[428 թուական|428]]-ին, Հայաստանի արեւելեան մասը հռչակուեցաւ որպէս պարսից տէրութեան առանձնայատուկ վարչատարածքային միաւոր՝ մարզպանութիւն։ [[Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտեան Հայաստանի]] որոշ գաւառներ՝ [[Մեծ Հայք|Մեծ Հայքի]] [[Ծոփք]], [[Աղձնիք]] ու [[Բարձր Հայք]] նահանգներն ու [[Փոքր Հայք|Փոքր Հայքը]], շարունակեցին մնալ [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռոմէական]] (395-էն՝ Բիւզանդական) կայսրութեան տարածքին մէջ։
Մարզպանական Հայաստանը արտօնեալ կարգավիճակով ինքնավար պետութիւն էր, ուր կը պահպանուէին հայ նախարարներու եւ բարձրադաս հոգեւորականներու աւանդական իրաւունքներն ու արտօնութիւները, պաշտօնակալութիւնները, հայկական զօրաբանակը, հարկային համակարգը եւ այլն։ Հայ նախարարներու քաղաքական միասնութիւնը կ՚արտայայտուէր ընդհանուր զօրաբանակով, որ կը գլխաւորէր հայոց սպարապետը, կառավարման միասնական համակարգով, ըստ անհրաժեշտութեան Հայոց կաթողիկոսի նախագահութեամբ գումարուող համազգային ժողովով։ Հայաստանի մէջ մարզպան նշանակուած են նաեւ ազգութեամբ հայ մեծատոհմիկ նախարարներ, որոնցմէ առաջինն էր [[Վասակ Սիւնի|Վասակ Սիւնին]] (443–451)։ 440-ականներուն պարսից արքունիքը որդեգրեց մարզպանական Հայաստանի պետական ինքնավարութիւնը վերացնելու եւ այն պարսկական սովորական նահանգի վերածելու քաղաքականութիւն։
Անոր յաջորդեց 447-ին տեղի ունեցած աշխարհագիրը (մարդահամար եւ եկամուտներու հաշուառում), մեհեաններու ու ատրուշաններու կառուցումը։ Պարսից շահ Հազկերտ Բ.-ը 449-ին յատուկ հրովարտակով հայոց նախարարներէն պահանջեց ուրանալ [[Քրիստոնէութիւն|քրիստոնէութիւնը]] եւ ընդունիլ [[Զրադաշտականութիւն|զրադաշտականութիւնը]], որմով հայերը կը զատուէին հարեւան բիւզանդացիներէն եւ աստիճանաբար կը ձուլուէին պարսիկներուն։ Հայերը կը մերժեն այս պահանջը եւ կ՚ընդուզին պարսիկներու դէմ սպարապետ [[Վարդան Մամիկոնեան|Վարդան Մամիկոնեանի]] գլխաւորութեամբ։ 450-ին կը սկսի [[Վարդանանց Պատերազմ|Վարդանանց պատերազմը]], որ կ՚աւարտի [[Աւարայրի Ճակատամարտ|Աւարայրի ճակատամարտով]] ([[26 Մայիս]] [[451 թուական|451]] )։ Հայերը յետագային եւս ստիպուած եղած են պայքարիլ ինքնուրոյնութիւնը պահպանելու համար ([[Վահանանց Պատերազմ|Վահանանց պատերազմ]], 481-484, [[Կարմիր Վարդանի ապստամբութիւն]], 571-572), որու արդիւնքով տեղի ունեցած է [[Հայաստանի Երկրորդ Բաժանումը|Հայաստանի երկրորդ բաժանումը]] ([[591 թուական|591]]) եւ երկրի հիմնական մասը անցած է [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութեան]]: Հայաստանի բիւզանդական հատուածին մէջ եւս կայսրերը կը վարէին ձուլման քաղաքականութիւն։ Հուստինիանոս Ա. կայսրը (527–565), որ կը ձգտէր վերականգնել նախկին Հռոմէական կայսրութեան հզօրութիւնը, իրեն կ՚ենթարկէր [[Հիւսիսային Ափրիկէ|Հիւսիսային Ափրիկէն]], [[Սպանիա|Սպանիան]] ու [[Իտալիա|Իտալիոյ]] որոշ գավառներ։ Ան կը վերացնէ հօրմէ աւագ որդի ժառանգութեան իրաւունքը, որու արդիւնքով հայ նախարարական տուներու հզօրութիւնը կը վերանայ, եւ անոնք կը վերածուին շարքային բերդատէրերու։ Հայ նախարարներուն կը ստիպէին մեկնիլ կայսրութեան սահմաններ՝ պայքարելու թշնամիներու դէմ։ Յիշարժան է [[Սմբատ Բագրատունի|Սմբատ Բագրատունիի]] ըմբոստացումը Մորիկ կայսեր դէմ։ Արդիւնքով կայսրը անոր նետել տուաւ [[Պոլիս|Կոստանդնուպոլիսի]] [[Կրկէս|կրկէսի]] գազաններու առջեւ՝ յոշոտման։ Հայ նախարարը կրցաւ յաղթել [[Ցուլ|ցուլին]], [[Առիւծ|առիւծին]] ու [[Արջ|արջին]], ապա ազատ արձակուեցաւ։[[Պատկեր:Satellite image of Armenia in May 2003.jpg|մինի|աջից|300px|Արեւելեան Հայաստանի պատկերը՝ նկարահանուած ՆԱՍԱ-յի (ԱՄՆ) արբանեակէն։]]
== Հայաստանի մեծ քաղաքներ ==
| |||