|
[[Պատկեր:Gallium1 640x480.jpg|մինի|աջից|200px|Գալիումի բիւրեղ]]
'''ՄետաղըՄետաղ'''ը ([[Լատիներեն|լատ.]]՝ metallum բառէն, կը նշանակէ «հանքահոր»), առանձնահյտուկառանձնայատուկ մետաղէ յատկութիւններ պարունակող տարրերու խումբ մըն է, որոնք ունին բարձր ելեկտրա եւ ջերմայաղորդականութիւնջերմահաղորդականութիւն, դիմադրութեան դրական ջերմաստիճանային գործակից, բարձր գեղակերտութիւն եւ այլն։ Այսօր բացայայտուած է միայն 98 մետաղատեսակ։
== Բնութեան Մէջ ==
Մետաղներու մեծ մասը կը հանդիպի [[բնութիւն|բնութեան]] մէջ [[քիմիական միացութիւն|միացութիւններու]] եւ [[հանքաքար]]երու ձեւով։ Անոնք կը կազմեն [[օքսիդ|օքսիտ]]ներ, [[սուլֆիդ|սուլֆիտ]]ներ, [[կարբոնատ|կարպոնատ]]ներ եւ այլ [[քիմիա]]կան միացութիւններ։ Մաքուր մետաղներու ստացման եւ հետագայ օգտագործման համար անհրաժեշտ է ատոնցանոնք զատել հանքաքարէն եւ զտել։ Անհրաժեշտութեան դէպքին մէջ, կը կատարուի մետաղներու [[լեգիրացում]] եւ/կամ այլ մշակում։ Ատոր ուսումնասիրութեամբ կը զբաղի [[մետալուրգիա]] կոչուող [[գիտութիւն]]ը։ Ան կը տարբերի սեւ ([[երկաթ]]ի հիմքով) եւ գունաւոր (ատոնց բաղադրութեան մէջ չի մտներ երկաթը, շուրջ 70 տարր) մետաղներու համաձուլուածքները։ [[Ոսկի]]ն, [[արծաթ]]ը եւ [[պլատին|փլաթին]]ը կը դասուին թանկարժէք (ազնիւ) մետաղներու շարքին։ Բացի այդ, փոքր քանակութեամբ մետաղներ առկայ են նաեւ [[ծով]]ու [[ջուր|ջուրին մէջ]], [[բույս|բոյս]]երուն, կենդանի [[օրգանիզմ|օրկանիզմ]]ներուն մէջ, որոնք կարեւոր նշանակութիւն ունին օրգանականօրկանական աշխարհի ձեւաւորման եւ գոյատեւման գործընթացներուն։
Յայտնի է, որ մարդու օրգանիզմիօրկանիզմի 3%-ը կազմուած է մետաղներէն։<ref>[http://n-t.ru/ri/kk/hm16.htm Յուրի Կուշկին «Մեզ շրջապատող քիմիան»]</ref> Մեր [[բջիջ]]ներուն մէջ, ամենաշատը առկայ են [[կալցիում]]ը ([[ոսկոր]]ներուն մէջ) եւ [[նատրիում]]ը, որ [[միջբջջային հեղուկ]]ին եւ [[ցիտոպլազմա]]յի մէջ, [[ելեկտրոլիտ]]ի դեր կը կատարէ։ [[Մագնեզիում|Մակնեզիում]]ը կը կուտակուի [[մկանային համակարգ|մկանային]] հիւսուածքներումնեւհիւսուածքներուն եւ [[նյարդային բջիջ|նեարդային բջիջ]]ներուն մէջ, [[պղինձ]]ը՝ [[լեարդ]]ի մէջ [[երկաթ]]ը՝ [[արիւն|արեան]] կարմիր գնդիկներու մէջ (կարմիր գոյնը պայմանաւորուածկապուած է հենց երկաթի առկայութեամբգոյութեան)։
== Արդիւնահանումը ==
[[Պատկեր:Geode mineral of brasil.png|thumb|Մետաղի հանքաքար]]
Մետաղները յաճախ հողէմհողէն կը ստացուին [[հանքային արդիւնաբերութիւն|հանքային արդիւնաբերութեան]] միջոցով, արդիւնքը՝ ստացած հանքաքարերը, կը ծառայեն որպէս անհրաժեշտ [[տարր]]երու համեմատաբար հարուստ աղբիւր։ Հանքաքարերու գտնուելու վայրը պարզելու համար կ'օգտագործուին յատուկ հետազոտականհետազօտական մեթոդներմեթոտներ, որոնքորոնց մէջ կը մտնեն հանքաքարերու հանքատեղերու հետախուզութիւնը։ [[Հանքատեղ]]երը, որպէս կանոն, կը բաժանուինբաժնուին [[քարահանք]]երու (հանքաքարերու մշակումը մակերեւոյթին), ուր հանոյթը կը կատարուի [[բնահող]]ի դուրսբերումովդուրս բերումով, որորուն կ'ուղեկցուիուղեկցի [[ծանր տեխնիկա|ծանր թեքնիկա]]յով, ինչպէս նաեւ՝ [[ստորգետնյա հանքահոր|ստորգետնեայ հանքահորեր]]երու։։
Մետաղները դուրս կը բերուին արդիւնահանանուածարդիւնահանուած հանքաքարերէն, որպէս կանոն, քիմիական կամ ելեկտրոլիտիկ վերականգնման միջոցով։ Հրամետաղագործութեան մէջ հրաքարէն մետաղի հումքի փոխակերպման համար կը կիրառուի բարձր ջերմաստիճանըջերմաստիճան, հիդրոմետաղագործութեանհիտրոմետաղագործութեան մէջ նոյն նպատակներով կ'օգտածործուի [[ջրային քիմիա]]ն։ Կիրառուած մեթոդըմեթոտը կախուածկապուած է մետաղի տեսակէնտեսակին եւ աղտոտուածութեան տիպէն։տիպին։
Երբ մետաղի հանքաքարը կը հանդիսանայ մետաղի եւ ոչ մետաղի [[իոնական միացութիւն]], մաքուր մետաղի դուրսբերման համար այդ սովորաբար կ'ենթարկուի [[հալեցում|հալեցման]]՝ տաքացում, որ կ'ուղեկցուիուղեկցի վերականգնմամբ։ Շատ տարածուած մետաղներ, ինչպիսի էինչպէս՝ օրինակ [[երկաթ]]ը, կը հալին, կիրառելով [[ածխածին]], որպէս վերականգնող։ Շարք մը մետաղներ, ինչպիսի են [[ալիւմին]]ն ու [[նատրիում]]ը, չունին ոչ տնտեսապէս մը, արդարացուած վերականգնող եւ կ'արդիւնահանուին [[էլեկտրոլիզ]]ի միջոցով։<ref name="losal">{{ref-en}} {{cite web|url=http://periodic.lanl.gov/11.shtml|title=Los Alamos National Laboratory – Sodium|archiveurl=http://www.webcitation.org/69fbIIDQN|archivedate=2012-08-04}}</ref><ref>{{ref-en}} {{cite web|url=http://periodic.lanl.gov/13.shtml|title=Los Alamos National Laboratory – Aluminum|archiveurl=http://www.webcitation.org/69fbIm7Or|archivedate=2012-08-04}}</ref>
[[Սուլֆիդ|Սուլֆիտ]]ային հանքաքարերը չեն բարելաւուիր մինչեւ մաքուր մետաղի ստացումը, բայց կ'այրին օդին մէջ՝ օքսիդիօքսիտի վերածման նպատակով։
== Մետաղներու Յատկութիւններ ==
=== Մետաղներու Բնորոշ Յատկութիւններ ===
* Մետաղական փայլ (բնորոշ է ոչ միայն մետաղներու համար. առկայ է նաևնաեւ ոչ մետաղներ [[յոդ|իոտ]]ի եւ [[գրաֆիտ]]ի տեսքով ածխածին|ածխածնի]] մօտ)
* լաւ [[ելեկտրահաղորդականութիւն]]
* Հեշտ մեխանիկականմեքանիկական մշակման հնարաւորութիւն (տե՛ս [[պլաստիկութիւն|փլասթիկութիւն]], սակայն որոշ մետաղներ, օրինակ Գերմանիոյ մէջ ու [[բիսմութ|պիսմութ]]ը պլաստիկփլասթիկ չեն)
* Բարձր [[խտութիւն]] (սովորաբար մետաղները ոչ մետաղներէն ծանր են)
* Հալման բարձր ջերմաստիճան (բացառութիւններ են՝ [[սնդիկ]]ն ու [[ալկալիական մետաղներ]]ը)
* Բարձր [[ջերմայաղորդականութիւն|ջերմահաղորդականութիւն]]
* [[Ռեակցիա|Ռէակցիա]]ներուն մէջ, հիմնականին մէջ, կը հանդիսանան [[վերականգնողներ]]
=== Մետաղներու ֆիզիկականֆիզիքական ՅատկութիւններՅատկութիւնները ===
[[Պատկեր:Barium unter Argon Schutzgas Atmosphäre.jpg|thumb|400px|[[Բարիի մէջ]]]]
[[Պատկեր:Aluminium bar surface etched.jpg|thumb|400px|[[Ալյումին|Ալիւմին]]]]
Բոլոր մետաղները (բացի սնդիկէն եւ պայմանականօրէն ֆրանսիումէն) [[սովորական պայմաններ]]ի մէջ, կը գտնուին [[Պինդ մարմին|պինդ ագրեգատային վիճակ]]ի մէջ, սակայն ունին տարբեր [[կարծրութիւն]]։ Ստորեւ ներկայացուած են շարք մը մետաղներու կարծրութիւնները՝ ըստ [[Մոոսի շարք]]ի.
| 